بر گستره معارف قرآني سنجش اعمال در قيامت

فلنسالن الذين ارسل اليهم و لنسالن المرسلين. فلنقصن عليهم بعلم و ما كنا غائبين. و الوزن يومئذ الحق فمن ثقلت موازينه فاولئك هم المفلحون. و من خفت موازينه فاولئك الذين خسروا انفسهم بما كانوا باياتنا يظلمون.
پس، از كساني كه پيامبران به سوي آنها فرستاده شدند و نيز از پيامبران البته پرسش خواهيم كرد. پس، از روي علم (حالات آنها را) برايشان تعريف خواهيم كرد و ما غايب و بيخبر نبوده ايم. و سنجيدن اعمال در آن روز (قيامت) حق است؛ پس كساني كه خوبيهاي آنها سنگين باشد آنان رستگارانند. و كساني كه خوبيهاي آنها سبك باشد آنان .همانها هستند كه به خويشتن زيان رسانيده اند به جهت آنكه به آيات ما ستم كرده اند

سورهِ اعراف آيات 6 - 9

جامعه هاي ستمگر با عذابي كه در اين دنيا به آنها مي رسد، كارشان تمام نمي شود بلكه علاوه بر عذاب اين دنيا در آخرت نيز مؤاخذه خواهند شد و در برابر كارهايي كه كرده اند مورد پرسش قرار خواهند گرفت.
در اين آيه اظهار مي دارد كه هم از مردمي كه پيامبران به سوي آنها آمدند و هم از پيامبران، سؤال خواهد شد. يعني در روز قيامت هم از مردم و هم از پيامبران پرسيده خواهد شد. البته سؤالها متفاوت است؛ سؤالهايي كه از مردم مي شود مربوط به كارهاي آنها در دنياست و سؤالهايي كه از پيامبران مي شود مربوط به عكس العمل مردم در برابر دعوت آنهاست؛ يعني اينكه پيامبران شهادت خواهند داد كه مردم با دعوت آنها چگونه برخورد كردند. بنابراين سؤال از مردم به عنوان سؤال از متهم و سؤال از پيامبران به عنوان سؤال از شاهد است.
توجه كنيم كه قيامت داراي موقفها و ايستگاههاي گوناگوني است. در بعضي از اين موقفها از همه سؤال مي شود و گنهكاران مورد پرسش قرار مي گيرند؛ ولي در بعضي ديگر از اين موقفها از كسي سؤال نخواهد شد و فقط مجازات در پي خواهد داشت. گروهي از آيات كه دلالت بر اين دارند كه در قيامت از مجرمان سؤال مي شود، مربوط به موقف اول و آن گروه كه دلالت دارند سؤال نخواهد شد، مربوط به موقف دوم است.
از جملهِ آياتي كه مربوط به موقف اول است علاوه بر آيهِ مورد بحث، از آيات زير هم مي توان ياد كرد:
وقفوهم انهم مسؤولون (صافات / 24) آنها را نگه داريد كه از آنها سؤال خواهد شد.
فوربك لنسئلنهم اجمعين (حجر/ 92) پس سوگند به پروردگار تو كه از همهِ آنها پرسيده خواهد شد.
وليسئلن يوم القيامه` عما كانوا يفترون (عنكبوت / 13) و البته در روز قيامت از آنچه افترا مي زنند پرسيده خواهند شد.
و از جملهِ آياتي كه مربوط به موقف دوم است، اين آيات را مي آوريم: ولايسئل عن ذنوبهم المجرمون (قصص / 78) گنهكاران از گناهان خود پرسيده نمي شوند.
فيومئذ لايسئل عن ذنبه انس و لاجان (رحمن / 39) پس در آن روز از گناه هيچ انس و جني پرسيده نميشود.ضمناً سؤالي كه در يك موقف قيامت از مجرمان خواهد شد براي كشف حقيقت نيست؛ چون خداوند، خود از حال آنها با خبر است، بلكه سؤال براي اعتراف گرفتن از آنهاست و اين خود نوعي عذاب روحي است و براي همين است كه در آيهِ مورد بحث ما پس از بيان اينكه از مردم سؤال خواهد شد، اضافه مي كند كه كارهاي آنها را از روي علم و آگاهي براي آنها تعريف خواهيم كرد تا بدانند كه غايب و بي خبر نبوديم.
