فرهنگ گفتارى و شنيدارى در آينه وحى

چكيده 

ارتباط با ديگران، اعم از بيانى و غير بيانى، از مبانى تمدّن‏ساز زندگى اجتماعى انسان به‏شمار مى‏آيد. در اين ميان، ارتباط شنيدارى و گفتارى قسمت عمده ارتباطات آدمى را تشکيل مى‏دهد و از سوى ديگر، بخش قابل توجهى از عمر انسان صرف شنيدن و گفتن مى‏شود و گاه کلمه يا جمله‏اى زندگى دنيوى يا اخروى او را دگرگون مى‏سازد.

و به گفته مولوى:
عالمى را يک سخن ويران کند        روبهان مرده را شيران کند(1)
و به گفته عارف سالک، آية اللّه‏ حسن زاده آملى: «از اهمّ مراقبات اين است که انسان، مواظب واردات و صادرات دهان (و گوش) خود باشد... انسانى که واردات گوشش ياوه و هرزه و گزاف است صادراتش هم آلوده است. حرفها و افسانه‏هاى باطل، دهن و ذهن را کج و معوج مى‏کند»(2).
و در جاى ديگر مى‏گويد: «گوش، دهان جان است، غذاى جان را در ابتداى امر بايد از راه گوش که دهان اوست به او داده و پس از آنکه نيرو گرفت دهانهاى ديگر برايش باز مى‏شود»(3).
به کار گرفتن توصيه‏ها و قوانين گفتارى و شنيدارى پيشرفته و دقيق و کارآمد قرآن کريم، به طور قطع ما را در اين نوع ارتباط، قدرتمند ساخته و آسيبها و موانع را برطرف خواهد ساخت.
در اين مقاله سعى نموده‏ايم بيشتر از ديدگاه قرآن به اين موضوع بپردازيم و از روايات و مطالب غير قرآنى در حد ضرورت استفاده کنيم و از آنجا که قرآن کريم ارتباط شنيدارى را بر ارتباط گفتارى مقدم شمرده است، ابتدا توصيه‏هاى شنيدارى و سپس گفتارى را مورد بررسى قرار مى‏دهيم و مختصرى هم به آسيب‏شناسى گفتارى و شنيدارى خواهيم پرداخت.

