غزوه بنی نضیر

غزوه در اصطلاح به جنگی گفته می­شود که پیامبر(صلی الله علیه و آله) خود فرماندهی آن را به عهده داشت.
غزوه «بنی ­نضیر»، دومین جنگ پیامبراکرم با یهودیان مدینه است که در ربیع ­الاول سال چهارم هجرت اتفاق افتاد.1جنگ اول با بنی­ قینقاع در بیستمین ماه هجرت2 و جنگ دوم با بنی­ نضیر در سی و ششمین ماه هجرت صورت پذیرفت.3
بنی ­نضیر به همراه بنی ­قینقاع و بنی ­قریظه، قبایل یهودی ساکن مدینه از هم پیمانان پیامبر(ص) به شمار می­ رفتند که هر سه پیمان ­شکن شدند.

پیمان­ شکنی بنی­ نضیر

در بیان توضیح پیمان ­شکنی بنی ­نضیر و جنگ پیامبر(ص) با ایشان باید گفت که در سی و هفتمین ماه هجرت رسول­ خدا(ص) به مدینه4 یکی از مسلمانان، به نام "عمرو بن امیه بن ضُمری"5 در اتفاقی بر اثر جهل دو نفر از قبیله بنی‌عامر را کشت. این قبیله که از هم­ پیمانان پیامبر(ص) به شمار می­ رفتند بر اساس معاهده و پیمان امضا شده با پیامبر(ص)6 درخواست دیه کشته شده‌ها را کردند.7 طبق مفاد همان معاهده نامه که بین همه قبایل ساکن در مدینه بسته شده بود، هم ­پیمانان باید در مقدار دیه مشارکت می­کردند. پیامبر(ص) به همراه برخی از اصحاب برای اخذ سهم قبیله بنی­ نضیر عازم قلعه آنها شدند. ضمن این که بنی ­نضیر خود از هم پیمانان بنی ­عامر نیز به شمار می­رفتند.8
جلسه در بیرون قلعه و نزدیک دیواره­ های آن تشکیل شد. یهودیان بنی ­نضیر از رسول­ خدا(ص) و درخواست ایشان استقبال کردند. در همین بین، آنان در مقام توطئه برآمدند و طرح قتل پیامبر(ص) را علی­رغم مخالفت گروهی از آنان9 مانند "سلام بن مشکم"10 برنامه‌ریزی کرده و تعهد خود نسبت به پیامبر(ص) و مسلمانان را نقض کردند.11 آنان تصمیم گرفته بودند با پرتاب سنگ از بالای قلعه، رسول­ خدا(ص) را از بین ببرند.12 از این­رو قرار شد، "عمرو بن جحاش بن کعب بن بسیل نضری" از یهودیان داخل قلعه این کار را انجام دهد.13
پیامبر(ص) از طریق وحی از توطئه بنی ­نضیر آگاه شد و بدون خبر، اصحاب خود را ترک کرد.14

واکنش پیامبر اکرم

 پیامبر(ص) به مدینه بازگشت و بعد از بیان حادثه برای اصحاب، "محمد بن مسلمه" را به سوی آنان فرستاد و فرصت ده روزه­ای را برای خروج از مدینه برای آنان تعیین کرد. یهودیان بنی ­نضیر پیمان­های خود با اوس و خزرج را به فرستاده پیامبر(ص) یادآوري کردند، مبنی بر اینکه آنها یاور ما هستند و پیامبر(ص) هیچ کاری نمی تواند بکند. محمد بن مسلمه در پاسخ گفت: «دل­ها برگشته و اسلام عهد و پیمان­های جاهلی را از میان برده است.»15

