گفتارى پيرامون قدر و تقدیر الهی

معنای قدر

«إِنَّا كُلَّ شَيْ‏ءٍ خَلَقْناهُ بِقَدَرٍ »(قمر- 49)
"قدر" كه عبارت است از هندسه و حد وجودى هر چيز، از كلماتى است كه ذكرش در كلام خداى تعالى مكرر آمده، و غالبا در آياتى آمده كه سخن از خلقت دارد، از آن جمله آيه شريفه" وَ إِنْ مِنْ شَيْ‏ءٍ إِلَّا عِنْدَنا خَزائِنُهُ وَ ما نُنَزِّلُهُ إِلَّا بِقَدَرٍ مَعْلُومٍ" (حجر-21) است؛

و از ظاهر آن بر می آيد كه قدر، امرى است كه جز با انزال از خزائن موجود نزد خداى تعالى صورت نمی گيرد، و اما خود خزائن كه ناگزير از ابداع خداى تعالى است محكوم به قدر نيست، چون گفتيم تقدير ملازم با انزال است (هر چيزى كه از خزانه غيب خدا نازل و در خور عالم ماده می گردد بعد از تقدير و اندازه‏ گيرى نازل می شود)، و نازل شدن عبارت است از همان درخور گشتن براى عالم ماده و مشهود، به شهادت اينكه تعبير به انزال، همواره در باره موجودات طبيعى و مادى بكار می رود، مثلا می فرمايد:" وَ أَنْزَلْنَا الْحَدِيدَ"1 و يا می فرمايد:" وَ أَنْزَلَ لَكُمْ مِنَ الْأَنْعامِ ثَمانِيَةَ أَزْواجٍ" 2.
مؤيد اين معنا رواياتى است كه كلمه قدر را به طول و عرض و ساير حدود و خصوصيات طبيعى و جسمانى تفسير كرده، مانند روايتى كه صاحب محاسن از پدرش از يونس از ابى الحسن الرضا (علیه السلام) آورده، كه فرمود: هيچ حادثه اى رخ نمی دهد مگر آنچه خدا خواسته باشد و اراده كرده باشد، و تقدير نموده، قضايش را رانده باشد. عرضه داشتم: پس معناى" خواست" چيست؟ فرمود: ابتداى فعل است. عرضه داشتم: پس معناى" اراده كرد" چيست؟ فرمود: پايدارى بر همان مشيت و ادامه فعل است. پرسيدم: پس معناى" تقدير كرد" كدام است؟ فرمود: يعنى طول و عرض آن را معين و اندازه‏ گيرى كرد. پرسيدم:
معناى قضا چيست؟ فرمود: وقتى خدا قضايى براند آن را امضا كرده و اين آن مرحله اى است كه ديگر برگشت ندارد 3.
و اين معنا را از پدرش از ابن ابى عمير از محمد بن اسحاق از حضرت رضا(علیه السلام) در خبرى مفصل آورده، و در آن آمده كه فرمود: هيچ می دانى قدر چيست؟
عرضه داشت: نه، فرمود: قدر به معناى هندسه هر چيز، يعنى طول و عرض و بقاء (و فناء) آن است (تا آخر خبر) 4.
و از اينجاست كه معلوم می شود مراد از جمله" كل شی ء" در آيه" وَ خَلَقَ كُلَّ شَيْ‏ءٍ فَقَدَّرَهُ تَقْدِيراً" 5 و آيه‏" إِنَّا كُلَّ شَيْ‏ءٍ خَلَقْناهُ بِقَدَرٍ" 6، و آيه‏" وَ كُلُّ شَيْ‏ءٍ عِنْدَهُ بِمِقْدارٍ" 7، و آيه‏" الَّذِي أَعْطی  كُلَّ شَيْ‏ءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدی " 8 تنها موجودات عالم مشهود است، موجودات طبيعى كه تحت خلقت و تركيب قرار می گيرند، (و اما موجودات بسيطه كه از ابعاضى مركب نشده اند مشمول اين گونه آيات نيستند).

