امير مؤمنان علي(ع) در مجموعه? سخنانش،به قائم آل محمد و مهدي اهل بيت«عليهم السلام» اشاراتي دارد، بلكه درباره? ظهور، ويژگي هاي اخلاقي، رفتاري و حتي شمايل او به صراحت سخن گفته است و جالب تر آن كه امام(ع) در چند جمله? كوتاه امّا بليغ و شيوا، سيره? مرضيّه? حجّت عصر«عجل اللّه» را به وضوح نمايانده است و قرآن را برنامه حيات مهدي«عجل اللّه» معرفي كرده است.
امروزه مسلمانان با بيش از يك ميليارد و نيم جمعيّت، مشكلات فراوان دارند چه، در ارتباط با هم و چه نسبت به ديگران. پژوهشگران در مسايل سياسي، اجتماعي، اقتصادي و فرهنگي در تحليل هاي خود مي كوشند مشكل اصلي را پيدا كنند و به راه حل كليدي راه جويند، ليكن مشاهده مي كنيم كه هر روز گامي عقب تراند و هر لحظه به گمرهي مي افزايند. پس به طور كلّي طرح اين سؤال بجاست كه مشكل اصلي بشر امروزه چيست؟ بود و نبود قانون، كافي يا ناكافي بودن آن، عدم اجرا و يا بالأخره سوء اجراي آن؟!
بدون ترديد محدوديّت ديدگاه هاي قانون گذاران و وابستگي هاي فكري، مسلكي، گرايش هاي قومي و سود جويي هاي شخصي آنان در ضعف و نارسايي قوانين بشري تأثير چشم گير دارد امّا آن، تمام علّت نيست زيرا در برخي موارد قوانين نسبتاً خوبي كه نتيجه? سالها و بلكه قرنها تجربه است، وجود دارد و شايد آن قوانين از بُعد علمي و نظري داراي هيچ اشكالي نباشد لكن اشكال عمده در اجراي صحيح آن هاست.
مثلاً موادّ سي گانه? حقوق بشر1، ذاتاً قوانين خوبي هستند و اگر صد در صد و به طور صحيح به اجرا در آيد، در حوزه خود بسياري از مشكلات را مي گشايد پس انصاف آن است كه بگوييم دو عامل اساسي در اختلالات جامعه هاي انساني و در بروز مشكلات و نارسايي ها، اثر مستقيم دارد:
يك: ضعف و نقص بسياري از قوانين بشري.
دو: عدم اجرا و يا صحيح به اجرا در نيامدن قوانين به طور كلّي.
در سيره? پيامبر(ص) نوشته اند: آن حضرت در سال نخست هجرت به مدينه، با يهود ساكن آن جا كه مسلمان نشدند و بر آيين پيشين خود باقي ماندند قرار دادي بست كه به وثيقه هشت مادّه اي و قرار داد مسالمت با يهود معروف است.2 در اين ميثاق موادّي گنجانده شده كه اگر يهود پاي بند مي بودند هيچ مشكلي، پيش نمي آمد. سوگمندانه آن قرار داد صلح آميز در همان سال انعقاد و قبل از خشك شدن مركّب آن توسّط يهود نقض شد و شأن نزول آيات جهاد و دفاع در سال دوّم هجري، فراهم گرديد.
و همان شيطنت يهود آن روز است كه امروز به شكل صهيونيسم، منشأ جنگ و خونريزي و تجاوز به حقوق انسان هاست، با اين فرق كه در عصر حاضر با عنوان ظاهر فريب دموكراسي و آزادي، به آن تجاوزات سرپوش گذاشته مي شود.
