غزوه احزاب

احزاب يكى از سه جنگ بزرگ مشركان (بدر، اُحُد، خندق) بر ضدّ مسلمانان بود كه به سبب حضور شمارى از قبايل مهم و معتبر منطقه در اين نبرد، «احزاب» نام گرفت و از آن رو كه پيامبر(صلى الله عليه وآله) و مسلمانان براى مبارزه با آنان در مناطق حساس مدينه خندق كندند، به «خندق» نيز شهرت يافت.خندق واژه اى فارسى است كه به زبان عربى وارد شده است.[1] برخى آن را معرّب «كَنْده» و به معناى كانال پيرامون ديوار شهر مى دانند.[2]

در متون دينى و تاريخى از اين جنگ به هر دو نام ياد شده است;[3] هرچند، در مواردى، اولى بر دومى رجحان يافته است. اين پيكار نزد مسلمانان چنان اهميت داشت كه سال وقوع آن را «عام الاحزاب» ناميدند و بعدها سوره اى از قرآن نيز بدان ناميده (سوره 33) و شمارى از آيات قرآن از جمله آيات 9 ـ 27 همين سوره و نيز آيات 214 بقره/2، 26 ـ 27 آل عمران/3 و 62 ـ 64 نور/24 درباره آن نازل گرديد.[4] اهميت اين نبرد بدان جهت است كه دشمن با آن كه همه توان خود را به كار بسته بود، شكست خورد و براى هميشه توانايى خويش را در مواجهه با مسلمانان از دست داد; چنان كه پيامبر(صلى الله عليه وآله) پس از شكست دشمن فرمود: «الان نغزوهم و لايغزوننا[5]= از اين پس ما به آنان حمله مى بريم نه آنان به ما».
در سال، ماه و روز نبرد احزاب اختلاف است; برخى آن را در شوال سال چهارم هجرى، يك سال پس از غزوه اُحُد دانسته اند.[6] اين قول را به موسى بن عقبه و ديگران منسوب مى دانند.[7] بخارى در تأييد اين رأى از ابن عمر نقل كرده است كه من در نبرد احد چون 14 ساله بودم اجازه شركت نيافتم; اما در خندق كه 15 ساله شدم از طرف پيامبر(صلى الله عليه وآله)اجازه يافتم.[8] ابن حبيب نيز خندق را يك سال پس از احد مى داند.[9] وى پنج شنبه دهم شوال را آغاز جنگ و شنبه اول ذى قعده را پايان آن ذكر مى كند.[10] برخى پژوهش گران معاصر اين رأى را ترجيح داده اند.[11]
ديگر مورخان، زمان نبرد را دو سال پس از احد و در سال پنجم هجرت مى دانند;[12] چنان كه ابن سلاّم با نقل سخنى از ابن عمر كه من در احد سيزده ساله بودم كه پيامبر حضور مرا نپذيرفت; ولى در خندق، در 15 سالگى شركت جستم، بر اين قول صحه مى گذارد;[13] هر چند برخى، آن را در ماه شوال[14] و برخى ديگر در شنبه هشتم ذى قعده ذكر مى كنند.[15] بيهقى نيز اين واقعه را در سال پنجم هجرى و يعقوبى زمان آن را 55 ماه پس از هجرت گزارش كرده است.[16] با توجه به قراين و منابع، اين ديدگاه كه مشهورتر است، صحيح تر به نظر مى رسد; چنان كه ابن كثير آن را ترجيح داده است.[17]

شكل گيرى احزاب:

طراحان اصلى نبرد، عده اى از بزرگان يهود، از بنى نضير* و بنى وايل چون سلام* بن ابى الحقيق نَضْرى، حيى*بن اخطب نضرى، كنانة* بن ربيع بن ابى الحقيق و هوذة بن قيس وايلى و ابوعمار وايلى و ديگران،[18] بودند; اينان به ويژه يهوديان بنى نضير كه پيش از هجرت از موقعيت بالايى برخوردار بوده و پس از پيمان شكنى، از مدينه رانده شده،[19] در خيبر پناه گرفتند و بر آن شدند تا به هر طريقى مسلمانان و پيامبر را از پاى درآورند;[20]بدين منظور با سفر به مكه و ترجيح آيين مشركان قريش بر رسالت پيامبر، آنان را به جنگ با مسلمانان فراخواندند[21] و با اعلام همراهى و همكارى و[22] يادآورى خاطرات تلخ و ناگوارى كه مسلمانان براى قريش پيش آورده بودند، آنان را به سرعت عمل ترغيب كردند.[23]
گفته اند كه آيات 51 ـ 55 نساء/4 (اَلَم تَرَ اِلَى الَّذينَ اُوتوا نَصيبـًا مِنَ الكِتـبِ يُؤمِنونَ بِالجِبتِ والطّـغوتِ وَ يَقُولُونَ لِلَّذينَ كَفَرُوا هؤُلاءِ اَهْدى مِنَ الَّذينَ آمَنُوا سَبيلاً ... و كَفى بِجَهَنَّمَ سَعيراً) درباره همين يهوديان نازل شده كه برخلاف باور و داده هاى كتاب آسمانى خود به حقانيت مشركان نظر داده اند;[24]
گرچه قول به نزول اين آيات در غير اين مورد، در منابع تفسيرى اندك نيست.[25] يهوديان در كنار كعبه با قريش پيمان بسته، سوگند وفادارى ياد كردند.[26] ابوسفيان با شنيدن اين سخنان و پس از اطمينان از انگيزه جنگ افروزى يهوديان عليه پيامبر و مسلمانان، آمادگى خويش را اعلام كرد. سران بنى نضير بنى سليم را به همراهى با قريش دعوت كردند و غطفان را با تطميع محصول يك سال خرماى خيبر، به مساعدت فراخواندند;[27] بدين گونه لشكرى انبوه فراهم گرديد.[28]
يعقوبى برخلاف نظر همگان، قريش را طراح اصلى جنگ دانسته و بر آن است كه آنان سفيرانى به سوى يهود و ديگر قبايل فرستاده، آنان را به جنگ عليه رسول خدا و مسلمانان تشويق كردند.[29]
به هر روى، ابوسفيان پرچم جنگ را در دارالندوه برپا كرده، به عثمان بن طلحه از بنى عبدالدار (صاحبان لواء) سپرد و با 4000 جنگ آور، 300 اسب و 1500[30] شتر از مكه حركت كرده و در مرّالظهران فرود آمد. ديگر تيره ها از بنى سليم، اسلم، اشجع، بنى مره، كنانه، فزاره و غطفان نيز به آنان پيوستند و سپاهى 10000 نفرى فراهم آمد.[31]
فرماندهى و شمار احزاب با اندك اختلاف چنين است: بنى سليم با 700 نفر به فرمان دهى پدر ابوالاعور سلمى، بنى اسد با فرمان دهى طلحة بن خُوَيلد اسدى، بنى فزاره به طور كامل با 1000 شتر به فرماندهى عُيَينَة بن حِصْن فَزارى، اشجع با 400 نفر به فرماندهى مسعودبن رُخَيله و بنى مُرَّة با 400 نفر و فرماندهى حارث* بن عَوف. مجموع سپاه به سه لشكر تقسيم و فرمان دهى كل به ابوسفيان واگذار شد;[32] سپس به سوى مدينه حركت كردند. مسعودى شمار سپاه احزاب را 24000 نفر مى داند.[33] با توجه به تيره هاى شركت كننده شمار قطعى يا تقريبى آنها، با اين ديدگاه نمى سازد; هرچند واقدى نقل كرده كه حارث بن عوف از بزرگان بنى مره در مرّالظهران جلوى قومش را گرفت و از آنان خواست تا به سوى محمد(صلى الله عليه وآله)نروند; اما خود آن را نپذيرفته، از حضور آنان در جنگ و هجو حسّان بن ثابت شاعر معروف مسلمان عليه حارث سخن دارد.[34]