تصمیم اولیه بنی ­نضیر و فتنه ­انگیزی منافقان

 یهودیان بنی ­نضیر که بر اشتباه خود آگاه بودند، حکم پیامبر(ص) را قبول کردند. آنان چند روزی به تجهیز و تدارک سفر مشغول بودند. حتی شتران خود را که در «ذی­ الجَدر» بود آوردند و از «بنی­ اشجع» نیز شترانی کرایه کردند.16 بعد از چند روز که آنان آماده کوچ از مدینه شدند، "عبدالله بن ابی بن ابی­ سلول"، از منافقان مشهور و صحابه رسول­­ خدا(ص)، پیش بزرگان بنی­ نضیر رفت. او قول یاری دو هزار نفری قبیله خود و برخی قبایل دیگر را داد. همچنین متعهد شده بود تا با همه قوا تا آخرین نفس از آنان حمایت کند.17 عبدالله بن ابی همچنین متعهد شد، رضایت دیگر قبائل یهودی ساکن در مدینه، مانند یهودیان بنی‌قریظه و هم ­پیمانان غطفانی بنی­ نضیر را برای کمک به آنان فراهم کند.18
  برنامه عبدالله بن ابی برای مقابله با رسول­­خدا(ص) مؤثر واقع شد؛ چرا که گروهی از یهودیان بنی­ نضیر بر ماندن مصمم شده بودند، این گروه شعار مقاومت سر می­دادند. در مقابل نیز با مخالفت برخی دیگر که بر رفتن تأکید می کردند، روبرو شدند. مخالفان ماندن بر این نظر بودند که سرپیچی از دستور محمد(صلی الله علیه و آله و سلم) باعث بدتر شدن وضع می شود و خسارت بیشتری را باید متحمل شوند.19به هر حال با تمام اختلاف نظرها آنها برای پیامبر(ص) خبر فرستادند که: «ما از سرزمین خود نمی­رویم، هرچه می­خواهی بکن.»20

شروع جنگ

پیامبر(ص) از تصمیم آنان مبنی بر عدم ترک مدینه آگاه شد. از این­رو، همراه سپاهیان اسلام بعد از نماز ظهر، تکبیرگویان به سمت قلعه ­های بنی ­نضیر حرکت کردند.21 قبل از حرکت پیامبر(ص) "ابن ام مکتوم" را به عنوان جانشین خود در مدینه انتخاب کرد22 و پرچم سپاه را به دست "علی بن ابی طالب(ع)" داد.23 سپاهیان اسلام قلعه‌ها را محاصره کردند. محاصره‌ای که 15 شب به طول انجامید.24 در این مدت درگیری‌های پراکنده‌ای نیز صورت می‌پذیرفت. در یکی از شب‌ها علی بن ابی­طالب(ع) در کمینی "غروک" از شجاعان و قدرتمندان بنی‌نضیر را که قصد شبیخون داشت، از بین برد. او که به همراه ده نفر دیگر در پی ضربه زدن به مسلمانان بودند، توسط سپاهیان اسلام از بین رفتند. به دستور پیامبر(ص) سرهای آنان به درون قلعه‌های بنی‌نضیر پرتاب شد.25 این حرکت رعب شدیدی در دل‌های یهودیان ایجاد کرد. بنی قریضه که هنوز بر ماندن اصرار می‌کرد، با راه کاری دیگر از سوی پیامبر(ص) روبرو شد و آن قطع تعدادی از نخل‌هایشان توسط مسلمانان بود که با ناراحتی و اعتراض شدید بنی‌نضیر مواجه شد. پیامبر(ص) هم یادآور شد که این کار به دستور خداوند صورت پذیرفته است.26