جاهليّت
خداوند در نكوهش دشمنان اسلام و در بيان وضعيّت مخالفان پيامبر(ص) طي چند آيه، فرمود: افغير دين الله يبغون و له اسلم من في السموات و الارض طوعاً و كرهاً و اليه يرجعون»» (آل عمران،3/83) آيا آييني جز دين خدا مي جويند؟ در حالي كه هر آن چه در آسمان ها و زمين اند خواه ناخواه تسليم اويند و به سوي او باز مي گردند.و طائفة قد اهمّتهم انفسهم يظنّون باللّه غير الحق ظنّ الجاهليّة»» (آل عمران،3/154) و عده اي فقط خودشان را مهمّ مي دانند و به خدا همانند گمان هاي جاهليّت، گمان ناحق دارند.««أفحكم الجاهليّة يبغون و من احسن من اللّه حكماً لقوم يوقنون (مائده،5/50) آيا حكم جاهلي مي طلبند چه كسي بهتر از خداست، از جهت حكم، براي مردمي كه يقين دارند.شيخ طبرسي مي نويسد: آنان مردمي بودند كه اگر حكم و قانوني، شامل ناتوانان جامعه مي شد آنان را براي رعايت و عمل به آن، الزام و وادار مي كردند امّا در برابر تخلّفات توانمندان و اشراف، تعقيب و بازخواست، به عمل نمي آوردند.3
به نظر سيد قطب، اين آيه نصّ در تعريف ماهيّت جاهليت است: حكم، حاكميت و سلطه? انسان بر انسان به عبارت ديگر بندگي انسان در برابر انسان و خروج از عبوديّت اللّه و ناديده گرفتن الوهيّت او و در مقابل آن، اعتراف به الوهيّت برخي انسان ها، بلكه خضوع و بندگي مطلق در برابر جز خدا و جاهليّت به اين معني يك پديده? زماني نيست كه به يك برهه از زمان و يا به قطعه اي از زمين مخصوص باشد بلكه آن، وضعي فرهنگي و اجتماعي است و چنان وضعيّتي ديروز (قبل از اسلام) بوده، امروز و يا فردا هم ممكن است پيدا شود، چنانكه اگر مردم در هر زمان و مكان، شريعت خدا را حاكم كنند و بدون تبعيض آن را بپذيرند و بر آن گردن نهند و تسليم باشند، بر دين اويند و از جاهليّت رسته اند امّا اگر به قانون هاي صناعي بشري پاي بند باشند و در هر شكلي از أشكال، چنان اوضاعي را بپذيرند، در آن صورت در جاهليّت زيست مي كنند كه بر آيين و دين خدا نيستند و آن كس كه حكم خدا را نخواهد به طور طبيعي به حكم جاهلي تن داده و در جاهليّت به سر مي برد و اين، دو راهه اي است كه انسان ها در تكاپوي زندگي به آن مي رسند و آزادانه ناگزير از انتخاب مي باشند.
خداوند در ذيل آيه به صراحت فرمود: بهتر از حكم خدا چيست؟ يعني: چه كسي مي تواند بگويد كه بهتر از خدا قانون تعيين مي كند و يا از خدا مهربان تر است و به مصالح مردم آشناتر مي باشد؟
آن كه شريعت الهي را كنار گذاشته و جاهليّت را مبناي زندگي خود قرار داده، دنبال خواهش هاي نفساني خود و يا گروه وابسته به آنان است، او با ميل نسل هاي بشري زندگي مي كند هرچند كه ادّعاي اسلام داشته باشد. پس بدون مبالغه و گزافه گويي، انسان بر سر دو راهي است: اسلام يا جاهليّت، ايمان يا كفر، حكم خدا يا حكم جز خدا. ««و من لم يحكم بما انزل اللّه فاولئك هم الكافرون… الظالمون… الفاسقون (مائده،5/44 ، 45 ، 47) هر كه به آن چه خدا نازل كرده حكم نكرد، كافر… ستمگر… و بدكار است.4
جاهليّت اُولي
خدا در قرآن كريم خطاب به همسران رسول اللّه و به همه? بانوان مسلمان مي گويد: «و قرن في بيوتكنّ و لا تبرجن تبرج الجاهلية الاولي» (احزاب،33/33) در خانه هاي تان قرار بگيريد و همانند جاهليّت نخست با خود آرايي و نخوت بيرون نياييد.مراد از جاهليّت، وضع فرهنگي پيش از اسلام است.5 و به نظر برخي جاهليّت پس از ظهور اسلام براي ابد رخت بر بسته است و به همين جهت صفت نخستين براي آن در آي? كريمه مربوط به تقدّم و تأخّر زماني در ادوار گذشته است.6
امّا پژوهشگران ژرف نگر مي گويند هرچند كه با ظهور اسلام بساط جاهليّت برچيده شد و فرهنگ قرآن و اسلام غالب گرديد ليكن چنان نيست كه جاهليّت همانند پديده هاي طبيعي در زماني پديد آيد و در زماني ديگر عمرش به سر آيد و خود به خود از ميان برود بلكه آن، از مقوله هاي فرهنگي است حتي پس از ظهور اسلام و مطرح شدن فرهنگ غني قرآن، خطر رخنه كردن جاهليّت به ميان مسلمانان وجود دارد چنانكه اميرمؤمنان علي(ع) فرمود: «و انّي لأخشي عليكم ان تكونوا في فترة»7 من بيم از آن دارم كه شما دچار فترت جاهلي شويد.