بخش اول: ارتباط شنيدارى در آموزه‏هاى قرآن کريم

شنيدن مؤثر و هدفدار، تأثير جاودانه‏اى بر زندگى دنيوى و اخروى انسان دارد، تا جايى که قرآن کريم از زبان جهنّميان مى‏فرمايد:
«وَ قَالُوا لَوْ کُنَّا نَسْمَعُ اَوْ نَعْقِلُ مَا کُنَّا فىآ اَصْحَابِ السَّعيرِ»(4)؛ و مى‏گويند اگر ما گوش شنوا مى‏داشتيم يا تعقّل مى‏کرديم در ميان دوزخيان نبوديم.
قرآن کريم پيش از پرداختن به قوانين ظاهرى و رفتار شناسانه و شنوايى حسى در ارتباط شنيدارى، بر محتواى پيام و گوش دل سپردن و شنوايى باطنى و حقيقى تأکيد کرده و مردم را به شنود مؤثر (استماع) فرا خوانده است.
دانشمندان علوم ارتباطات، شنود مؤثر را يکى از مهارتهاى ارتباطى بسيار مهم و فوق‏العاده دشوار دانسته و چنين تعريف کرده‏اند:
«فرايند کشف رمز و تعبير و تفسير پيامهاى کلامى را به طور فعّال شنود مؤثر گويند، که به توجه شناختى و پردازش اطلاعات نيازمند است، در حالى که صرف شنيدن نياز به توجه و پردازش ندارد»(5).
از آنجا که معمولاً آدمى از نظر روان‏شناختى در حالت تهاجمى بيش از حالت تدافعى ارضا مى‏شود، شنود مؤثر براى او دشوارتر از گفتار است. هر چند گفتن را به جان کندن و شنيدن را به جان پروردن تشبيه نموده‏اند، بايد توجّه داشت که شنيدن براى بسيارى از مردم خسته‏کننده‏تر از گفتن است(6). اين بدان خاطر است که توان انديشه آدمى و شنيدن بسيار سريع‏تر از گفتن است. گوينده ممکن است در هر دقيقه 125 تا 150 کلمه بگويد، در حالى که ذهن توانايى پردازش 600 تا 1000 کلمه در دقيقه را دارد و اين فرصت اضافى موجب پراکندگى ذهن و عدم تمرکز او مى‏شود، به صداهاى اطراف گوش فرا مى‏دهد و احساسات و موانع فراوان خارجى، مانع شنود اثربخش مى‏گردد(7). و از اين‏رو بيشتر آدمها گوش شنوا ندارند.
«اَمْ تَحْسَبُ اَنَّ اَکْثَرَهُمْ يَسْمَعُونَ اَوْ يَعْقِلُونَ»(8)؛ آيا مى‏پندارى که بيشتر آنان مى‏شنوند يا فکر مى‏کنند؟
چگونه شنود اثربخش به دست آوريم؟
1) مسئولانه گوش فرا دهيم
در حالى که خداوند توانايى شنيدن و پردازش حدود 600 تا 1000 کلمه در دقيقه را به ذهن آدمى عطا فرموده است، مسلّما انسان در مقابل اعطاى اين توانايى، بازخواست خواهد شد، چنان که در اين زمينه مى‏فرمايد:
«اِنَّ السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ وَ الْفُؤَادَ کُلُّ اُولـآئِکَ کَانَ عَنْهُ مَسْـءُولاً»(9)؛ گوش و چشم و دل، همه مسؤول‏اند.
2) سپاسگزار خداوند به خاطر شنوايى خود باشيم
«وَ جَعَلَ لَکُمُ السَّمْعَ وَ الاَْبْصَارَ وَ الاَْفْئِدَةَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ»(10)؛ و براى شما، گوش و چشم و عقل قرار داد، تا شاکر نعمتهاى او باشيد.
3) خداوند را مالک شنوايى بدانيم
«اَمَّنْ يَمْلِکُ السَّمْعَ وَ الاَْبْصَارَ»(11)؛ چه کسى [جز خداى بزرگ] مالک [و خالق] گوش و چشمهاست؟
4) تقواى الهى را رعايت کنيم
«وَ اتَّقُوا اللّه‏َ وَاسْمَعُوا»(12)؛ از خدا بپرهيزيد و گوش فرا دهيد.
5) تقوا، شنود مؤثر، اطاعت و انفاق
«فَاتَّقُوا اللّهَ مَا اسْتَطَعْتُمْ وَ اسْمَعُوا وَ اَطيعُوا وَ اَنْفِقُوا»(13)؛ پس تا مى‏توانيد تقواى الهى پيشه کنيد و گوش دهيد و اطاعت نماييد و انفاق کنيد.
6) خوب بشنويم تا بهترين را برگزينيم
«فَبَشِّرْ عِبَادِ * الَّذينَ يَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَيَتَّبِعُونَ اَحْسَنَهُ»(14)؛ پس بندگان مرا بشارت بده؛ همان کسانى که سخنان را مى‏شنوند و از نيکوترين آنها پيروى مى‏کنند.
7) نظر و آراى ديگران را بشنويم
«وَ اَمْرُهُمْ شُورى بَينَهُم»(15)؛ و کارهايشان به صورت مشورت در ميان آنها انجام مى‏پذيرد.
8) هنگام شنيدن سکوت را رعايت کنيم
«وَ اِذا قُرِءَ الْقُرآنُ فَاسْتَمِعُوا لَهُ وَ اَنْصِتُوا...»(16)؛ هنگامى که قرآن خوانده مى‏شود، گوش فرا دهيد و خاموش باشيد.
چگونه مهارتهاى شنود اثربخش را تقويت کنيم؟
1) از شنيدن سخنان بيهوده دورى گزينيم
«وَ الَّذينَ هُمْ عَنِ اللَّغْوِ مُعْرِضُونَ»(17)؛ و آنها که از لغو و بيهودگى روى‏گردانند.
«وَ اِذا سَمِعُوا اللَّغْوَ اَعْرَضُوا عَنهُ»(18)؛ و هرگاه سخن لغو و بيهوده بشنوند از آن روى مى‏گردانند.
2) از شنيدن استهزاى آيات الهى گريزان باشيم
«اِذَا سَمِعْتُمْ ايَاتِ اللّهِ يُکْفَرُ بِهَا وَيُسْتَهْزَاُ بِهَا فَلاَ تَقْعُدُوا مَعَهُمْ حَتّى يَخُوضُوا فى حَديثٍ غَيْرِهِ اِنَّکُمْ اِذًا مِثْلُهُمْ»(19)؛ و هرگاه بشنويد افرادى آيات خدا را انکار و استهزا مى‏کنند، با آنها ننشينيد تا به سخن ديگرى بپردازند، و گر نه شما هم مثل آنها خواهيد بود.
3) از شنيدن شايعات بپرهيزيم
«وَ لَوْلاَآ اِذْ سَمِعْتُمُوهُ قُلْتُمْ مَا يَکُونُ لَنَآ اَنْ نَتَکَلَّمَ بِهذَا»(20)؛ چرا هنگامى که آن را (داستان افک) شنيديد نگفتيد: «ما حق نداريم که به اين سخن تکلّم کنيم».
4) در مورد اخبار فاسقان تحقيق کنيم
«اِنْ جَاءَکُمْ فَاسِقٌ بِنَبَأ فَتَبَيَّنُوا»(21)؛ اگر شخص فاسقى خبرى براى شما بياورد درباره آن تحقيق کنيد.
5) به سخنان دروغگويان گوش ندهيم
«وَ مِنَ الَّذينَ هَادُوا سَمَّاعُونَ لِلْکَذِبِ»(22)؛ و از يهوديان کسانى هستند که سخنان دروغ را مى‏شنوند(23).
ويژگيهاى صاحبان گوش شنوا
1) هنگام شنيدن آيات الهى اشک مى‏ريزند
«وَاِذَا سَمِعُوا مَآ اُنْزِلَ اِلَى الرَّسُولِ تَرَىآ اَعْيُنَهُمْ تَفيضُ مِنَ الدَّمْعِ مِمَّا عَرَفُوا مِنَ الْحَقِّ»(24)؛ و هر زمان آياتى را که بر پيامبر [اسلام] نازل شده بشنوند چشمهاى آنها را مى‏بينى که به خاطر حقيقتى که دريافته‏اند، از شوق اشک مى‏ريزد.
2) به آيات هدايتگر الهى باور قلبى دارند
«وَ اِنَّا لَمَّا سَمِعْنَا الْهُدى امَنَّا بِه»(25)؛ و ما هنگامى که هدايت قرآن را شنيديم به آن ايمان آورديم.
«وَ اِنَّا سَمِعْنَا قُرْ انًا عَجَبًا * يَهْدىآ اِلَى الرُّشْدِ فَـامَنَّا بِهِ»(26)؛ ما قرآن عجيبى شنيده‏ايم که به راه راست هدايت مى‏کند، پس به آن ايمان آورديم.
3) بهترين سخنان را برمى‏گزينند
«فَبَشِّرْ عِبَادِ * الَّذينَ يَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَيَتَّبِعُونَ اَحْسَنَهُ»(27)؛ پس بندگان مرا بشارت ده؛ همان کسانى که سخنان را مى‏شنوند و از نيکوترين آنها پيروى مى‏کنند.
4) پس از شنيدن (به کوتاهى خود پى مى‏برند و) طلب آمرزش مى‏کنند
«قَالُوا سَمِعْنَا وَ اَطَعْنَا غُفْرانَکَ»(28)؛ گفتند ما شنيديم و اطاعت کرديم و از تو انتظار آمرزش داريم.
آنچه از آيات قرآن برشمرديم، ما را به اين حقيقت متذکر مى‏شود که ابزار معرفت و شناخت ظاهرى و باطنى در وجود آدمى، همواره بايد در جهت کمال انسان به کار گرفته شود؛ لذا در فرهنگ قرآنى، واژه‏هايى مانند سمع، بصر و قلب، نقش مهمى در شخصيّت مثبت و منفى انسان دارند و خداوند کسانى را که از اين ابزار خوب بهره‏بردارى مى‏کنند، مى‏ستايد. در مقابل، افرادى را که در برابر اين نعمتها ناسپاس هستند و از آنها در جهت انسانى و معرفتى درست، استفاده نمى‏کنند، به شدّت مورد نکوهش قرار مى‏دهد و حتى آنها را تا مرحله حيوانيت و پست‏تر از آن تنزّل مى‏دهد. طبيعى است انسان مى‏تواند با همين گوش ظاهرى، دريچه‏هاى گوش باطنى را باز گشايد و حقايق جهان هستى را با آن شنود کند تا در معرض هدايت و پيام الهى قرار گيرد.

