چكيده:
در قرآن واژگان قصص، حديث، نبأ و مثل به معناى داستان به كار رفته وآن عبارت از بخشهايى از ماجراهاى واقعى تاريخ است كه عبرت آموزى وهدايت بخشى در پى داشته باشد؛ اما اسطوره در قرآن عبارت از داستانهاى خرافى زاييده ذهن گذشتگان است. در مقاله حاضر اين دو واژه از نظر لغت وقرآن معناشناسى شده است.
مقدمه:
قرآن اصيل ترين كتاب هدايت است. در قرآن هيچيك از مسائل اساسى سعادت وشقاوت انسانى مسكوت نمانده است؛ چنانكه خداى تعالى فرمايد: «ما فرطنا فى الكتاب من شىء» [انعام 38]: (ما هيچ چيز را در اين كتاب فروگزار نكرديم).
قرآن كتاب تاريخ يا داستان نيست؛ ولى در نقل تاريخ يا داستان سودمندترين تاريخ وداستان را با بهترين اسلوب بيان داشته كه «نحن نقص عليك احسن القصص بما اوحينا اليك هذاالقرآن و ان كنت من قبله لمن الغافلين» [يوسف3]: (ما بهترين سرگذشتها را ازطريق اين قرآن - كه به تو وحى كرديم- بر تو بازگو مىكنيم و مسلما پيش از اين از آنخبر نداشتى).
در اين مقاله نگاهى اجمالى به داستان و اسطوره در قرآن شده و از اين رهگذر مقايسه اى ميان داستان و اسطوره به ميان آمده است.
در واژه شناسى داستان در قرآن علاوه بر واژه قصص بايد از واژگان حديث، نبا و مثل مدد جست و حال به اختصار به شرح هر يك مى پردازيم:
الف) واژه قصص، از ريشه (ق.ص.ص) مصدر ثلاثى مجرد قصّ يقص قصا و قصصا واصل معناى آن قطع و بريدن و اتباع مى باشد1 و در تراجم پارسى به برگفتن قصه يا ازپى كسى فرا شدن و قصه برداشتن و برپى رفتن معنا شده است و قصص به اين خاطر به داستان گفته مىشود كه سخنى در پى سخن ديگر مى آيد و قاص (داستان سرا) كسى است كه خبرى را بعد از خبر ديگر و كلامى را بعد از كلام ديگر بيان مىكند2 و در آيه شريفه آمده: «قالت لاخته قصيه»(به خواهرش گفت: او را پى بگير.) [قصص 11] اتبعى اثره (پى او برو .) 3
برخى مفسران قصص را جمع قصه گرفته اند؛ مانند نسفى ذيل آيه شريفه «نحن نقص عليك احسن القصص» [يوسف 3]: (خبر دهيمت از نيكوترين قصه هاى گذشتگان).
مشهور است كه در قوله تعالى «نحن نقص عليك احسن القصص» واژه القصص ممكن است به معناى مصدرى باشد. كه در تقدير چنين مىشود: (نحن نقص عليك احسن الاقصاص) يعنى ما به بديعترين اسلوب و بهترين طريق و عجيبترين نظم بر تو قصه مى خوانيم. در اين صورت معناى مقصوص را القا مىكند؛ يعنى : نحن نقص اليك احسن ما يقص من الاحاديث.4
علامه طباطبائى در جمع دو وجه - البته با ترجيح معناى مفعولى- چنين مىفرمايد:پس قصص به معناى قصه و احسن القصص به معناى بهترين قصه و حديث است. چه گفته باشند كه كلمه نامبرده مصدر به معناى اقتصاص و قصه سرايى است و چه به معناى اسم مصدر يعنى داستان باشد. هر دو وجه صحيح است. بنابراين معنا داستان يوسف بهترين داستان است و بنا بر معناى قبلى باز هم قصه يوسف به آن طريق كه قرآن سروده بهترين سراييده است5.
در قرآن از ريشه ق. ص. ص 30 واژه پديد آمده است كه 6 مورد مصدر قصص و 20مورد مشتقات فعلى و چهار مورد واژه قصاص مى باشد كه در اصل لغتبه معناى اتباع وپيروى قدم به قدم و در قرآن واژه قصص به معناى بيان داستان (داستان سرايى) است.