بنابراين، در مقابل جاهليّت اُولي كه قبل از ظهور اسلام بوده، جاهليّت ديگري وجود دارد و محتمل است آن، وضعيّتي باشد كه پس از ظهور اسلام و با وجود فرهنگ غني قرآن، پيش آيد و مسلمانان با داشتن ديني مبين و حق، به فرهنگي جز فرهنگ اسلام و قرآن خوي بگيرند و به وضع جاهلي دچار شوند چنانكه جهان قبل از ظهور حضرت مهدي به چنان وضعي مبتلا مي شود و در كلام امير مؤمنان علي(ع) به صراحت آمده است و ما تحت عنوان «جاهليّت اُولي» اشاره خواهيم كرد.
در آيه? ديگر خدا از حميّت جاهلي سخن گفته: ««اذ جعل الذين كفروا في قلوبهم الحميّة حميّة الجاهليّة (فتح،48/26) آنگاه كه كافران در دل هايشان تعصّب از نوع جاهلي آن، انباشته اند.
تعصّبي كه براي عقيده و دين نباشد باطل و نخوت و خود پسندي است همان كه مشركان بدان وسيله در برابر محمّد(ص) ايستادند8 و آن، صفتي جاهلانه و رفتاري نابخردانه است و از خصلت اعراض و رويگرادني از حق، ناشي مي شود و مؤمنان به جاي آن صفت و رفتار، سكينه و تقوا دارند.9 و بي جهت و بدور از منطق و عقل، به اصطلاح جوش نمي آورند.10
به مضمون آيات قرآن، شريعت محمّدي(ص) و فرهنگ قرآن، جاودان است هرچند كه شخص محمّد(ص) چون بشر است روزي مي ميرد و يا كشته مي شود. مهمّ آن است كه به شريعت او ملتزم باشيم و در نگاهداشت حرمت او بكوشيم و گرنه سير قهقرايي به خود انسان آسيب مي زند و بس.
عقب گرد
ارتداد و واپس گرايي ديني، نوعي جاهليّت است كه در برخي آيات قرآني مطرح گرديده است.
يا ايها الذين آمنوا من يرتدّ منكم عن دينه فسوف يأتي الله بقوم يحبّهم و يحبّونه اذلّة علي المؤمنين اعزّة علي الكافرين» …» (مائده،5/54) اي مؤمنان! هر كه از شما از دين خود برگردد زود باشد كه خدا قومي ديگر آورد كه دوستشان مي دارد و آنان نيز خدا را دوست مي دارند بر مردمان با ايمان فروتنند و بر كافران سرافرازاند.«و ما محمد الا رسول قد خلت من قبله الرسل أفان مات او قتل انقلبتم علي اعقابكم و من ينقلب علي عقبيه فلن يضرّ الله شيئاً و سيجزي الله الشاكرين» (آل عمران،3/144) محمّد(ص) رسولي بيش نيست كه پيش از او رسولاني در گذشته اند او نيز اگر بميرد و يا كشته شود شما به آيين پيشينيان خود بر مي گرديد؟ (جاهليّت) پس هر كس مرتد شود و واپس گرايد به خدا زيان نرساند و خدا سپاسگزاران را پاداش عطا فرمايد.از ديدگاه وحي، تنها برنامه? زندگي براي انسان، قرآن و شريعت احمد(ص) است و بس و اگر مسلمانان بخواهند به عزّت شايسته برسند و شكوه ايده ال را دريابند گريزي از بازگشت به قرآن ندارند.