حفر خندق

پيش از آن كه «احزاب» وارد مدينه شوند، پيامبر(صلى الله عليه وآله) از طريق سوارانى از خزاعه كه طى 4 روز راه مكه به مدينه را طى كردند، خبر حمله دشمن را به دست آورد;[35] و آنگاه با اعلان آن به مسلمانان و توصيه به پايدارى و پارسايى، هم چون ديگر نبردها، با آنان به مشورت نشست كه آيا از مدينه خارج شوند يا در شهر بمانند و خندقى حفر نمايند، يا در نزديكى كوه سَلْع جاى گيرند و با دشمن به جهاد برخيزند.[36] هركس پيش نهادى مطرح كرد. سلمان كه به تازگى آزاد شده و به پيامبر پيوسته بود و براى اولين بار در جنگ حضور مى يافت،[37]بنابر روش هاى تدافعى متداول در ايران،[38] طرح خندق را ارائه داد[39] كه مايه شگفتى همگان شد.[40] برخى برآنند كه پيش نهاد حفر خندق از ناحيه خود پيامبر(صلى الله عليه وآله) بوده است; چنان كه از طرح برنامه دفاعى آن حضرت چنين برمى آيد[41] و در پاسخ نامه رسول خدا به ابوسفيان نيز صريحاً به آن اشاره شده است;[42] بنابراين، نقش سلمان صرفاً بيان حكمت آن بوده است.[43] هرچند انتساب اين پيشنهاد به سلمان* در منابع اسلامى شهرت دارد.[44] به هر روى، پيامبر(صلى الله عليه وآله)جهت شناسايى محل استقرار، از مدينه بيرون رفتند.
گزينش منطقه شمالى مدينه كه به عنوان ميدان نمايشى براى كارهاى نظامى سپاه اسلام بود، از نظر نظامى درست بود; زيرا تنها ناحيه بازى بود كه هر سپاهى كه قصد مدينه را داشت به ناچار از آن جا مى گذشت و جز آن سمت، ديگر اطراف مدينه* به وسيله درختان خرما و درختان انبوه ديگر و بناهاى متصل به هم و موانع طبيعى چون سنگلاخ هاى واقم، حرّه و بِرّه و كوه عسير احاطه شده بود كه به نيروى احزاب اجازه اقدام مطلوب، يا امكان دست يازيدن به مانورهاى وسيع را نمى داد. و در نتيجه مى بايست از شمال به مدينه هجوم ببرند و اين همان جهتى بود كه پيغمبر اسلام دستور حفر خندق و دفاع از آن را داد.[45]
گفته اند كه پيامبر خندق را از اجُم الشَّيخين از طرف بنى حارثه خط كشى كرد تا به مَذاد رسيد; سپس حفر آن را، مهاجران از ناحيه راتج تا كوه ذُباب، و انصار از ناحيه ذُباب تا جبل بنى عبيد، و طايفه بنى عبدالاشهل از انصار از ناحيه راتج تا پشت مسجد، واقع در پشت كوه سلع، و بنى دينار از انصار، از ناحيه جُرْبا تا محل خانه ابن ابى الجَنوب به دست گرفتند و با تلاش شبانه روزى، در 6 روز آن را به پايان رساندند.[46] پيامبر(صلى الله عليه وآله) در آغاز حفر خندق، مسلمانان را به تلاش و كوشش فراخواند و به آنان در صورت پايدارى، وعده پيروزى داد[47] و خود نيز براى ترغيب مسلمانان، با تمام توان كار مى كرد و با فروتنى توصيف نشدنى، خاك بر پشت خود حمل مى كرد; به گونه اى كه تمام لباسش خاك آلود مى شد.[48] رسول خدا در ضمن كار رجز مى خواند و چون انصار مى خواندند: نحن الذين بايعوا محمداً على الجهاد ما بقينا أَبداً، مى فرمود: «لا عيش إِلاّ عيش الاخرة، فاكرم الانصار والمهاجرة».[49]پيامبر(صلى الله عليه وآله)براى اين كه مسلمانان دچار مشكل نشوند، از هرگونه حركت تنش زا جلوگيرى مى فرمود. كعب بن مالك شاعر، نقل مى كند كه ما بنى سلمه اى ها كه در يك طرف بوديم، رجز مى خوانديم و حفر مى كرديم. رسول خدا خواسته بود تا چيزى نسرايم. از حسّان شاعر نيز چنين خواسته بود تا مايه سرشكستگى و رنجش ديگران نشود.[50] مسلمانان تا زمانى كه پيامبر دست از كار نمى كشيد، كار مى كردند.[51]
زمان حفر خندق چندان روشن نيست; اما برخى با توجه به چند عنصر، برآنند كه مسلمانان در مدت 9 يا 10 روز آن را كنده اند.[52] از طول، عرض و عمق خندق نيز اطلاعى در دست نيست. به استنباط برخى نويسندگان، طول خندق در حدود 5/5 كيلومتر و عرض و عمق آن به اندازه اى بود كه سواره يا پياده اى نتواند از آن بجهد، يا ازسويى پايين برود و از سوى ديگر بالا بيايد. شايد حدود 10 متر عرض و 5 متر عمق داشته است.[53] برخى محققان طول خندق را حدود 5000 ذرع و عرض آن را 9 ذرع و عمق آن را 7 ذرع، دانسته به هر 10 تن جنگ جو، به طور معدل 40 ذرع[54] از جهت طول مى رسيد. ديگران طول خندق را تقريباً 5/5 كيلومتر، عرض آن را 5/4 و متوسط عمق آن را سه متر و اندى محاسبه كرده اند، و هر فردى عملاً كندن سه متر مربع را عهده دار بوده است.[55] هرچند از نظر واقدى خندق به قامت يك انسان بود;[56] ولى معلوم نيست اين عمق در تمام طول خندق رعايت شده باشد.
دسته اى از منافقان، به رغم دستور پيامبر(صلى الله عليه وآله)، با سستى و كندى كار مى كردند و گاه بدون اجازه پيامبر و پنهانى نزد خانواده خويش مى رفتند; ولى مؤمنان جز به ضرورت و با اجازه پيامبر محل كار را ترك نمى كردند و پس از انجام كار خود بى درنگ به محل كار بازمى گشتند.[57] خداوند درباره اينان فرموده است: «اِنَّمَا المُؤمِنونَ الَّذينَ ءامَنوا بِاللّهِ ورَسولِهِ واِذا كانوا مَعَهُ عَلى اَمر جامِع لَم يَذهَبوا حَتّى يَستَـذِنوهُ اِنَّ الَّذينَ يَستَـذِنونَكَ اُولـئِكَ الَّذينَ يُؤمِنونَ بِاللّهِ ورَسولِهِ= همانا مؤمنان كسانى هستند كه به خداوند و پيامبر او ايمان دارند و چون با او در كارى هم داستان شدند [به جايى] نمى روند; مگر آن كه از او اجازه بگيرند. بى گمان كسانى كه از تو اجازه مى گيرند همان كسانى هستند كه به خداوند و پيامبر او ايمان دارند» (نور/24، 63);
سپس درباره منافقانى كه بدون اذن دست از كار مى كشيدند و مى رفتند فرموده است: «لا تَجعَلوا دُعاءَ الرَّسولِ بَينَكُم كَدُعاءِ بَعضِكُم بَعضـًا قَد يَعلَمُ اللّهُ الَّذينَ يَتَسَلَّلونَ مِنكُم لِواذًا...= خواندن پيامبر را در ميان خودتان همانند خواندن بعضى از شما بعضى ديگر را مشماريد; به راستى كه خداوند كسانى را از شما كه پنهانى و پناه جويانه خود را بيرون مى كشند، مى شناسد، بايد كسانى كه از فرمان او سرپيچى مى كنند برحذر باشند، از اين كه بلايى يا عذابى دردناك به آنان برسد. هان بى گمان آنچه در آسمان ها و زمين است از آن خداوند است. به راستى مى داند كه شما اكنون در چه كارى هستيد و روزى را كه به سوى او بازگردانده مى شوند، آنگاه آنان را از [نتيجه و حقيقت] آنچه كرده اند آگاه مى گرداند و خداوند بر هر چيزى داناست». (نور/24،63 ـ 64)
در حفر خندق، هر يك از قبايل انصار و مهاجران بر سر سلمان كه مردى قوى و پركار بود،[58] به نزاع برخاسته و سلمان را از خود مى دانستند; ولى رسول خدا فرمود: سلمان از ما اهل بيت است.[59] به نقل جابر*بن عبدالله، او در حفر خندق به تنهايى 5 ذرع در 5 ذرع را كند و پس از فراغت در تأييد نظر پيامبر، لا عيشَ إِلاّ عيشُ الآخره، را تكرار كرد.[60] در حفر خندق مسلمانان با صخره اى مواجه شدند كه شكستن آن غير ممكن بود; ازاين رو سلمان نزد پيامبر رفت تا چاره اى بينديشد، يا مسير خندق را تغيير دهد. به نقل حذيفه* پيامبر(صلى الله عليه وآله)با سه ضربه كلنگ، سنگ را شكست و هر بار نورى به سه جهت درخشيد و مسلمانان تكبير گفتند.[61] سلمان كه با چشمانش نورها را مى پاييد از حضرت در اين مورد پرسيد. پيامبر(صلى الله عليه وآله)فرمود: كه در يكى از آن نورها، مداين كسرى و شهرهاى آن و در ديگرى بلاد روم و شام و در سومى يمن و قصرهاى آن برايم آشكار شد.[62] و سپس به وصف قصرهاى مداين پرداخت; به گونه اى كه گويا آن را از نزديك ديده بود.[63]
اين خبر حكايت از گسترش اسلام در اين مناطق داشت. بيهقى مواردى از پيش گويى هاى متعدد پيامبر را به هنگام حفر خندق ذكر كرده است.[64]
اين پيش گويى ها چنان بشارت آميز بود كه چون مؤمنان، سپاه احزاب را ديدند گفتند: «هـذا ما وعَدَنَا اللّهُ ورَسولُهُ وصَدَقَ اللّهُ ورَسولُهُ وما زادَهُم اِلاّ اِيمـنـًا وتَسليمـاً= اين چيزى است كه خداوند و رسولش به ما وعده كرده اند و خدا و رسولش راست گويند و اين جز بر ايمان و تسليمشان نيفزود». (احزاب/33، 22)[65] پس از حفر خندق براى آن، معبرهايى قرار دادند و بر هر معبر، نگهبانانى گماشته، فرمان دهى نگهبانان را به زبير*بن عوام سپردند.[66]
در حفر خندق عمار نيز چون ديگر مسلمانان مى كوشيد و بيش از ديگران كار مى كرد و بارى بيشتر برمى داشت. پيامبر(صلى الله عليه وآله) در حالى كه خاك از سر و رويش مى فشاند، فرمود: پسر سميه! تو را گروه ستمگر خواهند كشت.[67]
مسلمانان هشتم ذى قعده در محل مستقر شدند. شمار مسلمانان را 700[68] نفر، 1000[69] يا 3000 نفر[70]نوشته اند، آنان كه شمار فراوان را ذكر كرده اند با اين توجيه مى پذيرند كه در حفر خندق تنها مردان نبودند كه كار مى كردند، بلكه افراد 14 ساله به بالا نيز حضور داشتند.[71] اما اينان پس از حفر، به دستور پيامبر(صلى الله عليه وآله)بازگشتند و شمار سپاه به حدود 1000 نفر كاهش يافت.[72] پيامبر(صلى الله عليه وآله)پرچم مهاجران را به دست زيد* بن حارثه و پرچم انصار را به دست سعد* بن عباده داد[73] و عبدالله* بن ام مكتوم را به جاى خويش در مدينه گذاشت[74] و سپس به سوى خندق رفت. سه تن از همسران پيامبر(صلى الله عليه وآله)به نوبت در خندق بودند و بقيه در كوشك بنى حارثه كه از همه مصون تر بود،[75] يا در مُسير، برجى در بنى زريق، كه سخت استوار بود، يا در برج فارع بودند.[76] زنان و فرزندان مسلمان در برج هاى خود جاى گرفتند.[77] پيامبر(صلى الله عليه وآله)خيمه گاه خويش را در ذُباب برپا كرد و در آن جا استقرار يافت.[78]