نتیجه جنگ

یهودیان بنی‌نضیر که از یک سو هیچ نرمشی از طرف پیامبر(ص) مشاهده نکردند، از سوی دیگر، انتظار هیچ نیروی کمکی را هم نداشتند؛ چرا که بنی‌قریظه ضمن رد هر گونه کمک به بنی‌نضیر، بر دوری از آن‌ها27 و عهد و پیمان خود با پیامبر تأکید کردند.28 ضمن این که بر خلاف قول و تعهدات عبدالله بن ابی، نه تنها از لشگر دو هزار نفری قبیله او و دیگر قبایل خبری نشد، حتی قبایل غطفانی هم‌پیمان نیز، آنان را یاری نکردند.29
 باید این نکته را هم اضافه کرد که رعب و وحشت عجیبی توسط خداوند در وجودشان ایجاد شده بود که آنان را در راه ادامه جنگ متزلزل ساخته بود.30
همه این عوامل دست به دست هم داد تا سرانجام به این نتیجه برسد که راه صلح و تسلیم در برابر دستور رسول خدا(ص) بهترین راه است. آنان برای رسول­ خدا(ص) پیام فرستادند که حاضر به قبول حکم اولیه هستند؛ ولی رفتار خصمانه آنان باعث رد این پیشنهاد از طرف پیامبر(ص) شد. پیامبر(ص) در حکمی جدید بیان داشت که یهودیان بنی‌نضیر از مدینه بروند؛ اما تنها اجازه خواهند داشت، یک بار شتر با خود همراه برده و سلاح­هایی را که برای جنگ با مسلمانان فراهم نموده‌اند، باقی گذراند. یهودیان بنی‌نضیر نیز پذیرفتند.31
آنان از پیامبر(ص) مهلتی پانزده روزه طلب کردند که مورد قبول پیامبر(ص) واقع شد. سپاه اسلام در طول این مدت کنار قلعه‌های بنی‌نضیر توقف کردند.32یهودیان در این پانزده روز خانه‌ها و وسایل خود را با دست خود ویران می‌ساختند و به آتش می‌کشیدند. همچنین وسایل مفید آن را بر می‌داشتند تا مسلمانان از آن‌ها استفاده نکنند.33
سرانجام  زمان آنان به پایان رسید و با ششصد شتر به همراه زنان و بچه‌ها از مدینه بیرون رفتند.34 گروهی از آنان به «اذرعات» واقع در شام35 و گروهی نیز با قلعه‌های خیبر رفتند 36 و تعدادی مسلمان شدند که اموالشان بازگردانده شد.37

تقسیم غنایم

 در این غزوه 50 زره، 50 کلاه خود و 340 شمشیر به غنیمت مسلمانان درآمد. گفتنی است، از آنجا که این غزوه از غزوات بدون جنگ و خون‌ریزی مسلمانان به شمار می‌رفت، همه اموال غنیمتی به عنوان «فئ» به رسول خدا(ص) رسید، تا آن گونه که خود صلاح بداند در جامعه اسلامی هزینه کند.38
پیامبر(ص) در پایان این غزوه که منافقان مدینه بسیار از آن ناراحت و خشمناک بودند،39 قسمتی از غنائم را با هماهنگی انصار، بین مهاجرین تقسیم کرد تا برای آنان نیز در زندگی گشایشی ایجاد شود. پیامبر(ص) برای انصار و فرزندانشان دعا کردند.40
سرانجام باید به این مطلب هم اشاره کرد که آیات متعددی از سوره حشر، درباره غزوه بنی‌نضیر نازل شده است.41