يعني آنها هر كاري در دنيا انجام داده اند در حضور ما بوده و ما به خوبي از آن آگاه بوديم و در قيامت از كارهايي كه كرده اند خبر خواهيم داد. بنابراين پرسش از آنها براي به دست آوردن اطلاع نيست بلكه براي اتمام حجت است كه براي آنان نوعي عذاب روحي هم هست.
عدل الهي در روز قيامت حكومت خواهد كرد و هر كسي عادلانه به سزاي اعمال خود خواهد رسيد و اعمال مردم همانگونه كه در اين آيات آمده، با ترازوي الهي سنجيده خواهد شد؛ هر كس كه اعمال نيك او سنگيني كند رستگار خواهد شدو هر كس كه كارهاي نيك او سبك باشد زيان خواهد ديد.
البته منظور اين نيست كه در قيامت ترازويي از نوع ترازوهاي دنيا برقرار خواهد بود بلكه ترازو به عنوان مظهر عدالت و سنجش بيان شده و منظور اين است كه كارهاي مردم در روز قيامت سنجيده خواهد شد و مطابق با اعمالشان با آنها رفتار خواهد شد.
بعضيها گمان كرده اند كه در قيامت كارهاي خوب انسان با كارهاي بد او مقايسه و سنجيده مي شود و اگر كارهاي خوب او از كارهاي بد او بيشتر بود نجات خواهد يافت و اگر بر عكس آن بود هلاك خواهد شد.
اين همان ‹‹موازنه›› است كه بعضي ها به آن معتقدند ولي آيات مربوط به ترازوي قيامت به اين مطلب دلالت ندارد، بلكه طبق اين آيات، كارهاي خوب با كارهاي بد سنجيده نمي شود و اعمال خوب به تنهايي مورد ارزيابي قرار مي گيرد كه اگر سنگين شد اهل نجات است و اگر سبك شد مجازات مي شود.
به نظر مي رسد كه اعمال نيك انسان با آن عملي كه مورد پسند خداست و عمل كاملي است، سنجيده خواهد شد؛ يعني مثلاً نمازهاي انسان با يك نماز كاملي كه خدا مي پسندد مقايسه مي شود كه اگر سنگينتر از آن باشد، اهل نجات است و اگر سبكتر از آن باشد مورد قبول نيست.
آيات از شق سوم كه برابري دو كفهِ ترازو است ساكت است ولي معلوم است كه آن نيز مورد رضايت خداوند مي باشد و آيات، فرد شاخص و فرد نازل را بيان مي كند.
آيات مربوط به ميزان، به همان معنايي كه گفتيم دلالت مي كند؛ از جمله، آيهِ مورد بحث كه عينا در سورهِ مؤمنون آيه 23 نيز تكرار شده به خوبي به اين معنا دلالت دارد و همين طور آيهِ زير:
فاما من ثقلت موازينه فهو في عيشه` راضيه` و اما من خفت موازينه فامه هاويه (قارعه / 6 - 9) پس كسي كه كارهاي خوب او سنگين باشد، او در زندگي خوشايندي خواهد بود و هر كس كه كارهاي خوب او سبك باشد جايگاه او دوزخ است. البته اين بدان معنا نيست كه كارهاي بد انسان مورد غفلت قرار خواهد گرفت بلكه هر انساني نتيجهِ كارهاي زشت خود را هم خواهد ديد:
فمن يعمل مثقال ذره` خيراً يره و من يعمل مثقال ذره` شرا يره (زلزله / 7 – 8) پس هر كس به سنگيني ذرهاي، كار خوب كند آن را مي بيند و هر كس به سنگيني ذرهاي، كار بد كند آن را مي بيند. در آيهِ مورد بحث در مورد كساني كه كارهاي خوب آنها سبك باشد يعني مورد قبول واقع نشود، اظهار مي دارد كه آنان به جهت آنكه به آيات ما ستم كردند، به خود ضرر زدند؛ يعني آنها در دنيا براي آيات الهي ارزش قائل نشدند يا آن را انكار كردند و يا عمل نكردند و نتيجهِ آن ضرر و زياني است كه در آخرت نصيب آنها خواهد شد و هر عمل خيري هم كرده باشند سودي براي آنان نخواهد داشت.

 نویسنده: يعقوب جعفري