قدر غير قضايى است كه قطعى و غير قابل برگشت می باشد

ممكن هم هست بگوييم: تقدير دو مرحله دارد، يك مرحله از آن تمامى موجودات عالم طبيعت و ما وراى طبيعت و خلاصه ما سوى اللَّه را شامل می شود، و اين تقدير در اين مرحله عبارت است از تحديد اصل وجود به حد امكان و حاجت، و معلوم است كه اين تقدير شامل تمامى ممكنات می شود، و تنها موجودى كه حد امكان و حاجت ندارد خداى سبحان است، كه واجب الوجود و غنى بالذات است، و هستيش از چهار چوب حد بيرون است، هم چنان كه خودش فرمود:" وَ كانَ اللَّهُ بِكُلِّ شَيْ‏ءٍ مُحِيطاً" 9.
يك مرحله ديگر تقدير مخصوص به عالم مشهود ما است، كه تقدير در اين مرحله عبارت است از تحديد وجود اشياى موجود در آن، هم از حيث وجودش و هم از حيث آثار وجودش و هم از حيث خصوصيات هستيش، بدان جهت كه هستى و آثار هستيش با امور خاصه از ذاتش يعنى علل و شرايط ارتباط دارد، و به خاطر اختلاف همين علل و شرايط هستى و احوال او نيز مختلف می شود، پس هر موجود كه در اين عالم فرض كنيم و در نظر بگيريم به وسيله قالب‏هايى از داخل و خارج قالب‏ گيرى و تحديد شده، عرض، طول، شكل، قيافه و ساير احوال و افعالش مطابق و مناسب آن علل و شرايط و آن قالب‏هاى خارجى می باشد.

پس تقدير الهى موجودات عالم ما را كه عالم مشهود است به سوى آنچه در مسير وجودش برايش تقدير و قالب‏ گيرى كرده هدايت می كند، هم چنان كه فرمود:" الَّذِي خَلَقَ فَسَوَّى وَ الَّذِي قَدَّرَ فَهَدی " 10 يعنى آنچه را خلق كرده به سوى آنچه كه برايش مقدر نموده هدايت فرمود، و سپس همين تقدير و هدايت را با امضاى قضا تمام و تكميل كرد، و در معناى همين تقدير و هدايت آيه شريفه زير است كه می فرمايد:" مِنْ نُطْفَةٍ خَلَقَهُ فَقَدَّرَهُ ثُمَّ السَّبِيلَ يَسَّرَهُ" 11 كه با جمله‏" ثُمَّ السَّبِيلَ يَسَّرَهُ" اشاره می كند به اينكه تقدير منافاتى با اختيارى بودن افعال اختيارى ندارد.
و اين نوع از قدر فى نفسه غير قضايى است كه عبارت است: حكم قطعى خداى تعالى به وجود يافتن چيزى، همان حكمى كه در آيه‏" وَ اللَّهُ يَحْكُمُ لا مُعَقِّبَ لِحُكْمِهِ" 12 آن را خاطر نشان می سازد، چون بسيار می شود كه خدا چيزى را تقدير می كند ولى دنبال تقدير قضايش را نمی راند، مانند قدرى كه بعضى از علل و شرايط خارج آن را اقتضا داشته، ولى به خاطر مزاحمت مانعى، آن اقتضا باطل می شود، و يا سببى ديگر و يا اقتضايى ديگر جاى سبب قبلى را می گيرد، چون خود خداى تعالى فرموده:" يَمْحُوا اللَّهُ ما يَشاءُ وَ يُثْبِتُ" 13 و نيز فرموده:
" ما نَنْسَخْ مِنْ آيَةٍ أَوْ نُنْسِها نَأْتِ بِخَيْرٍ مِنْها أَوْ مِثْلِها" 14، و چه بسا چيزى مقدر بشود و قضاى آن نيز رانده شده باشد، مثل اينكه از جميع جهات يعنى هم از جهت وجود علل و شرايط، و هم از جهت نبودن موانع تقدير شده باشد كه در اين صورت آن چيز محقق می شود.
و به همين نكته اشاره می كند اين جمله كه در روايت محاسن آمده بود كه فرمود:" و چون قضايى براند آن را امضا می كند، و چنين قضايى است كه برگشت ندارد"، و نزديك به اين عبارت عبارتى است كه در عده اى از اخبار قضا و قدر آمده كه قدر ممكن است تخلف كند، اما براى قضا برگشتى نيست.
و از على (علیه السلام) به طرق مختلف و از آن جمله در كتاب توحيد به سند صدوق از ابن نباته روايت آمده كه: روزى امير المؤمنين از كنار ديوارى مشرف به خرابى به كنار ديوارى ديگر رفت، شخصى از آن جناب پرسيد: يا امير المؤمنين آيا از قضاى خدا می گريزى؟ فرمود:
آرى از قضاى خدا به سوى قدر خداى تعالی  15 می گريزم‏ 16.

