جمع و تالیف قرآن

جمع و تالیف قرآن به شكل كنونی، در یك زمان صورت نگرفته، بلكه به مرورزمان و به دست افراد و گروه های مختلف انجام شده است. ترتیب، نظم و عدد آیات در هر سوره در زمان حیات پیامبر اكرم (ص) و با دستور آن بزرگ وار انجام شده و توقیفی است و باید آن را تعبدا پذیرفت، و به همان ترتیب در هر سوره تلاوت كرد.

هر سوره با فرود آمدن «بسم اللّه الرحمان الرحیم» آغاز می شد و آیات به ترتیب نزول در آن ثبت می گردید، تا موقعی كه «بسم اللّه» دیگری نازل می شد و سوره دیگری آغاز می گردید. این نظم طبیعی آیات بود گاهی اتفاق می افتاد پیامبر اكرم (ص) ـ با اشاره جبرئیل ـ دستور می داد تا آیه ای بر خلاف نظم طبیعی در سوره دیگری قرارداده شود، مانند آیه «واتقوا یوما ترجعون فیه الی اللّه ثم توفی كل نفس ما كسبت و هم لایظلمون» 1 ـ كه گفته اند از آخرین آیات نازل شده است ـ پیامبر(ص) دستور فرمود آن را بین آیات ربا و آیه دین، در سوره بقره آیه 281 ثبت كنند.
بنابراین ثبت آیات در سوره ها، چه با نظم طبیعی یا نظم دستوری، توقیفی است و با نظارت و دستور خود پیامبر اكرم (ص) انجام گرفته است و باید از آن پیروی نمود.
ولی درباره نظم و ترتیب سوره ها میان اهل نظر اختلاف است سید مرتضی علم الهدی و بسیاری از محققین و از معاصرین آیت اللّه خویی برآنند كه قرآن هم چنان كه هست، در زمان حیات پیامبر(ص) شكل گرفته است زیرا جماعتی قرآن را در آن عهد حافظ بوده اند و بسیار بعید می نماید كه مساله ای با این اهمیت راپیامبر اكرم (ص) رها كرده باشد تا پس از وی نظم و ترتیب داده شود.
این نظر قابل قبول نیست، زیرا حافظ یا جامع قرآن بودن در آن عهد، دلیل نمی شود كه میان سوره ها ترتیبی وجود داشته است و اگر كسی هر آن چه از قرآن كه تا آن روز نازل شده، حفظ و ضبط كرده باشد، حافظ و جامع قرآن خواهد بودبنابراین لازمه حفظ همه قرآن ترتیب فعلی آن نیست اما اهمیت این مساله چندان روشن نیست، زیرا آن چه مهم است تكمیل سوره ها و مستقل بودن هر سوره از سوره دیگراست تا آیه های هر سوره با آیه های سوره های دیگر اشتباه نشود این مهم در عهدپیامبر(ص) صورت گرفت اما ترتیب بین سوره ها تا هنگام پایان یافتن نزول قرآن امكان نداشت، زیرا پیامبر اكرم (ص) تا در حال حیات بود هر لحظه احتمال نزول سوره ها و آیه هایی می رفت بنابراین طبیعی است كه پس از یاس از نزول قرآن، كه به پایان یافتن حیات پیامبر وابسته بود، سوره های قرآن قابل نظم و ترتیب خواهد بود.
بر این اساس، بیش تر محققین و تاریخ ‌نویسان برآنند كه جمع و ترتیب سوره هاپس از وفات پیامبر(ص) برای نخستین بار بر دست علی امیرمؤمنان (ع) سپس زیدبن ثابت و دیگر صحابه بزرگ وار انجام گرفت و در مجموع شاید بتوان گفت كه عمل جمع قرآن به دست صحابه، پس از رحلت پیامبر(ص) از امور مسلم تاریخ ‌است.
علی (ع) نخستین كسی بود كه پس از وفات پیامبر(ص) به جمع قرآن مشغول گردید بر حسب روایات، مدت شش ماه در منزل نشست و این كار را به انجام رساند.

ابن ندیم گوید: «اولین مصحفی كه گردآوری شد مصحف علی بود و این مصحف نزد آل جعفر بود» سپس می گوید: «مصحفی را دیدم نزد ابو یعلی حمزه حسنی كه با خط علی بود و چند صفحه از آن افتاده بود و فرزندان حسن بن علی آن را به میراث گرفته بودند» 2 محمدبن سیرین از عكرمه نقل می كند: «در ابتدای خلافت ابوبكر، علی در خانه نشست و قرآن را جمع آوری كرد» گوید: «ازعكرمه پرسیدم: آیا ترتیب و نظم آن مانند دیگر مصاحف بود؟ آیا رعایت ترتیب نزول در آن شده بود؟ گفت: اگر جن و انس گرد آیند و بخواهند مانند علی قرآن راگردآورند، نخواهند توانست» ابن سیرین می گوید: «هرچه دنبال كردم تا برآن مصحف دست یابم، میسورم نگردید» 3 ابن جزی كلبی گوید: «اگر مصحف علی یافت می شد، هرآینه در آن علم فراوان یافت می گردید».4

• 1. بقره 2: 281.
• 2. الفهرست، ص 48 ـ 47
• 3. طبقات ابن سعد، ج2، ص 101 الاستیعاب در حاشیه الاصابه، ج2، ص 253 الاتقان، ج1، ص 57.
• 4. ابن جزی الكلبی، التسهیل لعلوم التنزیل، ج1، ص 4 و نیز رجوع كیند به: التمهید، ج1 ص 288 و 296 ـ 292