غزوه در اصطلاح به جنگی گفته میشود که پیامبر(صلی الله علیه و آله) خود فرماندهی آن را به عهده داشت.
غزوه «بنی نضیر»، دومین جنگ پیامبراکرم با یهودیان مدینه است که در ربیع الاول سال چهارم هجرت اتفاق افتاد.1جنگ اول با بنی قینقاع در بیستمین ماه هجرت2 و جنگ دوم با بنی نضیر در سی و ششمین ماه هجرت صورت پذیرفت.3
بنی نضیر به همراه بنی قینقاع و بنی قریظه، قبایل یهودی ساکن مدینه از هم پیمانان پیامبر(ص) به شمار می رفتند که هر سه پیمان شکن شدند.
در بیان توضیح پیمان شکنی بنی نضیر و جنگ پیامبر(ص) با ایشان باید گفت که در سی و هفتمین ماه هجرت رسول خدا(ص) به مدینه4 یکی از مسلمانان، به نام "عمرو بن امیه بن ضُمری"5 در اتفاقی بر اثر جهل دو نفر از قبیله بنی‌عامر را کشت. این قبیله که از هم پیمانان پیامبر(ص) به شمار می رفتند بر اساس معاهده و پیمان امضا شده با پیامبر(ص)6 درخواست دیه کشته شده‌ها را کردند.7 طبق مفاد همان معاهده نامه که بین همه قبایل ساکن در مدینه بسته شده بود، هم پیمانان باید در مقدار دیه مشارکت میکردند. پیامبر(ص) به همراه برخی از اصحاب برای اخذ سهم قبیله بنی نضیر عازم قلعه آنها شدند. ضمن این که بنی نضیر خود از هم پیمانان بنی عامر نیز به شمار میرفتند.8
جلسه در بیرون قلعه و نزدیک دیواره های آن تشکیل شد. یهودیان بنی نضیر از رسول خدا(ص) و درخواست ایشان استقبال کردند. در همین بین، آنان در مقام توطئه برآمدند و طرح قتل پیامبر(ص) را علیرغم مخالفت گروهی از آنان9 مانند "سلام بن مشکم"10 برنامه‌ریزی کرده و تعهد خود نسبت به پیامبر(ص) و مسلمانان را نقض کردند.11 آنان تصمیم گرفته بودند با پرتاب سنگ از بالای قلعه، رسول خدا(ص) را از بین ببرند.12 از اینرو قرار شد، "عمرو بن جحاش بن کعب بن بسیل نضری" از یهودیان داخل قلعه این کار را انجام دهد.13
پیامبر(ص) از طریق وحی از توطئه بنی نضیر آگاه شد و بدون خبر، اصحاب خود را ترک کرد.14
پیامبر(ص) به مدینه بازگشت و بعد از بیان حادثه برای اصحاب، "محمد بن مسلمه" را به سوی آنان فرستاد و فرصت ده روزهای را برای خروج از مدینه برای آنان تعیین کرد. یهودیان بنی نضیر پیمانهای خود با اوس و خزرج را به فرستاده پیامبر(ص) یادآوري کردند، مبنی بر اینکه آنها یاور ما هستند و پیامبر(ص) هیچ کاری نمی تواند بکند. محمد بن مسلمه در پاسخ گفت: «دلها برگشته و اسلام عهد و پیمانهای جاهلی را از میان برده است.»15
یهودیان بنی نضیر که بر اشتباه خود آگاه بودند، حکم پیامبر(ص) را قبول کردند. آنان چند روزی به تجهیز و تدارک سفر مشغول بودند. حتی شتران خود را که در «ذی الجَدر» بود آوردند و از «بنی اشجع» نیز شترانی کرایه کردند.16 بعد از چند روز که آنان آماده کوچ از مدینه شدند، "عبدالله بن ابی بن ابی سلول"، از منافقان مشهور و صحابه رسول خدا(ص)، پیش بزرگان بنی نضیر رفت. او قول یاری دو هزار نفری قبیله خود و برخی قبایل دیگر را داد. همچنین متعهد شده بود تا با همه قوا تا آخرین نفس از آنان حمایت کند.17 عبدالله بن ابی همچنین متعهد شد، رضایت دیگر قبائل یهودی ساکن در مدینه، مانند یهودیان بنی‌قریظه و هم پیمانان غطفانی بنی نضیر را برای کمک به آنان فراهم کند.18