ويژگيهاى شخص فاقد گوش شنوا

1) از شنيدن حق ناتوان است
«وَ خَتَمَ عَلى سَمْعِهِ وَ قَلْبِهِ»(29)؛ و بر گوش و قلبش مُهر زده.
2) بدترين جنبندگان به‏شمار مى‏آيد
«اِنَّ شَرَّ الدَّوَآبِّ عِنْدَ اللّهِ الصُّمُّ الْبُکْمُ الَّذينَ لاَ يَعْقِلُونَ»(30)؛ بدترين جنبندگان نزد خدا کَران و گُنگانى‏اند که نمى‏فهمند.
3) تأثير نمى‏پذيرد
«اَفَاَنْتَ تُسْمِعُ الصُّمَّ وَ لَوْ کَانُوا لاَ يَعْقِلُونَ»(31)؛ آيا تو مى‏توانى سخن خود را به گوش کران برسانى، هر چند نفهمند؟
4) بازگشت‏ناپذير است
«صُمٌّ بُکْمٌ عُمْىٌ فَهُمْ لاَ يَرْجِعُونَ»(32)؛ آنها (منافقان) کران، گُنگها و کوران‏اند؛ لذا [از راه خطا [باز نمى‏گردند.
6) نابخرد و نادان است
«صُمٌّ بُکْمٌ عُمْىٌ فَهُمْ لاَ يَعْقِلُونَ»(33)؛ [اين کافران در واقع] کر و لال و نابينا هستند؛ از اين رو چيزى نمى‏فهمند.
7) ناشنوا و عصيانگر است
«وَلاَ تَکُونُواکَالَّذينَ قَالُوا سَمِعْنَا وَهُمْ لاَ يَسْمَعُونَ»(34)؛ و همانند کسانى نباشيد که مى‏گفتند: شنيديم، ولى در حقيقت نمى‏شنيدند.
بخش دوم: جايگاه گفتار
نيروى تفکّر و تکلّم، دو فيض بزرگ خداوند تبارک و تعالى به آدمى است، چنان که پس از آفرينشِ انسان از نعمت بيان سخن گفته است:
«الرَّحْمنُ * عَلَّمَ الْقُرْ انَ * خَلَقَ الاِْنْسَانَ * عَلَّمَهُ الْبَيَانَ»(35).
اين دو ويژگى انسان را از حد حيوانى تا جانشينى خدا بالا برده است. امير مؤمنان عليه‏السلام در اين زمينه چنين مى‏فرمايد:
«ما الانسان لو لا اللسان الاّ صورة ممثّلة او بهيمة مهملة»(36)؛ اگر زبان نباشد انسان چيزى جز يک نقش مجسّم يا حيوان رها شده نيست.
در روايات ديگر از گفتار به عنوان ميزان، ترازوى انسان، پاره‏اى از وجود انسان، مؤثرترين چيز براى جلب دلها(37)، ميزان عقل، ترجمان دل و بيانگر شخصيت(38) تعبير شده است.
گفتار کم‏نظيرترين و متداول‏ترين عملکرد انسان است. با اين وصف، از آنجايى که به کارگيرى آن بسيار معمولى، طبيعى و آسان است کمتر قدرت و توان خارق‏العاده آن را در مى‏يابيم.
گفتار گرانقدرترين ابزارى است که در اختيار انسان است، امّا از بيشتر کاربردهاى آن غافل مى‏باشد. بر اساس محاسبه‏اى، حدود 42 درصد زمان در مراوده‏هاى ارتباطى عادى توسط افراد معمولى از طريق گوش کردن و 32 درصد در صحبت کردن صرف مى‏شود، اين در حالى است که خواندن 15 درصد و نوشتن 11 درصد زمان را به خود اختصاص مى‏دهد(39). بنابراين بيشترين تأثير متقابل ميان مردم به گفتار و شنيدار بستگى دارد و کمترين آن به نوشتار. افزون بر آن، گسترش وسايل ارتباطى همچون تلفن همراه، راديو و تلويزيون، ماهواره و ديگر وسايل ارتباطى ـ که بيشتر جنبه‏هاى گفتارى و شنيدارى دارند ـ اين تأثير را افزايش مى‏دهند.
سخن گفتن به عنوان اقناع و ترغيب، وسيله ارتباط با ديگران(40)، دفاع از حقوق خويش، شرکت در جلسات و انجمنهاى مهم و مؤثر و ابراز محبّت و مودّت نسبت به ديگران، داراى نتايج سودمند زيبا و شفابخش (Therpeatic)بوده(41)، در زندگى انسان نقش منحصر به فردى را ايفا مى‏نمايد.
گفتار از زمان طفوليت شروع مى‏شود و به عنوان يک عملکرد اصلى از کل رفتار دو طرفه انسانهاست که مهارت استفاده از زبان، توليد خبر، انتقال و دريافت (Reception)، تنظيم اطلاعات و پاسخ به عقايد مردم، براى يک ارتباط گفتارى لازم است(42).
امروزه يکى از موضوعات مهمى که گاه در رشته مديريت رفتار سازمانى و گاه به صورت مستقل مورد توجّه قرار گرفته است و در دانشگاههاى برخى از کشورها به عنوان يک رشته تحصيلى تخصّصى تدريس مى‏شود، ارتباط گفتارى است.
آيا تاکنون با خود انديشيده‏ايم روزانه چه زمانى را به سخن گفتن و ارتباط گفتارى با ديگران سپرى مى‏کنيم؟ آيا تاکنون براى بهينه‏سازى اين ارتباط گفتارى، آموزشى ديده‏ايم؟ اگر پاسخ منفى است، چه بهتر که اين آموزش را از کلام ربّ العالمين فرا گيريم و لطايف آن را بررسى کنيم.