ب) واژه حديث، در لغتبه معناى از نو ايجاد شدن و چيزهاى نو 6 و در قرآن بهمعناى خبر، كلام، قرآن، عبرت، رؤيا، نوآورى و قصص مى باشد7. حال به دو مورد كهبه اين معنا آمده اشاره مىكنيم: مورد اول: هل اتاك حديث ضيف ابراهيم المكرمين اذ دخلوا عليه فقالوا سلما قال سلم قوم منكرون[ذاريات 25 و 24]: (آيا خبر ميهمانهاى بزرگوار ابراهيم به تو رسيده است؟! در آن زمان كه بر او وارد شدند و گفتند: سلام بر تو.او گفت: سلام بر شما كه جمعيتى ناشناخته ايد).
مورد دوم: «هل اتاك حديث موسى *اذ ناداه ربه بالواد المقدس طوى * اذهب الى فرعون انه طغى» [نازعات 15-17]: (آيا داستان موسى به تو رسيده است، در آن هنگام كهپروردگارش او را در سرزمين مقدس طوى ندا داد و گفت: به سوى فرعون برو كه طغيان كرده است).
با توجه به سياق در اين دو مورد كاملا روشن است كه منظور از حديث در آن دوداستان مىباشد.
ج) واژه نبا: جمع آن انباء و به معنى خبر و آگاهى مىباشد8 و در قرآن در برخىموارد به معنى داستان و سرگذشت آمده است؛ مانند: واتل عليهم نبا ابنى آدم بالحق اذقربا قربانا فتقبل من احدهما و لم يتقبل من الاخر[مائده 27]: (و داستان دو فرزند آدم را بهحق براى آنها بخوان: هنگامى كه هر كدام به كارى براى تقرب (به پروردگار) انجام دادند.اما از يكى پذيرفته شد و از ديگرى پذيرفته نشد).
در تفسير نسفى در ترجمه آيه آمده است كه: و بخوان بر ايشان بى فزون و كاست قصه دو پسر آدم را... 9.
و يا «نتلو عليك من نبا موسى و فرعون بالحق لقوم يؤمنون»[قصص 3]: (ما از داستان موسى و فرعون به حق بر تو مىخوانيم، براى گروهى كه ايمان مى آورند).
د) واژه مثل، و جمع آن امثال به معنى نظير و شبيه مىباشد 10. برخى اين واژه را اززبان سامى11 و برخى از زبان و حبشى Mesale ،Mesl مىدانند 12.در كتب وجوه و نظائر معناهايى مانند: عبرت، عذاب، سنن و صفت براى آن ذكر شده است13؛ لذا بايد معناى داستان را نيز به آن افزود؛ مانند « ان مثل عيسى عندالله كمثل آدم خلقه من تراب ثم قال له كن فيكون»[آل عمران 59]: (مثل عيسى نزد خدا همچون آدماست كه او را از خاك آفريد و سپس به او فرمود: موجود باش، آنگاه موجود شد).
مفسر بزرگ شيعى ابوالفتح رازى و نيز نسفى واژه مثل را در اينجا به داستان معناكردهاند14.
در اصطلاح قرآنى داستان به مفهوم گسترده آن پديدهاى است كه ساختار هندسى ويژه اى دارد. داستان نويس يك يا چند حادثه و نيز وضعيتها، شخصيتها و محيطها رابرمى گزيند و آنها را به زبانى تعبير مىكن15. نيز بايد افزود كه قصص در نگاه قرآنعبارت است از بيان ماجراهاى گذشته از حيث عبرت گرفتن و آن پى گيرى و بيان يكواقعيت تاريخى از زواياى گوناگون در بعد هدايتى مى باشد؛ لذا در جهت بيان تمام يك ماجرا نمىباشد؛ بلكه آن بخشهايى از ماجراها را گزين مىكند كه هدايتگر باشد.
بنابراين قصص شامل وقايع حاضر مانند حديث و رويدادهاى آينده، مانند نبرد ايران و روم نمى شود. قصه گفتن قرآنى يعنى پى گرفتن اخبار گذشتگان و اين در بيان قرآن كريم نيزتصريح شده است كه: «لقد كان فى قصصهم عبرة لاولى الالباب ما كان حديثا يفترى و لكن تصديق الذى بين يديه و تفصيل كل شىء و هدى و رحمة لقوم يؤمنون» [يوسف 111]: (درسرگذشت آنها درس عبرتى براى صاحبان انديشه بود. اينها داستان دروغين نبود؛ بلكه هماهنگ است با آنچه پيش روى او از كتب آسمانى پيشين قرار دارد و شرح هر چيزى(كه پايه سعادت انسان است) و هدايت و رحمتى است براى گروهى كه ايمان مى آورند).