ورود مشركان و محل استقرار آنان

احزاب سه روز پس از فراغت مسلمانان از خندق، به مدينه رسيده، در منطقه رومه، بين جُرُف و زَغابه فرود آمدند.[79] قريش و همراهانشان از تهامه و كنانه و يهود* در رومه و وادى العقيق، و غطفان و نجديان در دامنه احد مستقر شدند[80] و چارپايان خود را در بيشه زارهاى اطراف رها كردند; امّا كاهش نزولات آسمانى در آن سال از يك سو و برداشت يك ماه پيشتر محصولات زراعى از سوى ديگر، دشمن را با مشكل تأمين علوفه براى چارپايان مواجه ساخت.[81]
مشركان هرچند به نوبت به معركه آمده، پيرامون خندق اسب مى تاختند; ولى رويارويى آنان با سپاه اسلام از حد پرتاپ سنگ و تيراندازى فراتر نمى رفت.[82] مشركان 15[83]، 20[84]، يا بيش از 20 روز[85] يا يك ماه[86]مدينه را در محاصره داشتند و در پى يافتن راهى براى عبور از خندق در تكاپو بودند. عمروعاص* و خالد* بن وليد در گشت و گذار اطراف خندق باريكه اى يافته، بر آن بودند تا هنگام غفلت مسلمانان جمعى را از خندق عبور دهند; اما مسلمانان با حراست و تيراندازى، آنان را منصرف ساخته و دور كردند و به پيشنهاد سلمان، به توسعه آن قسمت اقدام كردند. در اين مدت، سختى ها و مشكلات، هر دو طرف نبرد را در شرايط ناگوارى قرار داد; مسلمانان در سرما و گرسنگى، شبانه روز از خندق مراقبت مى كردند.[87] فشار شبانه روزى دشمن نيز مزيد بر علت بود; به حدى كه به گفته محمدبن مسلمه، شب و روز مسلمانان يكى شده و خواب را از چشم آنان ربوده بود.[88]