برنامه عبدالله بن ابی برای مقابله با رسولخدا(ص) مؤثر واقع شد؛ چرا که گروهی از یهودیان بنی نضیر بر ماندن مصمم شده بودند، این گروه شعار مقاومت سر میدادند. در مقابل نیز با مخالفت برخی دیگر که بر رفتن تأکید می کردند، روبرو شدند. مخالفان ماندن بر این نظر بودند که سرپیچی از دستور محمد(صلی الله علیه و آله و سلم) باعث بدتر شدن وضع می شود و خسارت بیشتری را باید متحمل شوند.19به هر حال با تمام اختلاف نظرها آنها برای پیامبر(ص) خبر فرستادند که: «ما از سرزمین خود نمیرویم، هرچه میخواهی بکن.»20
پیامبر(ص) از تصمیم آنان مبنی بر عدم ترک مدینه آگاه شد. از اینرو، همراه سپاهیان اسلام بعد از نماز ظهر، تکبیرگویان به سمت قلعه های بنی نضیر حرکت کردند.21 قبل از حرکت پیامبر(ص) "ابن ام مکتوم" را به عنوان جانشین خود در مدینه انتخاب کرد22 و پرچم سپاه را به دست "علی بن ابی طالب(ع)" داد.23 سپاهیان اسلام قلعه‌ها را محاصره کردند. محاصره‌ای که 15 شب به طول انجامید.24 در این مدت درگیری‌های پراکنده‌ای نیز صورت می‌پذیرفت. در یکی از شب‌ها علی بن ابیطالب(ع) در کمینی "غروک" از شجاعان و قدرتمندان بنی‌نضیر را که قصد شبیخون داشت، از بین برد. او که به همراه ده نفر دیگر در پی ضربه زدن به مسلمانان بودند، توسط سپاهیان اسلام از بین رفتند. به دستور پیامبر(ص) سرهای آنان به درون قلعه‌های بنی‌نضیر پرتاب شد.25 این حرکت رعب شدیدی در دل‌های یهودیان ایجاد کرد. بنی قریضه که هنوز بر ماندن اصرار می‌کرد، با راه کاری دیگر از سوی پیامبر(ص) روبرو شد و آن قطع تعدادی از نخل‌هایشان توسط مسلمانان بود که با ناراحتی و اعتراض شدید بنی‌نضیر مواجه شد. پیامبر(ص) هم یادآور شد که این کار به دستور خداوند صورت پذیرفته است.26
یهودیان بنی‌نضیر که از یک سو هیچ نرمشی از طرف پیامبر(ص) مشاهده نکردند، از سوی دیگر، انتظار هیچ نیروی کمکی را هم نداشتند؛ چرا که بنی‌قریظه ضمن رد هر گونه کمک به بنی‌نضیر، بر دوری از آنها27 و عهد و پیمان خود با پیامبر تأکید کردند.28 ضمن این که بر خلاف قول و تعهدات عبدالله بن ابی، نه تنها از لشگر دو هزار نفری قبیله او و دیگر قبایل خبری نشد، حتی قبایل غطفانی همپیمان نیز، آنان را یاری نکردند.29
باید این نکته را هم اضافه کرد که رعب و وحشت عجیبی توسط خداوند در وجودشان ایجاد شده بود که آنان را در راه ادامه جنگ متزلزل ساخته بود.30
همه این عوامل دست به دست هم داد تا سرانجام به این نتیجه برسد که راه صلح و تسلیم در برابر دستور رسول خدا(ص) بهترین راه است. آنان برای رسول خدا(ص) پیام فرستادند که حاضر به قبول حکم اولیه هستند؛ ولی رفتار خصمانه آنان باعث رد این پیشنهاد از طرف پیامبر(ص) شد. پیامبر(ص) در حکمی جدید بیان داشت که یهودیان بنی‌نضیر از مدینه بروند؛ اما تنها اجازه خواهند داشت، یک بار شتر با خود همراه برده و سلاحهایی را که برای جنگ با مسلمانان فراهم نموده‌اند، باقی گذراند. یهودیان بنی‌نضیر نیز پذیرفتند.31
آنان از پیامبر(ص) مهلتی پانزده روزه طلب کردند که مورد قبول پیامبر(ص) واقع شد. سپاه اسلام در طول این مدت کنار قلعه‌های بنی‌نضیر توقف کردند.32یهودیان در این پانزده روز خانه‌ها و وسایل خود را با دست خود ویران می‌ساختند و به آتش می‌کشیدند. همچنین وسایل مفید آن را بر می‌داشتند تا مسلمانان از آنها استفاده نکنند.33