اساطير بر وزن افاعيل و مشتق از ريشه سطر مىباشد. سطر يعنى كتب (نوشت) وسطر، رديف هر چيز را گويند. و فى الكتاب مستورا؛ يعنى در كتاب نوشته شده است،و سطر فلان كذا؛ يعنى فلانى رديف به رديف نوشت 16.
برخى معتقدند كه اساطير جمع اسطوره و اسطاره و برخى آن را جمع اسطار واسطاره، اسطير و اسطيره و اسطور و اسطوره و برخى آن را جمع الجمع، يعنى جمعاسطار و اسطار جمع سطر و برخى- چون اخفش- آن را جمع بدون مفرد مىدانند17.
دانشمندان واژه شناس اساطير را به سخنان باطل و سخنانى كه هيچ ربطى به چيزىندارند تعريف كردهاند و افزودهاند: اساطير الاولين، يعنى آن سخنان شگفتى كه ازپيشينيان نوشته باشند و آن درباره سخنى به كار مىرود كه از هم گسيخته باشد18 وهنگامى گفته مىشود، سطر فلان علينا تسطيرا كه شخصى سخنانى شبيه باطل بياوردو زمانى كه گفته شود: فلان سطر على فلان كه سخنان بيهوده بگويد 19. اساطيرالاولين در ترجمه فارسى به افسانه هاى نبشته پيشينيان ترجمه شده است20.
درباره منشا اين واژه فرانكل بر اين نظر است كه از آرامى گرفته شده است21 وبرخى معتقدند كه اسطوره از واژه يونانى هيستوريا (Historia) به معنى جستجو وآگاهى و داستان گرفته شده است. بازمانده اين لغت در زبان انگليسى (Story) به معناى داستان و حكايت و در زبان فرانسه (Histoire) به معناى تاريخ و حكايت مىباشند22 و برخى هم آن را از اصل تازى مىدانند.
حال قبل از بررسى كاربرد اين واژه در قرآن به اختصار كليات اسطوره ها را بيان مىكنيم: اسطوره قصه گونه اى است كه طى توالى نسلها بر سر زبانها نقل مىشود. آن پديده هاى طبيعت و همچنين آيينها و عقايد موروثى را به نحوى غالبا ساده تبيين مىكند. در اسطوره مرز دنياى عينى و ذهنى به هم مىريزد. زمان واقعى عينيت خود را ازدست ميدهد و به زمانى ذهنى تبديل مىشود. اسطوره را بايد داستانهاى نيمه واقعى دانست.... آنچه مهم است صحت تاريخى داستان نيست؛ بلكه مفهومى است كه براىمعتقدان آن در بردارد23
اسطوره را بايد داستان و سرگذشتى معنوى (آسمانى، روحانى، مربوط به فراسوى جهان مادى، غير ملموس و آن جهانى) دانست كه معمولا اصل آن معلوم نيست و شرحعمل، عقيده، نهاد يا پديده اى طبيعى استبه صورت فراسوى، كه دست كم بخشى ازآن را از سنتها و روايتها گرفته اند و با آيينها و عقايد دينى پيوندى ناگسستنى دارد. دراسطوره وقايع از دوران اوليه نقل مىشود و به عبارت ديگر سخن از اين است كه چگونه هر چيزى پديد مىآيد و به هستى خود ادامه مىدهد. شخصيتهاى اسطوره را موجودات فوق طبيعى تشكيل مىدهند و همواره هاله اى از تقدس، قهرمان مثبت آنرا فرا گرفتهاست24.
حال گونه هاى اسطوره را اختصارا ذكر مىكنيم.
الف) اسطوره آيينى: متنهايى كه دانش مربوط به اسطوره ها از آن بدست مىآيد، در آرشيو پرستشگاهها جاى داشته است. در آيين، اسطوره سرگذشت آنچه را اجرامىشد بيان مىكند... اين گونه اسطوره كارآيى آيين را تامين مىكند. شايد اسطوره آيينى كهنترين نوع اسطوره باشد.
ب) اسطوره بنيادى: كاربرد اين اسطوره بيان علت خيالى بنياد يك عادت و يك نامه و حتى يك شىء است.
