توفیق ادب

ادب؛ در لغت به معانی گوناگونی (روش پسندیده، ظرافت و خوی خوش) آمده است. روش درست و ظریفی که در گفتن، نوشتن و سرودن به کار می رود و سخن را لطف و طراوتی خاص می بخشد، از همین رو ادب نامیده شده است.

ادب انسانی، ریشه در عقیده و درون او دارد، ولی ظهور آن، هنگام روبه رو شدن با دیگران می باشد، زیرا ادب آیینه تمام نمای عقیده و اخلاق اوست. آدمی در برابر دیگران، موظّف به رعایت ادب است و هرچه طرف مقابل از عظمت والاتری برخوردار باشد، رعایت ادب ضرورت بیشتری می یابد.

قرآن کریم و مسئله ادب

پرداختن کامل به این موضوع، تحقیقی بسیار مفصلی را می طلبد. به همین دلیل، موضوع این نوشته، تعبیرات بی ادبانه اسرائیل، درباره ذات مقدس حق است.

آن گونه که قرآن کریم نقل می فرماید، یکی از خصلت های بنی اسرائیل این بوده که همواره از خداوند متعال در برابر موسی (علیه السلام) از واژه ربّک تعبیر می کردند. آنان هنگام هرگونه حاجت و سؤالی به موسی می گفتند: به پروردگارت چنین بگو و از «پروردگارت» چنان بخواه و این در حالی است که تمام کوشش انبیا در فرو فکندن حجاب های خود ساخته انسان ها بین خود و خالق خویش بوده تا نور فطرت در انسان ها ظهور و بروز کند.

لکن فرزندان اسراییل را اندیشه در این وادی ها نبوده و از موسی(ع) تصوری جز یک رابط میان خود و وجودی صاحب قدرت (پروردگار موسی(ع)) نداشته اند.

در اکثر تعابیر این قوم، اثری از ادب در برابر خالق و عشق و محبت نسبت به معبود و فرستاده وی دیده نمی شود و تقریباً تعابیری نظیر ربنا ، اللّهم، ولینا و مانند آن در گفتار آنان وجود ندارد.

برای نمونه در داستان بقره عبارت اُدعُ لَنا رَبَّکَ چندین بار از زبان آنان شنیده می شود و درباره کیفیت و رنگ گاو، پرسش های بیهوده ای را به سوی موسی(ع) سرازیر می کنند:

«…اُدعُ لَنا رَبَّکَ یبَین لَنا ما هِی …؛ از خدای خود بخواه که برای ما روشن کند که این(ماده گاو) چه گونه (ماده گاوی) باشد؟…» (سوره بقره، آیه68)

«…اُدعُ لَنا رَبَّکَ یبَین لَنا ما لَونُها…؛ از پروردگار خود بخواه که برای ما روشن سازد رنگ آن چه گونه باشد؟…» (سوره بقره، آیه 69)

«قالوا ادع لنا ربک یبین لنا ما هی…؛ پروردگارت را بخوان برای ما روشن ساز که آن چیست؟»(سوره بقره، آیه 70)

گفتنی است فرزندان اسراییل، پس از بحث و جدل فراوان از نو به سؤال اول و نقطه آغاز بحث باز می گردند!

در سوره مائده آمده است که به این قوم امر می شود به سرزمین مقدس وارد شوند تا از نعمت و رفاه و عزت برخوردار گردند. اما چون در آن سرزمین گروهی ستمگر بودند، ایشان به دلیل زبونی و بی نعمتی به موسی(ع) می گویند:

«…فَاذهَب اَنتَ وَ رَبُّکَ فَقاتِلا إِنّا ههُنا قاعِدونَ؛ …تو و پروردگارت بروید و (با آنان) بجنگید، ما همین جا نشسته ایم.» (سوره مائده، آیه 24)

همین سخن، ایشان را دچار سر گردانی چهل ساله و به تعبیری همیشگی می کند.
مثال های فراوانی از حالات و کردار این قوم وجود دارد؛ اما گذر از آن به جهت اختصار کلام، اولی است، امّا بنی اسراییل چرا این چنین بودند؟

با توجه به سیر تاریخی حوادث، و دشمنی دیرینه بین بنی اسرائیل و قوم فرعون بعید نیست که بنی اسرائیل، این تعابیر را از همان قوم فرا گرفته باشند و تعالیم موسی(ع) نیز نتوانسته باشد آن اخلاق جاهلی و فرعونی را از دل ایشان به در برد. مثلاً هنگامی که موسی(ع) با آیات بزرگ الهی به سراغ فرعون و قومش آمد، گفتند:

«…یا اَیهَا السّاحِرُ اُدعُ لَنا رَبَّکَ بِما عَهِدَ عِندَکَ إنَّنَا لَمُهتَدُونَ ؛ (وقتی گرفتار بلا می شدند می گفتند:) ای ساحر! پروردگارت را به عهدی که با تو کرده بخوان (تا ما را از این بلا برهاند) که ما هدایت خواهیم یافت.(و ایمان می آوریم.)» (سوره زخرف، آیه 49)

دار آخرت، آخرین منزلگاه انسان و محل بروز همه خفایا و زوایای روح و روان اوست همان که قرآن از آن به تُبلَی السَّرائر(سوره طارق، آیه 9) تعبیر فرموده است. انسان در جهان دیگر، در بهشت یا جهنمی که با عمل خویش پدید آورده منزل خواهد کرد. گروهی خدای سبحان را در جهنم با تعابیری همچون ربنا می خوانند و استغاثه می کنند، نظیر: «…رَبَّنا أَخرِجنا نَعمَل صالِحاً غَیرَ الَّذی کُنا نَعمَلُ…؛ …پروردگارا! ما را بیرون بیاور تا غیر از آنچه می کردیم، کار شایسته کنیم…» (سوره فاطر، آیه 37)

از گروهی نیز همچنان، همان تعبیر ربک شنیده می شود، چنانکه در آخر سوره زخرف آمده است: «…یا مالِکُ لِیقضِ عَلَینا رَبُّکَ…؛ ای مالک دوزخ! (ای کاش) پروردگارت ما را بمیراند (تا آسوده شویم!) …» (سوره زخرف، آیه 77)

قرآن هویت این گروه را مشخص نکرده، ولی با مقایسه آیات مختلف و تعابیر و سخنان اقوام در دنیا و آخرت که قرآن نقل فرموده است می توان قوم مورد بحث این نوشتار را از مصادیق بارز آن دانست.

از خـدا جـوییـم تـوفـیـق ادب بـی ادب محروم شد از لطف رب
بی ادب تنها نه خود را داشت بد بـلـکـه آتـش در هـمـه آفـاق زد
هرچه بر تو آید از ظلمات و غم آن زبی باکی و گستاخی است هم
از ادب پر نور گشته است این فلک و از ادب معصوم و پاک آمد ملک
( مثنوی معنوی، دفتر اول)