همراهى بنى قريظه و بحرانى شدن جنگ

حيى*بن اخطب از بزرگان بنى نضير كه از آغاز وعده كرده بود تا يهوديان بنى قريظه را با 750 نيروى مسلح همراه احزاب سازد،[89] به درخواست ابوسفيان، نزد بنى قريظه* رفت و از آنان خواست تا با نقض پيمان خود با پيامبر به يارى آنان در جنگ بيايند. بنى قريظه كه در درون حصار مدينه مى زيستند نخست وى را به قلعه خود راه ندادند;[90] اما در نهايت با او همراه شدند[91] و حيى پيمان نامه آنان را پاره كرد[92] كه ذيل آيه 26 ـ 27 احزاب/33 از آنان به عنوان اهل كتاب ياد شده است: «واَنزَلَ الَّذينَ ظـهَروهُم مِن اَهلِ الكِتـبِ...* و كانَ اللّهُ عَلى كُلِّ شَىء قَديراً= و آن عده از اهل كتاب را كه از آنان [احزاب]پشتيبانى كردند، از برج و باروهاشان فرود آورد و در دلشان هراس افكند، چندان كه گروهى از ايشان را كشتيد و گروهى را به اسارت گرفتيد، و سرزمينشان و خانه و كاشانه هاشان و مال و منالشان را به شما ميراث داد و نيز سرزمينى را كه هنوز پا به آن جا نگذارده بوديد، و خداوند بر هر كارى تواناست»[93].
نعيم بن مسعود خبر پيمان شكنى بنى قريظه را به رسول خدا داد[94] و آن گاه پيامبر(صلى الله عليه وآله) بزرگان اوس، از جمله سعد*بن معاذ و عبدالله* بن رواحه را نزد آنان فرستاد تا آنان را از پيمان شكنى بازدارند; اما بنى قريظه با تندى و خشم با آنان برخورد كردند[95] و براى هجوم شبانه به مسلمانان، از قريش و غطفان 2000 نيروى كمكى خواستند; ولى آنان هيچ گونه همراهى نكردند.[96] از اين پس بنى قريظه به حملات ايذايى روى آوردند. پيامبر(صلى الله عليه وآله)در پى خنثى سازى حركت آنان سَلَمَة بن اَسلم را با 200 مرد و زيد بن حارثه را با 300 مرد فرستاد، تا از محله هاى مدينه نگه بانى داده، با تكبير حضور خود را اعلام دارند.[97] شبى نبّاش بن قيس قرظى با 10 تن از دليران قوم خود به قصد شبيخون به مسلمانان تا بقيع الغَرقَد پيش آمدند; امّا گروهى از مسلمانان ضمن تعقيب آنان، دو حلقه از چاه هاى بنى قريظه را منهدم ساخته، وحشتى در آن ها افكندند.[98]
حملات گاه و بيگاه بنى قريظه، مسلمانان را به هراس افكنده و رفت و آمدشان را مختل ساخته بود; چنان كه مسلمانان منطقه عوالى كه در نزديكى بنى قريظه مى زيستند، چون مى خواستند نزد خانواده خويش بروند، به دستور پيامبر مسلح شده، گاه از بيراهه مى رفتند.[99]
يهوديان يك بار به برجى كه زنان پيامبر و نزديكانش در آن مستقر بودند هجوم بردند; امّا با رشادت صفيّه، عمّه پيامبر كه به كشته شدن يكى از آنان منجر شد، ناكام ماندند.[100]
افزون بر شدت عمل مشركان و همراهى يهوديان با آنان، كمبود مواد غذايى بر بحران مى افزود و ياران رسول خدا كه از هر سو در سختى و تنگنا قرار داشتند، با كمبود آذوقه نيز مواجه بودند; به گونه اى كه هر فردى تنها مى توانست غذاى يك يا دو نفر را تهيه كند;[101] هر چند گاهى پيامبر(صلى الله عليه وآله)بخشى از مشكلات مسلمانان را با معجزات خود حل مى كرد;[102] چنان كه گفته اند: دختر بشير بن سعد براى پدر و دايى خود عبدالله بن رواحه مقدارى غذا برد كه رسول خدا(صلى الله عليه وآله)همگان را به آن دعوت كرد و سير خوردند; بى آن كه كاستى در آن حاصل شده باشد.[103] از اين موارد در قضيه احزاب فراوان ذكر شده است.[104] اين وضعيت افزون بر شدت عمل مشركان و همراهى يهوديان با آنان، موجب گرديد كه برخى از منافقان در وعده هاى پيامبر ترديد كنند.[105] آنان سوگند ياد كردند كه همه آن وعده ها فريب بوده و گفتند: چگونه رسول خدا به ما وعده طواف كعبه و دست يابى به گنج هاى فارس و روم داده است; حال آن كه جرئت رفع حاجت نداريم.[106] خداوند درباره اينان فرموده است:[107]«و اِذ يَقولُ المُنـفِقونَ والَّذينَ فى قُلوبِهِم مَرَضٌ ما وعَدَنَا اللّهُ و رَسولُهُ اِلاّ غُرُوراً= و آن گاه كه منافقان و بيماردلان گفتند كه خداوند و پيامبر او جز وعده فريب آميز به ما نداده اند». (احزاب/33، 12)
از ثعلبى از عمرو بن عوف نقل است كه آيه 26 آل عمران/3، نيز در پاسخ به منافقان در احزاب نازل شده كه وعده هاى پيامبر را باطل مى شمردند:[108] «قُلِ اللَّهُمَّ مــلِكَ المُلكِ تُؤتى المُلكَ مَن تَشاءُ وتَنزِعُ المُلكَ مِمَّن تَشاءُ وتُعِزُّ مَن تَشاءُ وتُذِلُّ مَن تَشاءُ بِيَدِكَ الخَيرُ اِنَّكَ عَلى كُلِّ شَىء قَدير.»آيه 20 احزاب/33 از آرزوى درونى منافقان در احزاب خبر مى دهد كه دوست دارند كه در كنار صحرانشينان و به دور از جنگ بودند و آن جا اخبار جنگ را دنبال مى كردند:[109] «يَحسَبونَ الاَحزابَ لَم يَذهَبوا واِن يَأتِ الاَحزابُ يَوَدّوا لَو اَنَّهُم بادونَ فِى الاَعرابِ يَسـَلونَ عَن اَنبائِكُم ولَو كانوا فيكُم ما قـتَلوا اِلاّ قَليلاً».
از سُدى و قتاده نقل است كه با شدت يافتن نبرد خندق و در محاصره قرار گرفتن مسلمانان، برخى نسبت به خدا و رسول بدبين شدند و آيه 214 بقره/2 نازل شد:[110] «اَم حَسِبتُم اَن تَدخُلوا الجَنَّةَ ولَمّا يَأتِكُم مَثَلُ الَّذينَ خَلَوا مِن قَبلِكُم...= آيا گمان كرده ايد به بهشت مى رويد; حال آن كه نظير آنچه بر سر پيشينيان آمد بر سر شما نيامده است كه تنگ دستى و ناخوشى به آنان رسيد و تكان ها خوردند تا آن جا كه پيامبر و كسانى كه همراه او ايمان آورده بودند گفتند: پس نصرت الهى كى فرا مى رسد؟ بدانيد كه نصرت الهى نزديك است».وضعيت مسلمانان چنان بود كه خداوند فرمود: «اِذ جاءوكُم مِن فَوقِكُم و مِن اَسفَلَ مِنكُم و اِذ زاغَتِ الاَبصـرُ و بَلَغَتِ القُلوبُ الحَناجِرَ و تَظُنّونَ بِاللّهِ الظُّنونا = آنگاه كه از بالاى [سر]شما و از زير [پاى] شما آمدند و آنگاه كه چشم ها خيره شد و جان ها به گلوگاه ها رسيد و در حق خداوند گمان هايى [ناروا] برديد». و در آن جا مؤمنان امتحان شدند (و ضعيفان در ايمان) سخت متزلزل گرديدند: «هُنالِكَ ابتُلِىَ المُؤمِنونَ و زُلزِلوا زِلزالاً شَديداً». (احزاب/33، 10 ـ 11)
مسلمانان در مدينه، از بنى قريظه بيشتر از قريش و غطفان نسبت به كودكان و زنان خود مى ترسيدند.[111]برخى مسلمانان از ترس خانواده و بى پناهى آنان، از پيامبر(صلى الله عليه وآله) اجازه بازگشت مى خواستند.[112] از ميان انصار، بنى حارثه در مقاومت، سستى كرده، با فرستادن اوس* بن قيظى نزد پيامبر و بهانه كردن احتمال تصرف خانه هايشان، قصد ترك عرصه نبرد را داشتند:[113] «و اِذ قالَت طَـائِفَةٌ مِنهُم يـاَهلَ يَثرِبَ لا مُقامَ لَكُم فارجِعوا و يَستَـذِنُ فَريقٌ مِنهُمُ النَّبىَّ يَقولونَ اِنَّ بُيوتَنا عَورَةٌ و ما هِىَ بِعَورَة اِن يُريدونَ اِلاّ فِراراً= و آنگاه كه گروهى از آنان گفتند: اى اهل مدينه شما را جاى ماندن نيست، بازگرديد. گروهى از ايشان از پيامبر اجازه [انصراف] خواستند [و به بهانه] مى گفتند: خانه هاى ما بى حفاظ است و حال آن كه بى حفاظ نبود. اينان هيچ قصدى جز فرار نداشتند». (احزاب/33، 13)
قرآن كريم در معرفى آنان مى فرمايد: «و لَو دُخِلَت عَلَيهِم مِن اَقطارِها ثُمَّ سُئِلوا الفِتنَةَ لاََتَوها و ما تَلَبَّثوا بِها اِلاّ يَسيراً= و چون از حوالى آن [شهر] بر ايشان وارد شوند، سپس از ايشان اقرار به شرك درخواست كنند، بدان اقرار كنند و جز اندكى درنگ نخواهند كرد.» (احزاب/33، 14). اينان كسانى بودند كه پيشتر پيمان بسته بودند صحنه را ترك نكنند.[114]«و لَقَد كانوا عـهَدُوا اللّهَ مِن قَبلُ لايُوَلّونَ الاَدبـرَ و كانَ عَهدُ اللّهِ مَسـُولاً». (احزاب/33، 15) خداوند به بهانه جويان كه بنا به نقلى، بنى حارثه بودند كه در نبرد احد سستى كرده ولى عهد كرده بودند ديگر چنين نكنند، هشدار مى دهد كه گريز از صحنه نبرد به حال آنان هيچ سودى نداشته، مرگ آنان را به تأخير نمى اندازد و هيچ قدرتى نمى تواند مانع نفوذ اراده الهى گردد[115] «قُل لَن يَنفَعَكُمُ الفِرارُ اِن فَرَرتُم مِنَ المَوتِ ...». (احزاب/33، 16 ـ 17)