ج) اسطوره كيش: اين اسطوره مربوط به دين يهود است و كاربرد آن عبارت بود ازتصديق عهدى كه ميان يهود و اسرائيل بسته شده بود.
د) اسطوره شخصيت: اين اسطوره تولد و كارهاى برجسته يك قهرمان مشهور را باهاله اى از شگفتى و رمز و راز مىپوشاند.
ه) اسطوره جهان پس از مرگ: اين اسطوره مشخصه تفكر مسيحى - يهودى است25
در قرآن اين واژه به صورت جمع، اساطير و به صورت تركيب اساطير الاولين در 9 مورد بيان شده است و ما مختصرا به بيان مراد واژه اساطير در اين آيات با توجه به سياق مىپردازيم:
1- «و منهم من يستمع اليك و جعلنا على قلوبهم اكنة ان يفقهوه و فى اذانهم و قرا و انيروا كل آية لا يؤمنوا بها حتى اذا جاؤك يجادلونك يقول الذين كفروا ان هذا الا اساطيرالاولين» [انعام 25]:(پارهاى از آنها به (سخنان تو) گوش فرا مىدهند و بر دلهاى آنهاپرده هايى افكنده ايم تا آن را نفهمند و در گوش آنها سنگينى قرار داديم و اگر تمام نشانه هاى حق را ببينند، ايمان نياورند؛ تا آنجا كه وقتى به سراغ تو مىآيند، با توپرخاشگرى كنند. كافران مى گويند: اينها فقط افسانه پيشينيان است).
سياق نشان مىدهد كه مشركين آيات خدا را تكذيب مىكردند و در برخورد با آيات خداوند ايمان نمى آورند و مى گفتند: اساطير پيشينيان است و لذا در اينجا استعمال اساطير الاولين- از سوى مشركين - و در مقابل آيات خداوند قرار گرفته است.
2- «واذ تتلى عليهم آياتنا قالوا قد سمعنا لو نشاء لقلنا مثل هذا ان هذا الا اساطيرالاولين» [انفال 31]: (و هنگامى كه آيات ما بر آنها خوانده مىشود مىگويند: شنيديم (چيزمهمى نيست). ما هم اگر بخواهيم مثل آن را مىگوييم. اينها همان افسانه هاى پيشينيان است).
مشركان آيات خدا را ساده و عاميانه تلقى مىكردند و آن را اساطير الاولين مىخواندند. لذا در اينجا نيز اساطير استعمالى از طرف مشركان براى آيات خداوند مىباشد.
3- «و اذ قيل لهم ماذا انزل ربكم قالوا اساطير الاولين» [نحل 24]: (و هنگامى كه به آنها گفته مىشود پروردگار شما چه نازل كرده است؟ مىگويند: اينها (وحى الهى نيست)همان افسانه هاى دروغين پيشينيان است).
در اينجا نيز كاملا مشهود است كه تنزيل الهى از سوى مشركان به اساطير الاولين نامبرده شده است.
4- قالوا اإذا متنا و كنا ترابا و عظاما ءانا لمبعوثون لقد وعدنا نحن و اباؤنا هذا من قبل ان هذا الا اساطير الاولين [مؤمنون 82 و 83]: (آنها گفتند: آيا هنگامى كه مرديم و خاك واستخوانهاى پوسيده شديم، آيا بار ديگر برانگيخته خواهيم شد؟! اين وعده به ما وپدرانمان از قبل داده شده است؛ اين فقط افسانه هاى پشتيبان است).
در اينجا وعده بعث و برانگيخته شدن از سوى مشركان به اساطير الاولين تعبير شدهاست.
5- و قالو اساطير الاولين اكتتبها فهى تملى عليه بكرة و اصيلا. قل انزله الذي يعلم السر فى السماوات و الارض انه كان غفورا رحيما [فرقان 4 و 5]: (و گفتند: اين همان افسانه هاى پيشينيان است كه آن را رونويس كرده و هر صبح و شام بر او املا مىشود. بگو كسى آن رانازل كرده كه اسرار آسمانها و زمين را مىداند. او هميشه آمرزنده و مهربان است).
در اينجا نيز كاملا ملحوظ است كه استعمال اساطير الاولين در مقابل كتاب خداونداست).
