نگاهى به روایات درباره آیه تطهیر

روايات مربوط به آيه تطهير، كه ارتباط آن را با اصحاب كساء عليهم السلام ثابت مى ‏كند و بلكه گواه اختصاص منزلت ياد شده در آيه، به آن بزرگواران و خروج ديگران و از جمله، زنان پيامبر از خطاب مزبور است، در مصادر شيعه و سنى، از طرق گوناگون و به نقل از همسران، صحابه، تابعان و امامان عليهم السلام نقل شده ‏اند، كه مى‏ توان تحت چهار گروه زير، آنها را دسته بندى كرد.

1. روايات حاكى از صحنه نزول‏
2. روايات حاكى از تفسير آيه‏
3. روايات حاكى از رفتار پيامبر صلى الله عليه و آله پس از نزول‏
4. روايات حاكى از احتجاجات و اشارات ائمه عليهم السلام و برخى صحابه به آيه‏

نمونه ‏اى از روايات گروه اول‏

* حاكم نيشابورى در مستدرك صحيحين مى‏نويسد:
عن أم سلمة رضى اللَّه عنها أنها قالت: فى بيتى نزلت هذه الآية: «إِنَّما يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ البَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً»، فأرسل رسول‏اللَّه صلى الله عليه و آله إلى على و فاطمة و الحسن و الحسين ... فقال: اللّهم هؤلاء أهل بيتى. قالت أم سلمة: يا رسول‏اللَّه! ما أنا من أهل‏البيت؟ قال: إنك لعلى خير و هؤلاء أهل‏بيتى. اللّهم أهلى أحق.
حاكم، اين حديث را بر اساس شرايط بخارى، صحيح مى‏شمارد.
در اين حديث، ام‏سلمه نزول آيه تطهير را در خانه خود بيان مى‏كند كه پيامبر با فراخوانى على عليه السلام و فاطمه عليها السلام و حسنين عليهما السلام و جمع كردن آنان زير عباى خويش، ايشان را اهل‏بيت خود معرفى كرده، برايشان دعا مى‏كند و در برابر پرسش ام‏سلمه، به اختصاص اين عنوان، به آنان اشاره مى‏فرمايد.
گفتنى است كه در روايات ديگر، دعاى پيامبر در حق اهل‏بيت، به صورت كامل‏ترى گزارش شده است و پاسخ پيامبر به ام‏سلمه به گونه ‏هاى ديگرى هم نقل شده است كه مضمون واحد همگى، آن است كه حضرت ضمن وعده نيك به وى، او را به جمع اصحاب كساء، به عنوان اهل‏بيت راه نداد.  

نمونه ‏اى از روايات گروه دوم‏

* در تفسير طبرى از أبو سعيد خدرى چنين روايت شده است:
قال رسول‏اللَّه صلى الله عليه و آله: نزلت هذه الآية فى خمسة، فىّ و فى علىّ و حسن و حسين و فاطمة .... 
در اين روايت، سبب نزول آيه تطهير، اختصاصاً اصحاب خمسه كساء معرفى شده ‏اند.
* در مجمع الزوائد از ابوسعيد خدرى آمده است:
أهل البيت الذين أذهب عنهم الرجس و طهّرهم تطهيراً، و خدّهم فى يده فقال: خمسة رسول‏اللَّه صلى الله عليه و آله و علىّ و فاطمة و الحسن و الحسين عليهم السلام. 

در اين خبر نيز اختصاص مفهوم اهل‏بيت، در آيه، مطرح و بر تحقق عينى و خارجى مضمون آيه تطهير، تصريح شده است.
* در صحيح مسلم از زيد بن ارقم نقل شده است كه در پاسخ اين پرسش كه آيا زنان پيامبر، اهل‏بيت به حساب مى‏آيند، مى‏گويد:
لا و أيم اللَّه إن المرأة تكون مع الرجل العصر من الدهر ثم يطلّقها فترجع الى أبيهه و قومها، أهل‏بيته أصله و عصبة الذين حرّموا الصدقة بعده. 

در اين خبر، صحابى معروف پيامبر، صدق حقيقى اهل‏بيت بر زنان پيامبر را نفى مى‏كند.