عبور از خندق

با طولانى شدن محاصره و زمزمه بازگشت بخشى از سپاه، نبرد خندق با پيكار تن به تن امام على(عليه السلام) با عمروبن عبدود، به مرحله جديدى وارد شد. مشركان كه از هر طريقى در پى شكستن مسلمانان بودند، 5 تن از دلاوران آنان، عمروبن عبدود، نوفل بن عبدالله بن مغيره مخزومى، عكرمة* بن ابى جهل، ضرار بن خطاب و هُبَيرة بن ابىوهب مخزومى، از باريكه اى گذر كرده و به سوى مسلمانان آمدند.[116] امام على(عليه السلام)با تنى چند از مسلمانان بيرون آمده، جلوى باريكه را گرفتند. سواركاران مشرك به سرعت به سوى آنان آمدند.[117] عمرو كه به تك سوار يَلْيَلْ شهرت و حدود 90 سال سن داشت، چون در بدر جراحتى يافته بود، در احد حضور نداشت وى با خود عهد كرده بود كه تا از محمد و اصحابش انتقام نگيرد خود را نيارايد.[118] او در مبارزطلبى اصرار فراوان داشت و به قول خودش بر اثر كثرت مبارزطلبى صدايش گرفت;[119] امّا كسى ياراى رويارويى با او را نداشت.[120]على(عليه السلام) از پيامبر اذن خواست تا به مبارزه او برود; اما پيامبر با يادآورى اين كه او عمرو است، على را به نشستن واداشت، تا اين كه براى سومين بار على(عليه السلام) با بيان اين كه مى دانم او چه كسى است و در عين حال مى خواهم با او مبارزه كنم، توانست نظر مساعد رسول خدا را جلب كند.[121] رسول خدا پس از موافقت، شمشير خود ذوالفقار را بدو داد و عمامه خويش را بر سرش بست و براى او چنين دعا كرد:[122] «ربّ لاتذرنى فرداً و أَنت خيرُ الوارثين[123]= پروردگارا مرا تنها مگذار كه تو بهترين وارثان هستى» (انبياء/21، 89) و در بيان عظمت كار على(عليه السلام)فرمودند: «برز الايمان كلّه إِلى الكفر كلّه= همه ايمان در برابر همه كفر قرار گرفته است.»
على(عليه السلام)وقتى به ميدان آمد از او خواست، تا براساس عهد خود اگر مردى از قريش او را به يكى از دو كار بخواند، حتماً يكى را بپذيرد: به خدا، رسول و اسلام ايمان بياورد يا براى مبارزه از اسب پياده شود;[124] اما عمرو جوان بودن على و دوستى خود با ابوطالب را مانع نبرد با او دانست[125] و خواهان نبرد با كسانى چون ابوبكر و عمر شد،[126] ولى امام صحنه را خالى نكرد و هرچند خود جراحتى برداشت اما موفق شد او را به قتل رساند.[127] امام على(عليه السلام)پس از كشتن عمرو، سرش را جدا كرد و براى پيامبر(صلى الله عليه وآله)آورد. عمر و ابوبكر برخاسته، و سر على(عليه السلام)را بوسيدند.[128] عمل امام در آن روز، مايه سربلندى اسلام شد و چنان كه رسول گرامى اسلام فرمود: آن ضربه از اعمال همه امت من تا روز قيامت ارزش مندتر است[129] «ضربة علىّ يوم الخندق خير من عبادة الثقلين».[130]
با اين اقدام امام، خداوند كارزار را از مؤمنان برداشت; چنان كه ابن مسعود با ذكر آيه 25 احزاب/33 «و كَفَى اللّهُ المُؤمِنينَ القِتالَ» گفته است كه خداوند به وسيله على(عليه السلام) وعده خود را محقق ساخت.[131] و به رغم آن كه مشركان مى خواستند جنازه او را به 10000 درهم بخرند، امّا پيامبر اجازه داد بدون هيچ پرداختى جنازه عمرو را ببرند.[132] با كشته شدن عمرو، ديگر سواران پا به فرار نهادند و در اين گريز نوفل بن عبدالله به درون خندق افتاد و او نيز به دست على(عليه السلام)كشته شد.[133] بنى مخزوم براى گرفتن جسد نوفل، حاضر به پرداخت ديه شدند; اما پيامبر جسد و بهاى آن را پست دانست و در برابر آن چيزى دريافت نكرد.[134]
ابن شهر آشوب، آيه 9 احزاب/33 «اذكُروا نِعمَةَ اللّهِ عَلَيكُم اِذ جاءَتكُم جُنودٌ ...» را بنا به قول جماعتى از مفسران، در شأن على(عليه السلام)مى داند كه در نبرد احزاب، آنگاه كه مسلمانان از ترس عمروبن عبدود عامرى جرئت تكان خوردن نداشتند، با او به مقابله برخاست.[135]