مسلمانان پس از رحلت پيامبر(ص) در كوران هاي سختي افتادند و جهان اسلام از درون، توسط وارثان فرهنگ شرك آلود قريش و زخم خورده هاي آل حرب و ابوسفيان با هجمه ها و توطئه هايي رو به رو شد. بني اميه فتنه هايي بر انگيخت كه نقشه? آن عمومي، امّا مصايب و تلخكامي هاي فراوان آن به اهل بيت اختصاص داشت.
فتنه بني اميه
امير مؤمنان علي(ع) فرمود:
ألا انّ اخوف الفتن عندي عليكم فتنة بني اميّة فانّها فتنة عمياء مظلمه، عمّت خطّتها و خصّت بليّتها و اصاب البلاء من أبصر فيها و اخطاء البلاء من عمي عنها
بدانيد و آگاه باشيد ترسناك ترين آشوب ها بر شما در نظر من فتنه? بني اميّه است كه تيره و تاريك است، نقشه? آن عام امّا گرفتاري و بلاي آن، خصوصي است.
آن كه در تيره گي و ظلمت آن، بصير و بيناست مبتلاست و هر كس ديده پوشاند تيرهاي بلا از او به خطا رود و جان به سلامت بَرد.
ابعاد فتنه
امام(ع) در اين بيان، به دو بُعد فتنه? اموي اشارت دارد: يكي همگاني، و ديگر خصوصي. بُعد همگاني آن، همان هجوم فرهنگي و اسلام زدايي بود كه ماهرانه و با استخدام نيروهاي به ظاهر خودي شكل گرفت. و همين خطّ سياه سفياني در درازناي تاريخ ادامه پيدا كرد و در عصر ما اسلام آمريكايي دنباله? همان اسلام زدايي اموي است كه با خدمت عالمان سوء و دانشمندان علم و دين به دنيا فروش، به گفته? امير مؤمنان(ع) اسلامِ مقلوب، به بشريّت عرضه كرده و بسياري را به اشتباه انداختند، جز اهل بيت و دانش آموختگان مكتبشان كه از آن آسيب، مصون ماندند.
«نحن اهل البيت منها بمنجاة و لسنا فيها بدعاة» ما خاندان از آن در نجاتيم و به آن فراخوان نيستيم. بُعد دوم آن فتنه كه خصوصي است، بگير و ببند و قتل و كشتاري است كه اهل بيت مخصوصاً گرفتار موج خشونت آن شدند.
امّا پيروان راستين ايشان هم چنانكه در بعد همگاني آن فتنه از نظر فرهنگي مصون ماندند و هويّت نباختند در اين بعد دوم هم به سرنوشت پيشوايان معصومشان گرفتار شدند و اميرمؤمنان چه زيبا ترسيم كرده است، در شناساندن دو گروه مسلمان در طول ابتلا به فتن? اموي و خطّ حاكم آن.
«اصاب البلاء من ابصر فيها و اخطأ البلاء من عمي عنها» آنان كه در فضاي تيره و تار آن فتنه بصر و بصيرت از دست ندادند دستخوش مصايب شدند و به خشونت و بي رحمي فرزندان ابوسفيان، مبتلا گشتند امّا عافيت طلباني كه طوفان هاي آن فتنه، ديده و بينش از ايشان گرفت از تير رس آن بلاها جَستند و در آسايش زيستند.
امّا چه كسي اين وضع را دگرگون خواهد كرد و حاكميّت اصيل قرآن را به جامعه? مسلمان باز خواهد گرداند در بخش بعدي خواهد آمد:
فتنه زداي منتظر
امير مؤمنان علي(ع) در جايي از فتنه? بني اميه و گرفتاري عام و خاص آن خبرداد ولي درجاي ديگر از فَرج و گشايش، سخن به ميان آورد و اميد آفريد:
«ترد عليكم فتنتهم شوهاء مخشيّة و قِطعاً جاهليّة ليس فيها منار هدي و لا علم يُري» فتنه? زشت و ترسناك بني اميّه و پاره هاي تيره جاهليّت شما را فرا مي گيرد و در آن فضاي تار، مشعل هدايت روشن نيست و پرچم فوز و رستگاري، ديده نمي شود.