ويژگيهاى ارتباط گفتارى اثربخش

1) مسئولانه سخن گفتن
«مَا يَلْفِظُ مِنْ قَوْلٍ اِلاَّ لَدَيْهِ رَقيبٌ عَتيدٌ»(43)؛ انسان هيچ سخنى را بر زبان نمى‏آورد مگر اينکه همان دم فرشته‏اى مراقب و آماده براى انجام مأموريت [و ضبط آن] است.
رسول خدا صلى‏الله‏عليه‏و‏آله فرمود:
«اِن مقعد ملکيکَ على ثنيتک، لسانُک قلمهما، و ريقک مدادهما و انت تجرى فيما لا يعنيک و لا تستحيى من اللّه‏ و لا منهما»(44).
جاى نشستن دو فرشته تو در دندانهاى پيشين توست و زبان تو قلم آنها و آب دهانت جوهر قلم آنها و تو بى‏ملاحظه آنچه را به کار تو نيايد مى‏گويى و از خدا و آن فرشتگان شرم نمى‏کنى.
و در سوره مريم چنين مى‏فرمايد: «يَومَ تَشْهَدُ عَلَيهِمْ اَلْسِنَتُهُمْ»(45)؛ در آن روز زبانها و... عليه آنها گواهى مى‏دهند.
2) تناسب با زبان مخاطب
«وَ مَآ اَرْسَلْنَا مِنْ رَّسُولٍ اِلاَّ بِلِسَانِ قَوْمِهِ لِيُبَيِّنَ لَهُمْ»(46)؛ ما هيچ پيامبرى را جز به زبان قومش نفرستاديم تا [حقايق را] براى آنها آشکار سازد.
3) رسايى و شيوايى
موسى از خداوند درخواست کرد که برادرش هارون را همراه او بفرستد؛ زيرا هارون در سخن گفتن فصيح‏تر بود.
«هُوَ اَفْصَحُ مِنّى لِسَانًا»(47)؛ برادرم هارون زبانش از من فصيح‏تر است.
4) بيان آسان
بى‏ترديد يکى از علل پيشرفت دين مبين اسلام بيان ساده و روان آيات با کلام فصيح نبى اکرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله است، چنان که مى‏فرمايد: «فَاِنَّمَا يَسَّرْنَاهُ بِلِسَانِکَ لِتُبَشِّرَ بِهِ الْمُتَّقينَ وَ تُنْذِرَ بِهِ قَوْمًا لُّدًّا»(48)؛ ما فقط آن (قرآن) را بر زبان تو آسان ساختيم، تا پرهيزکاران را به وسيله آن بشارت دهى و دشمنان سرسخت را با آن انذار کنى.
امير مؤمنان فرمود:
«احسن الکلام مازانه حسن النظام و فهمه الخاص و العام»(49)؛ زيباترين سخن، کلامى است که داراى نظم و زيبايى بوده، عموم مردم آن را بفهمند.
5) مهربانى در سخن
«فَلَعَلَّکَ بَاخِعٌ نَفْسَکَ»(50)؛ گويى مى‏خواهى خود را هلاک کنى اگر به اين گفتار ايمان نياورند.
رسول خدا صلى‏الله‏عليه‏و‏آله با تمام وجود مردم را به اسلام دعوت مى‏کرد و جدّى‏ترين حالات آن حضرت سخنرانى ايشان بود.
6) گفتار ثابت و استوار و بدون ضد و نقيض
«يُثَبِّتُ اللّهُ الَّذينَ امَنُوا بِالْقَوْلِ الثَّابِتِ»(51)؛ خداوند کسانى را که ايمان آورده‏اند به گفتار ثابت استوار مى‏سازد.
در مورد سخن ثابت گفته شده است: سخنى که به حجت قاطع محکم و نزد گوينده ثابت شده و در دلش متمکّن گشته باشد. در فتنه‏ها و فراز و نشيبها در دنيا و آخرت و رسيدن به بهشت دچار سستى و انحراف نمى‏شود(52) و به طور خلاصه، از ضد و نقيض و تلوّن و انحراف در امان است.