پيش نهاد مصالحه و ايجاد تفرقه

پس از كشته شدن عمرو، هيچ اقدام گروهى ديگرى روى نداد و تنها احزاب هر شب گروهى را براى غارت به سوى مدينه مى فرستادند.[136] دفاع مداوم مسلمانان از حصار مدينه موجب فوت نماز برخى از آنان شد و ازاين رو پيامبر مشركان را لعن كرد.[137] رسول خدا(صلى الله عليه وآله) طى اقداماتى سعى كرد در سپاه دشمن تفرقه ايجاد كند; بدين منظور در نخستين اقدام و با توجه به انگيزه هاى اقتصادى غطفان[138] بر آن شد تا با پرداخت يك سوم محصول خرماى مدينه، آنان را از ادامه نبرد منصرف سازد; اما غطفان به طمع بهايى بيشتر از پذيرش پيشنهاد، سرباز زدند[139] و چون پس از درنگ بدان رضايت دادند،[140] پيامبر(صلى الله عليه وآله) پس از مشورت با بزرگان مدينه و مخالفت آنان، از پيش نهاد خويش منصرف شد.[141] اين خبر چنان چه به قريش مى رسيد از اعتبار غطفان مى كاست و ميان آنان و قريش فاصله اى مى انداخت; همان طور كه خود به آن اعتراف داشتند.[142]
پيامبر در اقدام دوم خود كه تفرقه ميان سپاه احزاب و بنى قريظه را دنبال مى كرد از نعيم* بن مسعود بهره برد. به نقل مغازى از موسى بن عقبه، نعيم از جمع مشركان خبرى از گفتگوى قريش، غطفان و بنى قريظه براى پيامبر آورد. پيامبر(صلى الله عليه وآله)كه مى دانست نعيم براى احزاب خبر مى برد، اقدامات بنى قريظه را نقشه مسلمانان عليه قريش معرفى كرد و انگيزه بنى قريظه از اين كار را دستيابى به غنايم بنى نضير دانست.[143] نعيم با شنيدن اين خبر به ميان مشركان رفت و آنچه شنيده بود با آنان در ميان نهاد و آنان در اعتماد به بنى قريظه ترديد كردند; به ويژه آن كه براى آزمايش، سفيرى نزد بنى قريظه فرستادند، تا با آنان نبردى را بياغازند; اما آنان به بهانه اين كه شنبه است و شنبه روز مقدسى است از حمله سرباز زدند و اين به منزله عدم هم دلى آنان با مشركان دانسته شد.[144]
واقدى ضمن رد روايت پيشين بر اين باور است كه نعيم، در جاهليت با يهوديان سر و سرّى داشت و در اين زمان، مسلمان شده; بى آن كه يهوديان و مشركان از اسلام او آگاهى يابند.[145] او نزد پيامبر(صلى الله عليه وآله) آمد تا وظيفه اى را به دوش گيرد. آن حضرت با ذكر اين كه جنگ خدعه و نيرنگ است او را براى ايجاد تفرقه، به ميان دشمن فرستاد.[146] نعيم وقتى نزد بنى قريظه رفت وضعيت آنان را حساس خواند; چرا كه مشركان به محض ناكامى به خانه خود باز مى گردند و بنى قريظه كه در خانه خويش مى جنگيدند تنها مانده و مى بايست تاوان نبرد را بپردازند; ازاين رو از آنان خواست تا از قريش و غطفان بخواهند براى ضمانت پايدارى احزاب تا پايان جنگ، افرادى را به عنوان گروگان به آنان تحويل دهد. نعيم سپس نزد قريش و غطفان رفت و بنى قريظه را مترصد فرصتى براى جبران پيمان شكنى خود با پيامبرنشان داد كه مى خواهند به بهانه اى از شما گروگان گرفته و به پيامبر تحويل دهند و بدين ترتيب، فضاى بى اعتمادى را ميان آنان پديد آورد و چون پيك بنى قريظه خبر از درخواست گروگان از قريش و غطفان را مطرح كرد، آنان به سخن نعيم اطمينان يافته، و حاضر به هم كارى نشدند و به اين طريق هم پيمانى آنان با بنى قريظه برهم خورد. بنى قريظه نيز اين عدم هم كارى را تأييدى بر سخنان نعيم دانستند;[147] بدين گونه نعيم توانست ميان سپاه دشمن تفرقه ايجاد كند و اتحادشان را بر هم زند.[148]

امداد الهى

به رغم تفرقه اى كه در سپاه دشمن ايجاد شده بود هم چنان خطر احزاب جدّى بود; ازاين رو پيامبر مجدّانه دست به دعا برداشت; از جابر ابن عبدالله نقل است كه پيامبر(صلى الله عليه وآله) سه روز به راز و نياز پرداخت، تا اين كه در روز سوم دعايش مستجاب شد و شادى در چهره آن حضرت نمايان گرديد.[149]
در شب آخر، سرما و باد شديدى درگرفت;[150] به گونه اى كه آتش ها را خاموش و ريسمان خيمه ها را پاره كرد.[151] وحشت و سستى همه وجود مشركان را فرا گرفت و آنان را به ناچار به عقب نشينى واداشت. حذيفة بن يمان كه، به رغم ميل باطنى، از طرف پيامبر(صلى الله عليه وآله)مأموريت يافته بود تا از اردوگاه دشمن خبر آورد، از به هم ريختگى اوضاع آنان و نابسامانى حاكم سخن گفت. وى در آن جا شنيد كه ابوسفيان در اجتماع مشركان، پس از اطمينان از عدم حضور فرد بيگانه در جمع، مشكلات پيش آمده را برشمرد و آن گاه خواست تا بازگردند و خود سراسيمه به سوى شترش رفت و با عجله بر آن سوار شد و بى آن كه پاى بند آن را باز كند، حركت كرد. ديگر مشركان نيز هر يك با عجله گريختند، تا بتوانند جان خود را نجات دهند.[152]
خداوند درباره اين امداد مى فرمايد: «يـاَيُّها الَّذينَ ءامَنوا اذكُروا نِعمَةَ اللّهِ عَلَيكُم اِذ جاءَتكُم جُنودٌ فَاَرسَلنا عَلَيهِم ريحـًا وجُنودًا لَم تَرَوها و كانَ اللّهُ بِما تَعمَلونَ بَصيراً». (احزاب/33، 9) از قتاده نقل است كه خداوند ترس و باد و سپاهيانى ناديدنى را برانگيخت. باد هر آتشى را مشركان بر مى افروختند خاموش مى كرد، تا اين كه براى نجات خويش، به كوچيدن تن دادند.[153] آن شب براى مسلمانان نيز شب سخت و جان كاهى بود; كمبود مواد غذايى و نبود امكانات پوششى، ياران رسول خدا را به مشقت افكنده بود.[154] ابوسفيان كه به بازگشت ناچار شده بود، در نامه اى به پيامبر، پس از سوگند به لات* و عزّى* از تصميم جدى خود به درمانده ساختن پيامبر(صلى الله عليه وآله) اشاره كرد و نوشت كه ديدم برخورد با ما را خوش نداشتى و خندق ها و تنگناهايى فراهم ساخته اى، اى كاش مى دانستم چه كسى اين كار را به تو آموخته است؟ و در پايان او را به جنگ ديگرى چون احد تهديد كرد كه زن ها در آن گريبان بدرند. پيامبر در پاسخ، به غرور ديرينه و كينه توزى او اشاره كرد و وى را از روزى خبر داد كه لات و عزى و اساف و نائله و هبل را درهم خواهد شكست.[155]
در نبرد خندق معدودى از سپاه طرفين كشته شدند; هر چند اسامى و شمار آنان به اختلاف ذكر شده است.[156] سعد* بن معاذ نيز جراحت سختى يافت و بر اثر آن چندى بعد درگذشت.[157] آيه 23 احزاب/33 درباره نيك مردانى است كه بر پيمانى كه با خداى خويش بسته اند صادقانه وفا كردند; گروهى از اينان كسانى اند كه به شهادت رسيده اند و گروهى ديگر شهادت را انتظار مى كشند و [هرگز عقيده خود را] تبديل نكردند:[158] «مِنَ المُؤمِنينَ رِجالٌ صَدَقوا ما عـهَدُوا اللّهَ عَلَيهِ فَمِنهُم مَن قَضى نَحبَهُ و مِنهُم مَن يَنتَظِرُ و ما بَدَّلوا تَبديلاً».

ديگر آيات مرتبط با نبرد احزاب

افزون بر آياتى كه در ضمن مقاله به آنها اشاره شده آيات ديگرى نيز درباره احزاب نازل شده است كه به گونه اى در فهم درست آن مؤثر است. واقدى در پايان بخش مربوط به جنگ خندق، بابى را گشوده و آيات مربوط به اين نبرد را آورده است.[159] آيات 18 ـ 27 احزاب/33 نيز درباره جنگ احزاب است و چهره انسان هاى نيك و بد را نشان مى دهد.
در مورد آيات 18 ـ 19 اين سوره گفته شده كه يكى از ياران رسول خدا برادرى داشت كه در نبرد احزاب به عيش و نوش مشغول بوده و جنگ آن حضرت را بى ثمر مى دانست و برادرش را به همراهى با خود فرامى خواند. او پس از سرزنش برادر جهت گزارش اين جريان نزد پيامبر آمد كه آيه نازل شد[160]: «به راستى خداوند از ميان شما، بازدارندگان را مى شناسد، و نيز كسانى را كه به برادران خود مى گويند: به راه ما بياييد و جز اندكى در كارزار شركت نمى كنند، و در حق شما بسيار بخيل اند و چون هنگام ترس [جنگ] فرا رسد مى بينيشان كه در حالتى كه ديدگانشان مى گردد مانند كسى كه از نزديكى مرگ بى هوش شده باشد، به سوى تو مى نگرند، و چون آن بيم بر طرف شود، به شما با زبان هاى تند و تيز خويش آزار مى رسانند. آنان سخت آزمند مال اند. اينان اند كه ايمان نياورده اند و خداوند اعمالشان را تباه مى گرداند و اين بر خداوند آسان است.»
در ادامه آيات گذشته، خداوند پيامبر را به عنوان الگوى تمام عيار و تنها راه دست يابى به خير و آخرت مى خواند و هر راه ديگر را بى نتيجه مى شمارد: «لَقَد كانَ لَكُم فى رَسولِ اللّهِ اُسوَةٌ حَسَنَةٌ لِمَن كانَ يَرجوا اللّهَ...= به راستى كه براى شما و كسى كه به خداوند و روز باز پسين اميد [و ايمان]دارد و خداوند را بسيار ياد مى كند در پيامبر سرمشق نيكويى هست». (احزاب/33،21)