سرانجام زمان آنان به پایان رسید و با ششصد شتر به همراه زنان و بچه‌ها از مدینه بیرون رفتند.34 گروهی از آنان به «اذرعات» واقع در شام35 و گروهی نیز با قلعه‌های خیبر رفتند 36 و تعدادی مسلمان شدند که اموالشان بازگردانده شد.37
در این غزوه 50 زره، 50 کلاه خود و 340 شمشیر به غنیمت مسلمانان درآمد. گفتنی است، از آنجا که این غزوه از غزوات بدون جنگ و خون‌ریزی مسلمانان به شمار می‌رفت، همه اموال غنیمتی به عنوان «فئ» به رسول خدا(ص) رسید، تا آن گونه که خود صلاح بداند در جامعه اسلامی هزینه کند.38
پیامبر(ص) در پایان این غزوه که منافقان مدینه بسیار از آن ناراحت و خشمناک بودند،39 قسمتی از غنائم را با هماهنگی انصار، بین مهاجرین تقسیم کرد تا برای آنان نیز در زندگی گشایشی ایجاد شود. پیامبر(ص) برای انصار و فرزندانشان دعا کردند.40
سرانجام باید به این مطلب هم اشاره کرد که آیات متعددی از سوره حشر، درباره غزوه بنی‌نضیر نازل شده است.41
این غزوه در سال سوم هجرت و تنها یک روز بعد از غزوه احد، در مكاني به همين نام اتفاق افتاد. در این باره باید گفت که بعد از جریان احد و ضربه سختی که مشرکان مکه بر سپاهیان اسلام وارد کردند، برخی از بزرگان آنان مانند "ابوسفیان" در راه بازگشت مشرکان به مكه تلاش میکردند تا سپاهیان را به حمله مجدد به مدینه قانع کنند و با یک حمله غافلگیر کننده همه مسلمانان را به قتل برسانند و اسلام را نابود كنند.42 از طرفی دیگر، پیامبر(ص) که شامگاه روز شنبه وارد مدينه شده بود، متوجه این موضوع شدند، صبح روز يك شنبه به بلال دستور داد مردم را خبر کند تا به تعقیب دشمن بروند.43
بنابر دستور پيامبر(ص) تنها کسانی حق آمدن خواهند داشت که دیروز در جنگ شرکت کرده باشند44، سپاهیان حرکت کردند. حتی بسیاری از افراد زخمی که توان راه رفتن داشتند، نیز آمدند.45 پیامبر(ص) با صورتي زخمي، پيشاني شكافته و دنداني شكسته بر اسب نشست و با مسلمانان از مدينه خارج شد.46 رسول خدا(ص) پرچم را به دست "علی بن ابيطالب(ع)" داد و برخی دیگر "ابوبکر" را نیز نام برده اند.47
در طول جنگ نيز "ابن ام مكتوم" جانشين پيامبر(ص) در مدينه بود.48آنان به منطقه «حمراءالاسد» رسیدند.49سپاه اسلام تا روز جمعه در آن منطقه حضور داشت. به دستور پیامبر هر شب 500 آتش برافروخته ميشد.50 در طول اقامت مسلمانان در حمراءالاسد، یکی از مشرکان همپیمان پیامبر(ص) از قبیله خزاعه به نام "معبد بن ابی معبد" با پیامبر(ص) برخورد و از نزدیک جریان را مشاهده كرد.
او در طول مسیر حرکت خود به منطقه «روحاء»، محل استقرار مشرکان مکه در نزدیکی حمراءالاسد رسيد. او از آمادگی و کثرت مسلمانان براي مقابله با اهل مكه سخن گفت.51
از طرفی دیگر برخی از مشرکان نیز مخالفتهایی درباره حمله مجدد به مدینه مطرح کرده بودند.52این دو جریان باعث تزلزل در سپاه مکه شد و برخلاف نظر ابوسفيان تصميم به بازگشت به مکه گرفتند.53 سرانجام غزوه حمراءالاسد بعد از پنج روز توقف در حمراءالاسد54بدون جنگ و درگیری و بازگشت پیامبر(ص) به مدینه به پایان رسید. لازم به ذكر است كه آیاتی از سوره آل عمران درباره اين غزوه نزول شد.55
نویسنده: عباس ميرزايي