شيوه‏هاى ارتباط گفتارى با مخاطبان مختلف

الف ـ ارتباط گفتارى با عموم مردم
«قُولُوا لِلنَّاسِ حُسْنا»(53).
واژه «حسنا» به صورت مطلق آمده است(54) و ظاهرا شامل گفتار، رفتار، حالت صورت و چشمها و ظاهر و باطن کلام مى‏شود.
امام باقر عليه‏السلام در اين باره فرمود: بگوييد به مردم بهترين چيزى را که دوست داريد به شما گفته شود(55).
اين آيه امر به معروف و نهى از منکر را نيز دربر مى‏گيرد و شامل سخن گفتن با همه مردم، چه مؤمن و چه کافر نيز مى‏شود(56).
در اين زمينه مى‏توان به آيات زير استناد کرد:
«قُلْ لِعِبَادى يَقُولُوا الَّتى هِىَ اَحْسَنُ...»(57)؛ به بندگانم بگو سخنى بگويند که بهترين باشد، چرا که شيطان [به وسيله سخنان ناموزون] ميان آنها فتنه و فساد مى‏کند.
«وَلاَ تَسُبُّوا الَّذينَ يَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللّهِ»(58)؛ و آنهايى را که جز خدا مى‏خوانند دشنام مدهيد.
«ادْعُ اِلى سَبيلِ رَبِّکَ بِالْحِکْمَةِ وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ(59)»؛ با حکمت و اندرز نيکو، به راه پروردگارت دعوت نما.
ب ـ ارتباط گفتارى با والدين
«فَلاَ تَقُلْ لَهُمَآ اُفٍّ وَ لاَ تَنْهَرْهُمَا وَ قُلْ لَهُمَا قَوْلاً کَريمًا»(60)؛ کمترين اهانتى به آنها (پدر و مادرت) روا مدار و بر آنها فرياد مزن و گفتار لطيف و سنجيده و بزرگوارانه به آنها بگو.
اين آيه شريفه شيوه سخن گفتن را با پدر و مادر به ويژه در هنگام سالمندى بيان مى‏دارد. مفسّران در تفسير «قَولاً کَريما» مطالب گوناگونى بيان داشته‏اند؛ از جمله:
1) با لطف و مهربانى و نرمى، از روى ادب و حرمت و سنجيده و بزرگوارانه با آنان سخن بگوييد.
2) با آنان کج خلقى و درشتخويى نکنيد.
3) سخن لغو و زشت و رکيک به کار نبريد.
4) پدر و مادر را به نام صدا نکنيد، بلکه با احترام با عبارت يا ابتاه (پدرم)، يا امّاه (مادرم) آنها را مورد خطاب قرار دهيد(61).
5) از تندى و پرخاش و حتّى زدن آنها، کريمانه درگذريد و با کلام «غفر اللّه‏ لکما» براى آنان مغفرت طلب کنيد(62).
6) با تواضع و فروتنى سخن بگوييد، همچون برده‏اى در مقابل مولا(63).
7) سخنى که موجب دلگيرى آنها شود بر زبان جارى نکنيد(64).
شايان يادآورى است عبارت «قَولاً کَريما»تنها درباره والدين بيان شده و در جاى ديگر از قرآن کريم چنين عبارتى نيامده است.
ج ـ ارتباط گفتارى با مستمندان
«وَ اِمَّا تُعْرِضَنَّ عَنْهُمُ ابْتِغَآءَ رَحْمَةٍ مِنْ رَبِّکَ تَرْجُوهَا فَقُلْ لَهُمْ قَوْلاً مَيْسُورًا»(65)؛ هرگاه از آنان (مستمندان) روى برتابى و انتظار رحمت پروردگارت را داشته باشى [تا گشايشى در کارت پديد آيد و به آنها کمک کنى] با گفتار نرم و آميخته با لطف با آنها سخن بگو!
از آنجا که گاهى مسکينى به انسان رو مى‏آورد و امکاناتى براى پاسخگويى به نياز او در اختيار نيست، آيه ياد شده طرز برخورد صحيح با نيازمندان را بيان مى‏کند و مى‏گويد:
اگر از نيازمندان به خاطر نداشتن امکانات و انتظار رحمت خداکه به اميد آن هستى روى برگردانى، نبايد اين روى‏گردانى توأم با تحقير و خشونت و بى‏احترامى باشد، بلکه بايد با گفتارى نرم و سنجيده و توأم با محبت بوده و حتّى اگر مى‏توانى وعده آينده را به آنها بدهى و مأيوسشان نسازى.
ميسور از ماده يسر، به معناى راحت و آسان است و در اينجا مفهوم وسيعى دارد که هرگونه سخن نيک و برخورد همراه با احترام و محبّت را شامل مى‏شود.
پس از نزول اين آيه، رسول خدا صلى‏الله‏عليه‏و‏آله هنگامى که چيزى براى بخشش به سائل نداشت به او مى‏فرمود:
«رزقنا اللّه‏ و ايّاکم من فضله»(66)؛ خداوند ما و شما را از فضلش روزى فرمايد.
و در آيه ديگرى آمده است:
«قَوْلٌ مَعْرُوفٌ وَمَغْفِرَةٌ خَيْرٌ مِنْ صَدَقَةٍ يَتْبَعُهَآ اَذىً»(67)؛ گفتار پسنديده [در برابر نيازمندان] و عفو [و گذشت از خشونتهاى آنها] از بخششى که آزارى در پى آن باشد بهتر است.
رسول خدا صلى‏الله‏عليه‏و‏آله در اين زمينه مى‏فرمايد: «الکلمة الطّيّبة صدقة»(68)؛ سخن پاکيزه، خود صدقه است.
و باز مى‏فرمايد: «اِن لم تسعوا الناس باموالکم فسعوهم باخلاقکم»؛ «اگر شما به قدرى وسعت مالى نداريد که مردم را بهره‏مند نماييد، آنان را با اخلاق خوش و خوش گفتارى بهره‏مند و خوشحال سازيد»(69).
د ـ ارتباط گفتارى با منافقان
«فَاَعْرِضْ عَنْهُمْ وَعِظْهُمْ وَقُلْ لَهُمْ فىآ اَنْفُسِهِمْ قَوْلاً بَليغًا»(70)؛ از [مجازات] آنها صرف نظر کن! و آنها را با بيانى رسا اندرز ده و نتايج اعمالشان را به آنها گوشزد نما.
مفسّران اين آيه را درباره شيوه سخن گفتن با منافقان دانسته‏اند و قول بليغ را سخنى مؤثر و داراى بلاغت تفسير کرده و گفته‏اند اين آيه دليل بر اهميّت بلاغت و تشويق بندگان به رعايت آن است(71).
علامه طباطبايى در تفسير آيه مى‏نويسد:
«به ايشان سخنى بگو که دلهايشان آن را درک کند و بفهمد چه مى‏گويى و خلاصه با زبان دل آنان حرف بزن، تا متوجّه شوند که اين رفتارشان چه مفاسدى دارد»(72).
و شايد منظور اين باشد که شفّاف و صريح با آنها سخن بگو و از به کار بردن الفاظ مشترک که از آن سوء استفاده کنند بپرهيز.
رسول خدا صلى‏الله‏عليه‏و‏آله همواره با منافقان به خاطر اظهار اسلام تا آنجا که ممکن بود مدارا مى‏کرد؛ زيرا مأمور به ظاهر بود و جز در موارد استثنايى آنها را مجازات نمى‏کرد(73).
ه ـ ارتباط گفتارى با مخاطبان سرسخت
يکى از سخت‏ترين ارتباطات گفتارى زمانى است که انسان با مخالفان فکرى و اعتقادى خود روبه‏رو شده و قصد تأثيرگذارى و اطلاع رسانى داشته باشد. در چنين ارتباطى انتخاب کلمات، شيوه و قدرت بيان، برخورد اوّليه، حرکات و رفتار و عزم و اراده گوينده، بسيار مهم و نقش‏آفرين است.
قرآن کريم فرعون را به عنوان مصداق طغيانگرى و لجاجت و سرسختى در مقابل حق معرفى مى‏کند.
خداوند براى برخورد اوّليه با او ابتدا هارون را که فصيح‏تر از موسى بود، به همراه موسى مى‏فرستد و سفارش مى‏کند که از ارتباط گفتارى ملايم استفاده کنند:
«اذْهَبَآ اِلى فِرْعَوْنَ اِنَّهُ طَغى * فَقُولاَ لَهُ قَوْلاً لَيِّنًا لَعَلَّهُ يَتَذَکَّرُ اَوْ يَخْشى»(74)؛ به سوى فرعون برويد که طغيان کرده است، امّا به نرمى با او سخن بگوييد؛ شايد متذکّر شود يا از خدا بترسد.
مفسّران در مورد «قول ليّن» چنين گفته‏اند:
در موقع دعوت با او مدارا کرده، از درشتى بپرهيزيد(75).
با کنيه او را صدا بزنيد (امام کاظم عليه‏السلام )(76).
به او وعده‏هاى زياد بدهيد(77).
به او بگوييد آيا مى‏خواهى پاکيزه شوى و من تو را به سوى پروردگارت هدايت مى‏کنم تا از او بترسى و گناه نکنى؟(78)
از روى اميد و انتظار او را دعوت کنيد، نه از روى يأس(79).
در برخى از تفاسير آمده است پس از اين برخورد نرم، فرعون تحت تأثير قرار گرفت، ولى پس از مشورت با هامان، از ايمان آوردن منصرف گرديد(80).
پل ژاگو يکى از نويسندگان غربى در مورد نرمش در سخن مى‏نويسد:
«اگر بخواهيد در گام نخست ديدگاه خود را تحميل کنيد، به احتمال نود درصد با واکنشهاى غير ارادى مغز از جمله امتناع، عقب‏نشينى يا رفتارى ناشى از عزّت نفس مواجه مى‏شويد. در جايى که نرمى متقاعدکننده و نفوذى پيشرونده، بى‏ترديد کارآيى سودمندى دارد، لحن تند و رُک فقط به تحريک حالت دفاعى و لجبازى شخص مى‏انجامد»(81).
و ـ ارتباط گفتارى با غير مسلمانان و مخالفان
«ادْعُ اِلى سَبيلِ رَبِّکَ بِالْحِکْمَةِ وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَ جَادِلْهُمْ بِالَّتى هِىَ اَحْسَنُ»(82)؛ با حکمت و اندرز نيکو، به راه پروردگارت دعوت نما و با آنها به روشى که نيکوتر است، استدلال و مناظره کن.
امام صادق عليه‏السلام در تفسير آيه فرموده است: «يعنى بالقرآن»؛ به وسيله قرآن آنها را دعوت کن(83).
ز ـ ارتباط گفتارى با نامحرم
سفارش قرآن در مواجهه با نامحرمان، رعايت قول معروف و ارتباط پسنديده است، چنان که مى‏فرمايد:
«لاَ تُوَاعِدُوهُنَّ سِرًّا اِلاَّآ اَنْ تَقُولُوا قَوْلاً مَعْرُوفًا»(84)؛ پنهانى با آنها قرار زناشويى نگذاريد مگر اينکه به طور پسنديده‏اى [آشکار و براى خواستگارى و ازدواج با آنها به صورت کنايه] صحبت کنيد.
و درباره زنان مى‏گويد:
«فَلاَ تَخْضَعْنَ بِالْقَوْلِ فَيَطْمَعَ الَّذى فى قَلْبِهِ مَرَضٌ وَ قُلْنَ قَوْلاً مَعْرُوفًا»(85)؛ پس به گونه‏اى هوس‏انگيز سخن نگوييد که بيماردلان در شما طمع کنند و سخن شايسته بگوييد.
عبارت «قَولاً مَعرُوفا» در قرآن کريم چهار مرتبه به کار رفته است(86) که نوع صحبت کردن با زنان(87)، کودکان، سفيهان(88)، يتيمان و مسکينان(89) و مردان نامحرم(90) را بيان کرده است.