نویسنده: سيد عليرضا واسعى

______________________________________

پی نوشت:

[1]. لسان العرب، ج 4، ص 228.
[2]. القاموس المحيط، ج 2، ص 1170.
[3]. الكامل، ج 2، ص 178; بحار الانوار، ج 20، ص 216; فتح البارى، ج 7، ص 302; مجمع البيان، ج 8، ص 533.
[4]. جامع البيان، مج2، ج2، ص463 ـ 464; مجمع البيان، ج 2، ص 546 و 726; بحارالانوار، ج 20، ص 186 ـ 188; البداية والنهايه، ج4، ص76 ـ 78.
[5]. المواهب اللدنيه، ج 1، ص 247; السيرة النبويه، دحلان، ج 1، ص 448.
[6]. اعلام الورى، ص 599; البداية والنهايه، ج 4، ص 76.
[7] . دلايل النبوه، ج 3، ص 393; تفسير ابن كثير، ج 3، ص 478.
[8]. تاريخ الخميس، ج 1، ص 480.
[9]. المحبّر، ص 10.
[10]. المحبّر، ص 113.
[11]. الصحيح من سيره، ج 9، ص 36 ـ 41.
[12]. المصنّف، ج 5، ص 367; الطبقات، ج 2، ص 50; السيرة النبويه، ابن هشام، ج 3، ص 214; البداية و النهايه، ج 4، ص 76.
[13]. غريب الحديث، ج 3، ص 290.
[14]. السيرة النبويه، ابن هشام، ج 3، ص 214; التنبيه و الاشراف، ص 216; تفسير ابن كثير، ج 3، ص 478.
[15]. الطبقات، ج 2، ص 51; المنتظم، ج 2، ص 317.
[16]. تاريخ يعقوبى، ج 2، ص 50; دلايل النبوه، ج 3، ص 395.
[17]. البداية والنهايه، ج4، ص76 ـ 77; السيرة النبويه، دحلان، ج 1، ص 432.
[18]. الثقات، ج 1، ص 264; السيرة النبويه، ابن هشام، ج 3، ص 214.
[19]. الطبقات، ج 2، ص 50; شرح الاخبار، ج 1، ص 288.
[20]. السيرة النبويه، ابن هشام، ج 3، ص 214; البداية و النهايه، ج 4، ص77; الطبقات، ج 2، ص 50.
[21]. تاريخ طبرى، ج 2، ص 90 ـ 91; عيون الاثر، ج 2، ص 83 ـ 84.
[22]. الميزان، ج 16، ص 292; الثقات، ج 2، ص 83.
[23]. الارشاد، ج 1، ص 94.
[24]. اسباب النزول، ص 130; جامع البيان، مج 4، ج 5، ص 182; لباب النقول، ص 59 ـ 60.
[25] . الدرالمنثور، ج 2، ص 562 ـ 564; التبيان ج 3، ص 223 ـ 225; مجمع البيان، ج 3، ص 92.
[26]. المغازى، ج 2، ص 442.
[27]. المغازى، ج 2، ص 442 ـ 443.
[28]. زاد المسير، ج 6 ، ص 356.
[29]. تاريخ يعقوبى، ج 2، ص 50.
[30]. المغازى، ج 2، ص 443; الطبقات، ج 2، ص 50.
[31]. تاريخ الخميس، ج 1، ص 480; بحارالانوار، ج 20، ص 217.
[32]. الطبقات، ج 2، ص 50 ـ 51; المغازى، ج 2، ص 443 ـ 444.
[33]. التنبيه و الاشراف، ص 216.
[34]. المغازى، ج 2، ص 443; الطبقات، ج 2، ص 51.
[35]. المغازى، ج 2، ص 444.
[36] . المغازى، ج 2، ص 445; السيرة الحلبيه، ج 2، ص 631 ـ 632 .
[37]. المنتخب، ص 33; تاريخ طبرى، ج 2، ص 91.
[38] . البداية والنهايه، ج 4، ص 77; الروض الانف، ج 6 ، ص 306.
[39]. تاريخ يعقوبى، ج 2; ص 50; السيرة النبويه، ابن هشام، ج 3، ص224; تجارب الامم، ج 1، ص 149.
[40]. المغازى، ج 2، ص 445.
[41]. المغازى، ج 2، ص 445.
[42]. همان، ص 493.
[43]. الصحيح من سيره، ج 9، ص 81 ـ 82.
[44]. تاريخ يعقوبى، ج 2، ص 50; تاريخ طبرى، ج 2، ص 91; التنبيه والاشراف، ص 216; البداية والنهايه، ج 4، ص 77.
[45]. پيامبر و آيين نبرد، ص 381.
[46]. المغازى، ج 2، ص 446; الطبقات، ج 2، ص 51; تاريخ طبرى، ج 2، ص 91.
[47]. المغازى، ج 2، ص 444.
[48]. سبل الهدى، ج4، ص365; المغازى، ج2، ص 449.
[49]. الخرائج و الجرائح، ج 3، ص 1048; السيرة النبويه، ابن كثير، ج 2، ص 434 ـ 435.
[50]. المغازى، ج 2، ص 447.
[51]. تاريخ طبرى، ج 2، ص 91.
[52]. همان، ص 93.
[53]. تاريخ پيامبر اسلام، ص 382.
[54]. پيامبر و آيين نبرد، ص 382.
[55]. غزوة الخندق، ص 76.
[56]. المغازى، ج 2، ص 446.
[57]. دلايل النبوه، ج 3، ص 409; جامع البيان، مج 10، ج 18، ص 234.
[58]. تاريخ دمشق، ج 21، ص 408.
[59]. السيرة النبويه، ابن هشام، ج 3، ص 224; تاريخ طبرى، ج 2، ص 91 ـ 92.
[60]. المغازى، ج 2، ص 447.
[61]. الطبقات، ج 4، ص 62 ـ 63; المغازى، ج 2، ص 450; السيرة النبويه، ابن هشام، ج 3، ص 219.
[62]. دلايل النبوه، ج 3، ص 399 ـ 400.
[63]. المغازى، ج 2، ص 450.
[64]. دلايل النبوه، ص 415 ـ 421.
[65]. تفسير قمى، ج 2، ص 188; التبيان، ج 8 ، ص 329; تفسير قرطبى، ج 14، ص 103.
[66]. المغازى، ج 2، ص 452; تاريخ يعقوبى، ج 2، ص 50.
[67]. البداية و النهايه، ج 3، ص 171.
[68]. تاريخ يعقوبى، ج2، ص50; بحارالانوار، ج20، ص218; الطبقات، ج 2، ص 51.
[69]. وفاء الوفاء، ج 1، ص 301.
[70] . الطبقات، ج 2، ص 51; تاريخ ابن خلدون، ج 2، ص 29; السيرة النبويه، ابن كثير، ج 2، ص 443.
[71]. السيرة الحلبيه، ج 2، ص 636.
[72]. غزوة الخندق، ص 90.
[73]. المنتظم، ج 2، ص 319.
[74] . المنتظم، ج 2، ص 318.
[75]. المغازى، ج 2، ص 451 و 454.
[76]. تاريخ الخميس، ج 1، ص 489; المغازى، ج 2، ص 454.
[77]. المغازى، ج 2، ص 450 ـ 451.
[78]. تاريخ المدينه، ج 1، ص 62 .
[79]. السيرة النبويه، ابن هشام، ج 3، ص 219.
[80]. تاريخ طبرى، ج 2، ص 93; المغازى، ج 2، ص 444.
[81]. المغازى، ج 2، ص 444.
[82]. الطبقات، ج 2، ص 52; اعلام الورى، ص 100; الارشاد، ج 1، ص 96; تاريخ يعقوبى، ج 2، ص 50.