6- «وقال الذين كفروا ءاذا كنا ترابا و آباؤنا ائنا لمخرجون. لقد وعدنا هذا نحن و آباؤنا من قبل ان هذا الا اساطير الاولين» [نحل 67 و 68]: (و كافران گفتند: آيا هنگامى كه ما وپدرانمان خاك شديم، (زنده مىشويم) و از دل خاك بيرون مى آئيم؟ ! اين وعده اى است كه به ما و پدرانمان از پيش داده شده است: اينها افسانه هاى پشتيبان است).
در اينجا بعث و خروج را در مقابلش اساطير الاولين قرار داده اند.
7- «و الذى قال لوالديه اف لكما اتعداننى ان اخرج و قد خلت القرون من قبل و هما يستغيثان الله ويلك آمن ان وعدالله حق فيقول ما هذا الا اساطير الاولين» [احقاف 17]: (وكسى كه به پدر و مادرش مىگويد: اف بر شما! آيا به من وعده مىدهيد كه من روز قيامت مبعوث شوم؟! در حالى كه پيش از من اقوام زيادى بودند (اما هرگز مبعوث نشدند) وآندو پيوسته فرياد مىكشند و خدا را به يارى مىطلبند كه واى بر تو ايمان بياور كه وعده خدا حق است! اما او پيوسته مىگويد: اينها چيزى جز افسانه هاى پيشينيان نيست).
در جواب والدين مؤمن كه فرزندشان را به ايمان به قيامت فرا مىخوانند، فرزندشان آن را انكار مىكند و اساطير پيشينيان مىنامد.
8- «و اذ تتلى عليهم آياتنا قال اساطير الاولين»[قلم 15]: (و هنگامى كه آيات ما بر اوخوانده مىشود، مى گويد: اينها افسانه هاى خرافى پيشينيان است).
در اينجا مشركان آيات خدا را اساطير الاولين ناميده اند.
9- «و اذا تتلى عليه آياتنا قال اساطير الاولين» [مطفنين 13]: (وقتى آيات ما بر او خواندهمىشود، مىگويد: اين افسانه هاى پيشينيان است). با توجه به سياق مشخص است كه مشركان آيات خداوند را در مورد روز جزا تكذيب و اساطير الاولين مىخوانند: چنانكه در آيات قبل از آيه مذكور مىخوانيم: واى در آن روز بر تكذيب كنندگان! آنهايى كه روزجزا را انكار مىكنند. كسى كه آن را انكار مىكند، متجاوز و گنهكار است.
فرق داستان و اسطوره
همان طور كه ديديم اساطير الاولين در قرآن داراى معنى گسترده اى است و هميشه از طرف مشركان و به منظور غيرالهى و ناحق شمردن قرآن و عقايد موجود در آن ابرازمىشده است و با توجه به سياقهاى آيات بيان نموديم كه غرض مشركين انكار دو چيزبوده است: يكى ما انزال الله و ديگرى حق بودن بعث و خروج از قبر؛ لذا مشركان هرگاه به تكذيب دست مى يازيدند، اساطير الاولين را به كار مىبردند؛ يعنى آنها امورى است كه ديگران به ناحق و از سابقه ذهنى مردم استفاده كرده و در اذهان آنان القا كرده اند.
در بحث از واژه اسطوره و انواع آن بيان كرديم كه واژه اسطوره داراى معناى وسيعاست و عقايد و آداب و داستانهاى گذشته و جز آنها را در سطوح كلان آن در بردارد وريشه هاى آن نيز دينى است.
لذا مىبينيم كه در قرآن واژه اساطير به همين گستردگى مطرح مىشود و صرفا معناى داستان خرافى را نمىدهد؛ بلكه شامل مجموعه اى ازعقايد و آداب و ماجراهاى گذشتگان مىباشد. اما در لغتنامه هاى امروز معناى آن صرفابه داستانهاى خرافى عدول كرده است.
اگر در بحث داستانهاى قرآن- از باب تسميه جزء بر كل- بخواهيم آن را با اساطيرمقايسه كنيم، بايد به ذكر اين نكته مهم بپردازيم كه وجه مميزه اين دو عنصر اين حقيقت است كه قصص قرآن حق و راست است. ولى در اساطير هر چند ممكن است ريشهاىدينى و راست داشته باشد؛ ولى در مسير زمان منحرف شده است.
حال اين سؤال مطرح مىشود كه منظور مشركين از اساطير كدام گونه آن بوده است؟ بايد گفت كه با توجه به سياق هاى آيات بحثشده، واژه اساطير در قرآن مىتواند تمامگونه هاى اسطورهاى را در بربگيرد.
نویسنده: عباس اشرفى