آسيب‏شناسى گفتار

سخن گاهى از حمله و يورش کارگرتر، از شمشير برنده‏تر، از تير نافذتر، از همه چيز زيباتر و گاه زشت‏تر، از هر چيز خوب‏تر و گاه بدتر، از بهترين اعمال و گاه از بدترين اعمال، کليد هر خوبى و بدى(91) و منشأ بيشترين خطاها و گناهان به‏شمار مى‏آيد و زبان در بيان معصومين عليهم‏السلام گاه به درنده‏اى بدخو و گاه به کلب عقور و سگ گيرنده و تيرى که به خطا مى‏رود تشبيه شده است(92).
يکى از نويسندگان غربى در اين باره مى‏نويسد:
«همچنان که گاهى بعضى سخنان و کلمات به نحو معجزه‏آسايى ما را دگرگون مى‏سازند و به حرکت درمى‏آورند، همچنان نيز بعضى سخنان، انسان را منحرف مى‏سازند. همان طور که بيان صحيح و روشن مى‏تواند افراد را متحوّل کرده در مسير درست بيندازد، به همان ترتيب، لغزش کلام و بيان ناقص ممکن است موجب گمراهى افراد گردد».
جورج ارول نويسنده کتاب 1984 مى‏گويد:
«همان‏سان که انديشه زبان را فاسد مى‏کند، زبان نيز انديشه را فاسد مى‏سازد»(93).
در اينجا برخى از آسيبهاى ارتباط گفتارى را که در آيات قرآن به آنها اشاره شده، فهرست‏وار مى‏آوريم:
1) از روى پندار و گمان سخن گفتن
«وَ مَا لَهُمْ بِهِ مِنْ عِلْمٍ اِنْ يَتَّبِعُونَ اِلاَّ الظَّنَّ وَ اِنَّ الظَّنَّ لاَ يُغْنى مِنَ الْحَقِّ شَيْـءًا»(94)؛ آنها به اين سخن يقين ندارند، تنها از ظن و گمان بى‏پايه پيروى مى‏نمايند. با اينکه گمان هرگز انسان را بى‏نياز از حق نمى‏گرداند.
2) نادانسته سخن گفتن
«وَ تَقُولُونَ بِاَفْوَاهِکُمْ مَا لَيْسَ لَکُمْ بِهِ عِلْمٌ»(95)؛ و با زبان خود سخنى مى‏گوييد که به آن يقين نداريد.
معصوم عليهم‏السلام مى‏فرمايد: «لو سکت الجاهل ما اختلف الناس»(96)؛ اگر نادان سکوت کند مردم اختلاف نخواهند کرد.
3) مراء (جدالگرى)
«فَلاَ تُمَارِ فيهِمْ اِلاَّ مِرَآءً ظَاهِرًا»(97)؛ پس درباره ايشان جز به صورت ظاهر جدال مکن.
4) نجوا (سخن در گوشى)
ارتباط گفتارى به صورت نجوا يکى از ارتباطات مهم و حساس است؛ از اين رو در صورتى که بجا و مناسب باشد بسيار مفيد خواهد بود و اگر مناسب نباشد از عمل شيطان به‏شمار مى‏آيد(98).
خداوند در اين زمينه مى‏فرمايد:
«لاَ خَيْرَ فى کَثيرٍ مِنْ نَجْويهُمْ اِلاَّ مَنْ اَمَرَ بِصَدَقَةٍ اَوْ مَعْرُوفٍ اَوْ اِصْلاَحٍ بَيْنَ النَّاسِ»(99)؛ در بسيارى از سخنان درگوشى [و جلسات محرمانه] آنها خير و سودى نيست مگر کسى که [به اين وسيله] به کمک به ديگران يا کار نيک و اصلاح در ميان مردم امر کند.
5) گفتار بى‏عمل
«کَبُرَ مَقْتًا عِنْدَ اللّهِ اَنْ تَقُولُوا مَا لاَ تَفْعَلُونَ»(100)؛ نزد خدا بسيار موجب خشم است که سخنى بگوييد که خود عمل نمى‏کنيد.
6) سخنان شيطانى و فرعونى
شيطان خطاب به خداوند گفت: «اَنَا خَيْرٌ مِنْهُ». فرعون با مردم خود مى‏گفت: «اَنَا رَبُّکُمُ الاَْعْلى». از خود گفتن و خودستايى، از انواع سخنان شيطانى و فرعونى است که بايد گوينده در هر حال از آن بپرهيزد.
7) انواع سخن باطل
«وَ اجْتَنِبُوا قَولَ الزّورَ»(101)؛ و از سخن باطل بپرهيزيد.
سخنانى از قبيل سخنان فريبنده و بى‏اساس(102)، لغو(103)، زشت و باطل(104)، تند و خشن(105)، استهزا(106)، عيب‏جويى(107)، لقب زشت و ناپسند(108)، گمانه‏زنى(109)، غيبت(110) و موارد ديگر، از جمله آسيبهاى ارتباط گفتارى به‏شمار مى‏روند.
عوامل مؤثر در نطق گويندگان
پس از بررسى برخى از آموزه‏هاى قرآنى پيرامون شيوه‏هاى ارتباط گفتارى و آسيب‏شناسى گفتار، در اين قسمت برخى از عوامل بسيار مهم را که در افزايش ميزان اثربخشى سخن در مخاطبان نقش دارند، ياد مى‏کنيم:
1) محتواى سخن (Contqinning)
بى‏ترديد يکى از عوامل مؤثر در نفوذ کلام در مخاطبان، برخوردارى سخن از محتوايى ارزشمند و متقن است. سخن بنا به فرمايش قرآن کريم بايد سديد (محکم و استوار)، ثقيل (گرانبها) و طيب (پاکيزه) باشد.
«يَآءَيُّهَا الَّذينَ امَنُوا اتَّقُوا اللّهَ وَ قُولُوا قَوْلاً سَديدًا»(111)؛ اى کسانى که ايمان آورده‏ايد تقواى الهى پيشه کنيد و سخن حق بگوييد. (سديد يعنى قابل اعتماد، صحيح و مستقيم)(112). هنگامى که سخن «سديد» باشد تأثيرى فوق‏العاده خواهد داشت.
از طرفى سخنان وحيانى به عنوان «قول ثقيل» مطرح شده است:
«اِنَّا سَنُلْقى عَلَيْکَ قَوْلاً ثَقيلاً»(113)؛ ما به زودى سخنى سنگين و گرانبها به تو القا خواهيم کرد.
«قول ثقيل» در تفاسير به معانى زير آمده است:
الف ـ سخن وحيانى و الهى و موضوعات قرآنى؛
ب ـ سخن داراى پيامدهاى سنگين براى مخالفان؛
ج ـ دستورات سنگين و مربوط به جهاد با نفس و تکامل انسان؛
د ـ سخن مبارک و گرانبها، عظيم‏الشأن و ارزنده، مستدل و بسيار پر بار و جامع؛
ه ـ سخن ماندگار در طول روزگار(114)؛
و ـ سخن پاکيزه (و هدوا الى طيب من القول). مراد سخنى است که در آن خباثت نباشد و کلام خبيث به معناى کلامى است که يکى از اقسام باطل در آن باشد(115).
2) شخصيت (Personality)
گوينده هر قدر محبوب‏تر و مقبول‏تر باشد، نفوذ کلامش بيشتر خواهد بود.
3) موضوع (Subject)
هر چه نياز مردم به يک موضوع بيشتر باشد ميل آنان به استماع بيشتر است. در روايات از اين موضوع به علم نافع تعبير شده است.
4) هنرمندى ناطق (Eloquence)
کار بست فنون و آداب سخن هر قدر بيشتر و دقيق‏تر باشد سخن جذاب‏تر و مؤثرتر خواهد بود.
افزون بر آنچه ياد شد، عوامل زير نيز درخور ذکر هستند:
ـ محفوظات بسيار، تسلّط کافى، داشتن مطالعات متنوع، رعايت اصول و قواعد
قرآن کريم به شنيدن و گفتن بسيار اهميت داده، تا جايى که واژه قول و مشتقّات آن را حدود 1674 بار بيان نموده است. اهميت ارتباط شنيدارى و گفتارى زمانى روشن‏تر مى‏شود که ما مقدار کلماتى را که در يک روز شنيده و يا مى‏گوييم محاسبه نموده و نوع آن را مشخص کنيم
سخنورى به صورت ملکه، تمرکز حواس و برخوردارى از ظاهر مناسب، ساده و بى‏پيرايه.
ـ مردم‏شناسى، روان‏شناسى، نکته سنجى، ايجاد نشاط و بهره‏گيرى از انتقادات.
ـ پرهيز از سخن گفتن از خود، يا براى جلوه‏نمايى و قصد سخنورى، بلکه براى انجام وظيفه سخن گفتن.
ـ رعايت وقت، گزيده‏گويى، توجّه به همگان، تونايى بر تهييج و استدلال شورانگيز.
ـ استفاده از داستان و مثال متنوع و دلنشين و ترغيب به موضوعات فطرى و دلپسند.
ـ شهامت و خونسردى و پرهيز از عصبانيت(116).