غزوه حمراء­الاسد

این غزوه در سال سوم هجرت و تنها یک روز بعد از غزوه احد، در مكاني به همين نام اتفاق افتاد. در این باره باید گفت که بعد از جریان احد و ضربه سختی که مشرکان مکه بر سپاهیان اسلام وارد کردند، برخی از بزرگان آنان مانند "ابوسفیان" در راه بازگشت مشرکان به مكه تلاش می­کردند تا سپاهیان را به حمله مجدد به مدینه قانع کنند و با یک حمله غافل­گیر کننده همه مسلمانان را به قتل برسانند و اسلام را نابود كنند.42 از طرفی دیگر، پیامبر(ص) که شامگاه روز شنبه وارد مدينه شده بود، متوجه این موضوع شدند، صبح روز يك شنبه به بلال دستور داد مردم را خبر کند تا به تعقیب دشمن بروند.43
بنابر دستور پيامبر(ص) تنها کسانی حق آمدن خواهند داشت که دیروز در جنگ شرکت کرده باشند44، سپاهیان حرکت کردند. حتی بسیاری از افراد زخمی که توان راه رفتن داشتند، نیز آمدند.45 پیامبر(ص) با صورتي زخمي، پيشاني شكافته و دنداني شكسته بر اسب نشست و با مسلمانان از مدينه خارج شد.46 رسول­ خدا(ص) پرچم را به دست "علی بن ابي­طالب(ع)" داد و برخی دیگر "ابوبکر" را نیز نام برده­ اند.47
در طول جنگ نيز "ابن ام ­مكتوم" جانشين پيامبر(ص) در مدينه بود.48آنان به منطقه «حمراء­الاسد» رسیدند.49سپاه اسلام تا روز جمعه در آن منطقه حضور داشت. به دستور پیامبر هر شب 500 آتش برافروخته مي­شد.50 در طول اقامت مسلمانان در حمراءالاسد، یکی از مشرکان هم­پیمان پیامبر(ص) از قبیله خزاعه به نام "معبد بن ابی­ معبد" با پیامبر(ص) برخورد و از نزدیک جریان را مشاهده كرد.
 او در طول مسیر حرکت خود به منطقه «روحاء»، محل استقرار مشرکان مکه در نزدیکی حمراء­الاسد رسيد. او از آمادگی و کثرت مسلمانان براي مقابله با اهل مكه سخن گفت.51
 از طرفی دیگر برخی از مشرکان نیز مخالفت­هایی درباره حمله مجدد به مدینه مطرح کرده بودند.52این دو جریان باعث تزلزل در سپاه مکه شد و برخلاف نظر ابوسفيان تصميم به بازگشت به مکه گرفتند.53 سرانجام غزوه حمراءالاسد بعد از پنج روز توقف در حمراءالاسد54بدون جنگ و درگیری و بازگشت پیامبر(ص) به مدینه به پایان رسید. لازم به ذكر است كه آیاتی از سوره آل­ عمران درباره اين غزوه نزول شد.55