و بحث عقلى نيز مسائلى را كه گفتيم تاييد می كند، براى اينكه امورى كه علل مركب دارند يعنى فاعل و ماده و شرايط و معدات و موانع دارند، قطعا براى هر يك از اينها تاثيرى در آن امر هست، تاثيرى هم سنخ خودش، تاثير شرط هم سنخ خودش، تاثير فاعل همين طور، و تاثير ماده همين طور، پس مجموع اين تاثيرها در حقيقت قالب و چارچوبى است كه‏ امور در آنها قالب‏ گيرى می شود، و هر امرى و هر موجودى هيئت و خصوصيات قالب خود را دارد، و اين همان قدر است، و اما علت تامه كه عبارت است از وجود تمامى آنها، يعنى وجود و اجتماع فاعل و ماده و شرط و معد و نبودن مانع، وقتى محقق شد آن وقت به معلول خود ضرورت وجود می دهد، و اين همان قضايى است كه برگشت ندارد، و ما در تفسير آيات اول سوره اسراء گفتارى در باره قضاء داشتيم، كه مطالعه آن براى بهتر فهميدن بحث اينجا خالى از فايده نيست.

نویسنده: محمد حسین طباطبایی

پی نوشت:

1.  و فرستاديم آهن را، سوره حديد، آيه 25.
2.  و براى شما هشت زوج از چهار پايان نازل كرديم. سوره زمر، آيه 6.
3.  المحاسن، ص 244، ح 237 و 238.
4.  المحاسن، ص 244، ح 237 و 238.
5.  و همه چيز را آفريد و دقيقا اندازه‏گيرى كرد. سوره فرقان، آيه 2.
6.  ما هر چيزى را به اندازه آفريديم. سوره قمر، آيه 49.
7.  و هر چيز نزد او مقدار معين دارد. سوره رعد، آيه 8.
8.  كسى كه به هر موجودى آنچه لازمه آفرينش او بود داده، سپس رهبريش كرده است. سوره طه، آيه 50.
9.  خدا همواره بر همه چيز محيط بوده است. سوره نساء، آيه 126.
10.  تسبيح كن پروردگارت را كه هر چه آفريد بدون نقص آفريد، و هر چه را خلق كرد نخست قالب‏گيرى و سپس هدايت نمود. سوره اعلى، آيه 2 و 3.
11.  او را از نطفه آفريد، پس اندازه‏گيريش نمود، و سپس راه را برايش هموار كرد. سوره عبس، آيه 19 و 20.
12.  و خداوند حكومت می كند و هيچ كس را ياراى جلوگيرى يا رد احكام او نيست. سوره رعد، آيه 41.
13.  خدا هر چه بخواهد محو و( هر چه را بخواهد) اثبات می كند. سوره رعد، آيه 39.
14.  هيچ آيتى را نسخ نمی كنيم مگر آنكه بهتر از آن و يا مثل آن را می آوريم. سوره بقره، آيه 106.
15.  توحيد صدوق، ص 369 ح 8.
16.  پس حاصل كلام اين شد كه نوع دوم از قدر فى نفسه غير قضا و حكم قطعى است، و اما نوع اول از قدر كه عبارت بود از قدر حاكم بر تمامى موجودات چه موجودات عالم مشهود ما و چه غير آن كه هستى آنها را محدود به امكان و حاجت می كند و بس، قدر در آنها با قضا يكى است، چون قدر آنها ممكن نيست از تحقق جدا باشد، براى اينكه گفتيم قدر به معناى اول عبارت است از حد امكان و حاجت هر چيز، و چون هر چيزى غير خدا اين محدوديت را دارد، پس قضاى اين محدوديت نيز رانده شده، بنا بر اين، قضاء و قدر در آنها همواره با همند." مترجم".