نتيجه‏گيرى

قرآن کريم به شنيدن و گفتن بسيار اهميت داده، تا جايى که واژه قول و مشتقّات آن را حدود 1674 بار بيان نموده است. اهميت ارتباط شنيدارى و گفتارى زمانى روشن‏تر مى‏شود که ما مقدار کلماتى را که در يک روز شنيده و يامى‏گوييم محاسبه نموده و نوع آن را مشخص کنيم. به عنوان مثال اگر ما روزانه يک جزء از قرآن کريم را بخوانيم نزديک به 3 هزار کلمه وحيانى و با ارزش را بر زبان جارى کرده‏ايم و اگر بتوانيم تعداد کلماتى که با اطرافيان مى‏گوييم يا از آنها مى‏شنويم محاسبه کنيم، رقم بسيار زيادى خواهد شد.
و چنانچه «قول سديد»، سخن استوار و تقواى الهى را رعايت نکنيم و به اصول و قواعد آسيب‏شناسى گفتار و شنيدار بى‏توجهى کنيم، هزاران کلمه لغو، باطل و بدون علم را بر زبان جارى کرده يا شنيده‏ايم و با توجّه به آيه «اِنَّ السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ وَ الْفُؤَادَ کُلُّ اُولـئِکَ کَانَ عَنْهُ مَسْـءُولاً»(117) و يا آيه «مَا يَلْفِظُ مِنْ قَوْلٍ اِلاَّ لَدَيْهِ رَقيبٌ عَتيدٌ»(118) پى خواهيم برد که بايد تمامى اوامر و نواهى قرآن را در امر ارتباط شنيدارى و گفتارى همواره نصب العين خود قرار دهيم و براى اجراى آن از خداوند استمداد جوييم.