نویسنده: عباس ميرزايي

• 1. واقدی، محمد بن سعد؛ کتاب المغازی، تحقیق مارسدن جونس، بیروت، مؤسسة الاعلمی، 1989م.، الطبعه الاولی، ج1، ص363.
• 2. محمد بن اسحاق بن یسار، سیره ابن اسحاق، تحقیق محمد حمیدالله، بی‌تا، پاریس، ج2، ص295.
• 3. همان، ج1، ص363.
• 4. واقدی، محمد بن سعد؛ الطبقات الکبری، تحقیق محمد عبدالقادر عطا، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1410هـ.ق.، الطبعه الاولی، ج2، ص43.
• 5. بلاذری، احمد بن یحیی؛ تحقیق سهل ذکار و ریاض زرکلی، بیروت، دارالفکر، 1998م.، الطبعه الاولی، ج1، ص415.
• 6. ابن هشام، السیرة النبویه، تحقیق مؤسسة الهدی، قاهره، دارالتقوی، 2002م.، الطبعه الاولی، ج2، ص108.
• 7. واقدی، محمد بن سعد؛ کتاب المغازی، پیشین، ج1، ص364.
• 8. الطبری، محمدبن جریر، تاریخ الطبری، تحقیق ابو صهیب الکرمی، بیت الافکار، بیروت، بی‌تا، الطبعه الاولی، ص387.
• 9. واقدی، محمد بن سعد؛ کتاب المغازی، پیشین، ج1، ص365.
• 10. واقدی، محمد بن سعد؛ الطبقات الکبری، پیشین، ج2، ص44.
• 11. واقدی، محمد بن سعد؛ کتاب المغازی، پیشین، ج1، ص364.
• 12. ابن هشام، پیشین، ج2، ص109.
• 13. واقدی، محمد بن سعد؛ الطبقات الکبری، پیشین، ج2، ص44.
• 14. طبری، پیشین، ص387.
• 15. همان، ص387.
• 16. واقدی، محمد بن سعد؛ الطبقات الکبری، پیشین، ج2، ص44.
• 17. همان، ج2، ص44.
• 18. همان، ج2، ص44.
• 19. واقدی، محمد بن سعد؛ کتاب المغازی، پیشین، ج1، ص368.
• 20. واقدی، محمد بن سعد؛ الطبقات الکبری، پیشین، ج2، ص44.
• 21. همان، ج2، ص44.
• 22. بلاذری، پیشین، ج1، ص416.
• 23. ابن هشام، پیشین، ج3، ص139.
• 24. بلاذری، پیشین، ج1، ص415.
• 25. واقدی، محمد بن سعد؛ کتاب المغازی، پیشین، ج1، ص372.
• 26. ابن هشام، پیشین، ج3، ص110. لازم به ذکر است که خداوند در این باره آیه‌ای نازل فرمود که «هرچه از درختان خرما قطع کنید و یا پا بر جا بگذارید، به فرمان خداست.» قرآن کریم، سوره حشر، آیه 5.
• 27. ابن الجوزی، پیشین، ج3، ص204.
• 28. واقدی، محمد بن سعد؛ کتاب المغازی، پیشین، ج1، ص369.
• 29. واقدی، محمد بن سعد؛ الطبقات الکبری، پیشین، ج2، ص44.
• 30. ابن هشام، پیشین، ج3، ص111.
• 31. همان، ج3، ص111 و واقدی پیشین، ج1، ص373.
• 32. واقدی، محمد بن سعد؛ الطبقات الکبری، پیشین، ج2، ص44.
• 33. ابن الجوزی، پیشین، ج3 ص205.
• 34. واقدی، محمد بن سعد؛ الطبقات الکبری، پیشین، ج2، ص44.
• 35. طبری، پیشین، ص388.
• 36. همان، 388.
• 37. ابن هشام، پیشین، ج3، ص111.
• 38. واقدی، محمد بن سعد؛ الطبقات الکبری، پیشین، ج2، ص45.
• 39. واقدی، محمد بن سعد؛ کتاب المغازی، پیشین، ج2، ص376.
• 40. طبری، پیشین، ص388.
• 41. قرآن کریم، سوره حشر، آیات 1ـ19.
• 42. محمد بن اسحاق بن یسار، سیرة ابن اسحاق، تحقیق محمد حمید الله، پاریس، بی‌تا ، 301ص.
• 43. واقدی، محمد بن سعد؛ الطبقات الکبری، تحقیق محمد عبدالقادر عطا، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1410ق.، الطبعه الاولی، ج2، ص37.
• 44. واقدی، محمد بن سعد؛ کتاب المغازی، تحقیق مارسدن جونس، بیروت، مؤسسة الاعلمی، 1989م.، الطبعه الاولي، ج1، ص336.
• 45. همان، ج1، ص335.
• 46. واقدی، محمد بن سعد؛ الطبقات الکبری، پيشين، ج2، ص37.
• 47. واقدی، کتاب المغازی، ج1، ص336.
• 48. بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، تحقیق سهل ذکار و ریاض زرکلی، بیروت، دارالفکر، 1996م.، الطبعه الاولي، ج1، ص414.
• 49. ابن هشام، السیرة النبویة، تحقیق جمال ثابت و دیگران، مؤسسة الاعلمی، بیروت، 1998م.، ج3، ص71.
• 50. واقدی، محمد بن سعد؛ کتاب المغازی، پیشین، ج1، ص338.
• 51. همان، ج1، ص338.
• 52. همان، ج1، ص339.
• 53. الطبری، محمدبن جریر، تاریخ الطبری، تحقیق ابو صهیب الکرمی، بیت الافکار الدولیة، بی‌تا، ص381.
• 54. واقدی، محمد بن سعد؛ کتاب المغازی، پیشین، ج1، ص334.
• 55. همان، ج1، ص340.