نمونه ‏اى از روايات گروه سوم‏

* سيوطى از ابن عباس نقل مى‏كند:
شهدت رسول‏اللَّه صلى الله عليه و آله تسعة أشهر يأتى كل يوم باب علىّ بن أبى‏طالب عليه السلام عند وقت كل صلاة فيقول: السلام عليكم و رحمة اللَّه و بركاته أهل‏البيت، «إِنَّما يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ البَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً». 
روايت ياد شده، گوياى آن است كه پيامبر مدت نه ماه، هر روز هنگام نمازها در آستانه در خانه حضرت على عليه السلام، كه منزلگاه فاطمه عليها السلام و حسنين عليهما السلام بود، مى‏آمد و با يادآورى آيه تطهير، بر ايشان به عنوان اهل‏بيت، سلام و تحيت نثار مى‏كردد. البته مضمون اين حديث نيز از راويان و صحابيان گوناگون نقل شده است كه گويا هر يك بر حسب مشاهده و اطلاع خود، مدت اين جريان را گزارش كرده است. 

نمونه ‏اى از روايات گروه چهارم‏

* طبرى و ابن كثير و سيوطى نقل كرده‏اند كه على بن الحسين (امام سجاد عليه السلام) به مردى از اهل شام (كه زبان به نفرين و توهين در برابر امام و ديگر اسراى كربلا گشوده بود) فرمود: آيا آيه سوره احزاب را خوانده‏اى: «إِنَّما يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ البَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً». مرد شامى گفت: مگر شما آنانيد؟ امام فرمود:
آرى. 
البته همه روايت مزبور، در مصادر ديگر آمده است كه امام چنين پاسخ مى‏دهد:
نحن أهل‏ البيت الذى خصّصنا بآية التطهير. 

* شيخ كلينى در روايتى از طرق متعدد، به نقل از امام صادق عليه السلام آورده است كه آن حضرت، ضمن اشاره به حديث نبوى ثقلين فرمود:
... فلو سكت رسول‏اللَّه صلى الله عليه و آله و لم يبيّن من أهل‏بيته لادّعاها آل فلان و آل‏فلان، و لكن اللَّه عزوجلّ أنزله فى كتابه لنبيّه: «إِنَّما يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ البَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً»، فكان علىّ و الحسن و الحسين و فاطمة عليهم السلام، فأدخلهم رسول‏اللَّه صلى الله عليه و آله تحت الكساء فى بيت امّ‏سلمة ثم قال: اللهم إن لكل نبىّ أهلًا و ثقلًا و هؤلاء أهل‏بيتى و ثقلى. فقالت أم‏سلمة: ألست من أهلك؟ فقال: إنك إلى خير و لكن هؤلاء أهلى و ثقلى. 
نكته درخور توجه در اين حديث، آن است كه امام صادق عليه السلام ضمن اشاره به جايگاه والاى اهل‏بيت عليهم السلام به معناى خاص و نقل ماجراى اصحاب كساء و نزول افتخارآميز آيه تطهير و تأكيد بر اختصاص منزلت ياد شده در آيه به آنان، در برابر پرسش أم‏سلمه مى‏فرمايد كه اگر پيامبر از بيان معناى درست «أهل‏ البيت» سكوت كرده بود، آل فلان، و آل فلان، آن را براى خود ادعا مى‏كردند؛ ولى خداوند در آيه تطهير، به آنان اشاره كرد و پيامبر در قضيه كساء از اختصاص آنان ياد فرمود. با وجود اين، جالب است بدانيم كه ديگران به نقل از ابى أبى الدنيا از پيامبر صلى الله عليه و آله حديث ثقلين را چنين گزارش كرده‏اند:
«إنى تارك فيكم الثقلين كتاب اللَّه و أهل‏بيتى و قرابتى» و در ذيل آن، اهل‏بيت را چنين تفسير كرده‏اند: «قال: آل‏عقيل و آل‏على، و آل‏جعفر و آل عباس». 
در روايتى كه از زيد ارقم نقل شده، آمده است كه وى در پاسخ پرسشى درباره تفسير اهل‏بيت مى‏ گويد:
أهل بيتى من حرم الصدق‏ء بعده آل على و آل عقيل و آل جعفر و آل عباس. 

اگر اين دو روايت را با بيان امام صادق عليه السلام مقايسه كنيم، مى ‏بينيم كه چگونه همان‏ نگرانى مذكور، تحقق خارجى يافت و آل فلان و آل فلان، در كنار آل على عليهم السلام مشمول آيه تطهير و تحت عنوان اهل‏بيت شمرده شده ‏اند.
گفتنى است كه احتجاج به آيه تطهير، براى اثبات فضيلت ويژه ائمه عليهم السلام به عنوان مسئله مقبول نزد همه مردم و اشاره به اين آيه، در روايات فراوان و زيارت‏نامه‏ هاى گوناگون، از خود ائمه عليهم السلام و اصحاب و دوستان ايشان نقل شده است.

نویسنده: محمد اسعدى‏