[83]. المغازى، ج 2، ص 440.
[84]. وفاء الوفاء، ج 1، ص 301.
[85]. تاريخ طبرى، ج 2، ص 94.
[86]. التنبيه و الاشراف، ص 217.
[87]. المغازى، ج 2، ص 465 و 474.
[88]. المغازى، ج 2، ص 468.
[89]. المغازى، ج 2، ص 454.
[90] . الطبقات، ج 3، ص 51; البداية و النهايه، ج 4، ص 84.
[91]. تاريخ يعقوبى، ج 2، ص 52; دلايل النبوه، ج 3، ص 403.
[92] . بحارالانوار، ج 20، ص 223.
[93]. جامع البيان، مج 11، ج 21، ص 180; مجمع البيان، ج 8، ص 551; تفسير ابن كثير، ج 3، ص 486.
[94]. السير الكبير، ج 1، ص 121.
[95]. تاريخ ابن خلدون، ج 2، ص 29.
[96]. المغازى، ج 2، ص 460.
[97]. المغازى، ج 2، ص 460.
[98]. المغازى، ج 2، ص 462.
[99]. همان، ص 451 و 474.
[100]. همان، ص 462 ـ 463.
[101]. الخرائج و الجرائح، ج 1، ص 27.
[102]. اعلام الورى، ص 100.
[103]. السيرة النبويه، ابن هشام، ج 2، ص 218.
[104]. المغازى، ج 2، ص 452 به بعد; السيرة النبويه، ابن هشام، ج 2، ص217; دلايل النبوه، ج 3، ص 422 ـ 427.
[105]. تاريخ طبرى، ج 2، ص 92.
[106] . دلايل النبوه، ج 3، ص 402.
[107]. تفسير ثعالبى، ج 2، ص 567; زادالمسير، ج 6، ص 359; مجمع البيان، ج 8، ص 545.
[108]. مجمع البيان، ج 2، ص 727; اسباب النزول، ص 88.
[109]. التبيان، ج 8، ص 324 و 329; تفسير قرطبى، ج 14، ص 102; تفسيرثعالبى، ج 2، ص 569.
[110]. جامع البيان، ج 2، ص 463 ـ 464; مجمع البيان، ج 2، ص 546; اسباب النزول، ص 60; الدرالمنثور، ج 1، ص 584.
[111]. الطبقات، ج 2، ص 52.
[112]. المغازى، ج 2، ص 463.
[113]. تفسير قمى، ج 2، ص 188; تفسير قرطبى، ج 14، ص 97 ـ 98; تفسير ابن كثير، ج 3، ص 482.
[114] . جامع البيان، مج 11، ج 21، ص 166; الميزان، ج 16، ص 287.
[115]. جامع البيان، مج 11، ج 21، ص 166; الميزان، ج 16، ص 287.
[116]. تاريخ يعقوبى، ج 2، ص 50; الامالى، ج 3، ص 95.
[117]. السيرة النبويه، ابن هشام، ج 3، ص 224 ـ 225; شرح الاخبار، ج 1، ص293 ـ 294.
[118]. المغازى، ج 2، ص 470; بحارالانوار، ج 20، ص 226.
[119]. المنتظم، ج 2، ص 321; المسترشد، ص 298; البداية و النهايه، ج 4، ص 86 .
[120]. الافصاح، ص 157.
[121] . كنزالفوائد، ص 137; عيون الاثر، ج 2، ص 92.
[122]. شرح الاخبار، ج 1، ص 323 ـ 324; تاريخ الخميس، ج 1، ص 486 ـ 487; المنتظم، ج 2، ص 321.
[123]. كنز العمال، ج 11، ص 623.
[124]. الارشاد، ج 1، ص 98.
[125]. الارشاد، ج 1، ص 98 ـ 99; المغازى، ج 2، ص 471; تاريخ الخميس، ج 1، ص 487.
[126]. المغازى، ج 2، ص 471.
[127]. شرح نهج البلاغه، ج 14، ص 382; المغازى، ج 2، ص 471; السيرة النبويه، ابن كثير، ج 2، ص 448.
[128]. شرح نهج البلاغه، ج 19، ص 39.
[129]. فرائد السمطين، ج 1، ص 255; المستدرك، ج 3، ص 34; شواهد التنزيل، ج 2، ص 12 و 14.
[130]. بحارالانوار، ج 39، ص 2.
[131]. الدرالمنثور، ج6، ص590; المناقب، ج3، ص 159.
[132]. المناقب، ج 1، ص 250.
[133]. تاريخ الخميس، ج 1، ص 487; الارشاد، ج 1، ص 99.
[134]. تاريخ الخميس، ج 1، ص 488; عيون الاثر، ج 2، ص 90; السيرة النبويه، ابن كثير، ج2، ص448 ـ 449.
[135]. المناقب، ج 3، ص 160.
[136] . المغازى، ج 2، ص 472 و 474;الطبقات، ج 2، ص 52 ـ 53.
[137]. تاريخ الخميس، ج 1، ص 488; الطبقات، ج 2، ص 52 ـ 53; تاريخ يعقوبى، ج 2، ص 50.
[138]. المغازى، ج 2، ص 443.
[139]. المغازى، ج 2، ص 477 ـ 478; شرح الاخبار، ج 1، ص 293; الارشاد، ج 1، ص 96.
[140]. تاريخ طبرى، ج 2، ص 94; الطبقات، ج 2، ص 53.
[141]. المصنف، ج 5، ص 367; الطبقات، ج 2، ص 56; تاريخ طبرى، ج2، ص 94.
[142]. الطبقات، ج 2، ص 53.
[143]. دلايل النبوه، ج 3، ص 404 ـ 405; السيرة النبويه، ابن كثير، ج 2، ص 455.
[144]. المغازى، ج 2، ص 486 ـ 487.
[145]. تاريخ ابن خلدون، ج 2، ص 30; البداية و النهايه، ج 4، ص 91; المغازى، ج 2، ص 487.
[146]. تاريخ طبرى، ج 2، ص 96; عيون الاثر، ج 2، ص 95; السيرة النبويه، ابن كثير، ج 2، ص 454.
[147]. الطبقات، ج 2، ص 53; المغازى، ج 2، ص 481 ـ 485.
[148]. السيرة النبويه، ابن هشام، ج3، ص229 ـ 231; دلايل النبوّه، ج3، ص 404.
[149]. المغازى، ج 2، ص 488; تاريخ المدينه، ج 1، ص 59.
[150]. اعلام الورى، ص 101; السيرة النبويه، ابن كثير، ج 2، ص 456.
[151]. المغازى، ج 2، ص 476; قصص الانبياء، ص 342.
[152] . السيرة النبويه، ابن هشام، ج 3، ص 231 ـ 232; تاريخ طبرى، ج 2، ص 97 ـ 98; الطبقات، ج 2، ص 53 .
[153]. جامع البيان، مج 11، ج 21، ص 154 ـ 155; المناقب، ج 1، ص 250.
[154]. المغازى، ج 2، ص 476; جامع البيان، مج 11، ج 21، ص 153 ـ 154.
[155]. المغازى، ج 2، ص 492 ـ 493.
[156]. وفاء الوفاء، ج 1، ص 304; المغازى، ج 2، ص 495 ـ 496; الطبقات، ج 2، ص 53 ـ 54.
[157]. تاريخ المدينه، ج 1، ص 125; السيرة النبويه، ابن هشام، ج 3، ص 250 و 252.
[158] . بحارالانوار، ج 20، ص 232.
[159]. المغازى، ج 2، ص 494 ـ 495.
[160]. جامع البيان، مج 11، ج 21، ص 168; زادالمسير، ج 6، ص 364.