نویسنده: محمّدجواد قاسمى

پي‌نوشتها
--------------------------------------------------------------------------------
1 ـ مولوى، مثنوى معنوى، انتشارات طلوع، 1369ش، دفتر اول، ص 83 .
2 ـ هفته‏نامه پرتو، سال پنجم، ش 228، ص 8 .
3 ـ حسن زاده آملى، انسان و قرآن، چاپ دوم: تهران، انتشارات الزهراء، 1369ش، ص 49.
4 ـ ملک / 10.
5 ـ على رضائيان، مديريت رفتار سازمانى، چاپ سوم: انتشارات دانشکده مديريت دانشگاه تهران، 1374ش، ص 24، به نقل از Alpna yelsey .
6 ـ همان.
7 ـ همان، ص 244.
8 ـ فرقان / 44.
9 ـ اسراء / 36.
10 ـ نحل / 78.
11 ـ يونس / 31.
12 ـ مائده / 108.
13 ـ تغابن / 16.
14 ـ زمر / 18-17.
15 ـ شورى / 38.
16 ـ اعراف / 204.
17 ـ مؤمنون / 3.
18 ـ قصص / 55.
19 ـ نساء / 140.
20 ـ نور / 16.
21 ـ حجرات / 6.
22 ـ مائده / 41.
23 ـ محمّد حسين طباطبايى، الميزان، ترجمه سيد محمّد باقر موسوى همدانى، قم، دفتر انتشارات اسلامى، 1363ش، ج 5، ص 552. اين آيه به گونه‏اى ديگر هم ترجمه شده است: آنها سخنان تو (پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله ) را مى‏شنوند که بر تو دروغ ببندند يا براى ديگران جاسوسى کنند.
24 ـ مائده / 83.
25 ـ جن / 13.
26 ـ جن / 2-1.
27 ـ زمر / 18-17.
28 ـ بقره / 285.
29 ـ جاثيه / 23.
30 ـ انفال / 22.
31 ـ يونس / 42.
32 ـ بقره / 18.
33 ـ بقره / 171.
34 ـ انفال / 21.
35 ـ الرحمن 4-1.
36 ـ محمّد محمدى رى شهرى، ميزان الحکمه، ترجمه حميدرضا شيخى، قم، دارالحديث، ج 11، ص 5308.
37 ـ همان.
38 ـ همان، ص 5039.
39 ـ جان دبليو کولتنر، ارتباط گفتارى ميان مردم، ترجمه دکتر سيد اکبر مير حسينى ـ دکتر قاسم کبيرى، انتشارات امير کبير، 1369ش، ص 15.
40 ـ محمّد على فروغى، آيين سخنورى، چاپ دوم: تهران، انتشارات زوّار، ص 11-1.
41 ـ کولتنر، ارتباط گفتارى ميان مردم، ص 15.
42 ـ همان، ص 17.
43 ـ قآ / 18.
44 ـ ملا فتح اللّه‏ کاشانى، تفسير منهج الصادقين فى الزام المخالفين، چاپ دوم: تهران، کتابفروشى اسلاميه، 1344ش، ج 9، ص 11.
45 ـ نور / 24.
46 ـ ابراهيم / 4.
47 ـ قصص / 34.
48 ـ مريم / 97.
49 ـ عبدالواحد آمدى، غرر الحکم و درر الکلم، ترجمه محمّد على انصارى، قم، دارالکتاب، ج 1، ص 207.
50 ـ کهف / 6.
51 ـ ابراهيم / 27.
52 ـ فضل بن حسن طبرسى، مجمع البيان لعلوم القرآن، بيروت، دار احياء التراث العربى، 1379، ج 3، ص 314.
53 ـ بقره / 83.
54 ـ محمّد حسين طباطبايى، الميزان، ترجمه سيد محمّد باقر موسوى همدانى، قم، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسين حوزه علميه قم، 1363ش، ج 1، ص 331.
55 ـ طبرسى، مجمع البيان، ج 1، ص 239.
56 ـ همان.
57 ـ اسراء / 53.
58 ـ انعام / 108.
59 ـ نحل / 125.
60 ـ اسراء / 23.
61 ـ کاشانى، منهج الصادقين، ج 5، ص 273.
62 ـ محمّد جواد نجفى، تفسير آسان، ج 10، ص 20.
63 ـ منهج الصادقين؛ مجمع البيان و تفسير عاملى، ذيل آيه ياد شده.
64 ـ تفسير عاملى، ج 5، ص 420.
65 ـ اسراء / 28.
66 ـ ناصر مکارم شيرازى و ديگران، تفسير نمونه، ج 12، ص 89.
67 ـ بقره / 263.
68 ـ کاشانى، منهج الصادقين، ج 5، ص 277.
69 ـ نجفى، تفسير آسان، ج 10، ص 27.
70 ـ نساء / 63.
71 ـ کاشانى، منهج الصادقين، ج 3، ص 60.
72 ـ علامه طباطبايى، الميزان، ج 4، ص 615.
73 ـ ناصر مکارم شيرازى و ديگران، تفسير نمونه، ج 3، ص 447.
74 ـ طه / 44-43.
75 ـ طبرسى، مجمع البيان، ج 16، ص 25.
76 ـ فلسفى، سخن و سخنورى، ص 194، به نقل از: بحارالانوار، ج 13، ص 134 (قولاً ليّنا اى کنّياه).
77 ـ نجفى، تفسير آسان، ج 11، ص 355.
78 ـ طبرسى، مجمع البيان، ج 16، ص 25.
79 ـ همان.
80 ـ نجفى، تفسير آسان، ج 11، ص 355. يحيى بن معاذ مى‏گويد: «هذا رفقک بمن يدّعى الربوبية فکيف رفقک بمن يدّعى العبوديه»؛ پروردگارا اين چنين است مداراى تو با کسى که ادعاى ربوبيت مى‏کند، پس چگونه است مدارايت با کسى که ادعاى بندگى مى‏کند.
81 ـ پل ژاگو، آموزش گفتار، ترجمه نيلوفر خوانسارى، چاپ سوم: تهران، انتشارات ققنوس، 1380ش، ص 105.
82 ـ نحل / 125.
83 ـ محمّد محمدى رى شهرى، گفت و گوى تمدنها در قرآن و حديث، مرکز تحقيقات دارالحديث، 1379ش، ص 22.
84 ـ بقره / 235.
85 ـ احزاب / 32.
86 ـ عبدالباقى، المعجم المفهرس.
87 ـ بقره / 235.
88 ـ نساء / 5.
89 ـ نساء / 8 .
90 ـ احزاب / 32.
91 ـ رى‏شهرى، ميزان الحکمه، ج 11، ص 5259ـ5238 و 5321-5308.
92 ـ نهج البلاغه، حکمت 60.
93 ـ آنتونى رابينز، به سوى کاميابى، ترجمه مهدى مجردزاده کرمانى، چاپ بيست و يکم: تهران، مؤسسه فرهنگى راه بين، 1379ش، ج 1، ص 192.
94 ـ نجم / 28.
95 ـ نور / 15.
96 ـ محمّد محمدى رى شهرى، گفت و گوى تمدنها در قرآن و حديث، ص 22.
97 ـ کهف / 22.
98 ـ «اِنَّمَا النَّجْوى مِنَ الشَّيْطَانِ لِيَحْزُنَ الَّذينَ امَنُوا»(مجادله / 10).
99 ـ نساء / 114.
100 ـ صف / 3.
101 ـ حج / 30.
102 ـ انعام / 112.
103 ـ فرقان / 25.
104 ـ مجادله / 2.
105 ـ احزاب / 19.
106 ـ حجرات / 11.
107 ـ حجرات / 11.
108 ـ حجرات / 11.
109 ـ حجرات / 12.
110 ـ حجرات / 12.
111 ـ احزاب / 70.
112 ـ علامه طباطبايى، الميزان، ج 16، ص 347.
113 ـ مزّمّل / 5.
114 ـ با استفاده از تفاسير مجمع البيان، منهج الصادقين، الميزان و... .
115 ـ علامه طباطبايى، الميزان، ج 14، ص 504.
116 ـ محمّد تقى فلسفى، سخن و سخنورى، ص 24؛ محمّد على فروغى، آيين سخنورى، ص 165-157 (با تلخيص).
117 ـ اسراء / 36.
118 ـ ق / 18.