«ثمّ يفرّجها عنكم كتفريج الأديم بمن يسومهم خسفاً و يسوقهم عنفاً و يسقيهم بكأس مصبّرة لا يعطيهم الا السيف و لا يحلسهم الا الخوف» سپس خدا آن فضاي تيره? فتنه را مي گشايد و فرج پديد مي آورد همانند كنده شدن پوست حيوان كه به كلّي كنار گذاشته مي شود، به وسيله? مردي كه آنان را خوار گرداند و به جايي كه نخواهند بَرَد و كاسه? زهر به ايشان خوراند و جز شمشير بديشان نبخشد و غير ترس براي ايشان فراهم نفرمايد.11
به گفته? مولا، در جامع? اسلامي كه بافتنه? بني اميه دچار پراكندگي و مسخ فرهنگي شده اند و هويّت باخته اند و چنان وضعي قرنها طول كشيده، سرانجام فجر اميد خواهد درخشيد.
«فلبثتم بعده ما شاء الله حتّي يُطلع الله لكم من يجمعكم و يضمّ نشركم»: پس، آن چه خدا خواست، مي مانيد تا خدا براي شما كسي را آورد كه گردتان آرد و پراكندگي هايتان را سامان بخشد. بعد فرمود: در اين دوران انتظار، مباد به كسي از خودي ها طعن زنيد و از آن كسي كه پشت كرد نوميد نگرديد.
«فانّ المدبر عسي ان تزلّ احدي قائمتيه و تثبت الاخري و ترجعا حتّي تثبتاً جميعاً» شايد آن كه پشت كرد اگر يك پاي او لغزيد ممكن است پاي ديگرش استوار باشد و بر گردد و بر روي دو پايش بايستد بدانيد مثل آل محمد مانند ستارگان آسمانند اگر ستاره اي غروب كرد ستاره اي ديگر طلوع مي كند، گويا نعمت هاي الهي در حق شما به كمال رسد و شما را به آرزوهايتان رساند.12
ابن ابي الحديد در شرح خطبه نود و دو، بخشي را اضافه كرده كه سيد رضي آن را نياورده است:
«بابي ابن خيرة الاماء لا يعطيهم الا السيف …» پدرم فداي آن پسر بهترين كنيزان كه به ايشان جز شمشير نبخشد. آن گاه گفت اگر بپرسيد اين موعود كيست؟ مي گويم: به عقيده? اماميّه او امام دوازدهم است و پسر كنيزي به نام نرگس سلام اللّه عليها و شيعه بر مبناي رجعت كه به آن معتقدند مي گويند به هنگام ظهور امام دوازده، اشخاصي از بني اميّه به عالم بر گردانده مي شوند و او دست و پاي ايشان بُرد و چشمان آنان در آورد و برخي را به دار آويزد. او انتقام شهيدان مظلوم آل محمّد(ص) را از قديم و جديد، گيرد.13
و در شرح فراز خطبه? اخير نوشت: مراد آن است كه خدا از ميان اهل بيت فردي را آشكار كند و آن اشاره به مهدي آخر زمان است «انّهم يرونه بعيداً. و نراه قريباً» (معارج،70/6 ،7) آنان، او را دور بينند و ما نزديكش بينيم.14
جاهليّت أخري
امير مؤمنان علي(ع) در كلامي به صراحت فرمود در زمان قائم آل محمد، مسلمانان سير قهقرايي كرده و به جاهليّت بر مي گردند و وضعي را پيدا مي كنند كه رسول خدا قبل از ظهور اسلام داشت.
«و اعلموا علماً يقيناً انّ الذي يستقبل قائمنا من امر جاهليّتكم ليس بدون ما استقبل الرسول من جاهليتكم و ذلك انّ الامّة كلّها يومئذ جاهليّة الا من رحم اللّه …»15 يقين بدانيد همانا آن چه قائم ما (اهل بيت) از جاهليّت شما (مسلمانان) برخورد كند دور از جاهليتي نيست كه پيامبر(ص) با جاهليّت نخست شما برخورد كرد چرا كه در عصر ظهور، همه? امّت جاهلي شوند جز آن كه خدا وي را مورد لطف و مرحمت خويش قرار داده است. امام وظيفه اش را بهتر مي داند شتاب مكنيد كه خشونت پيش مي آيد.
علامه بحراني شارح نهج البلاغه مي نويسد:
به مفاد اين كلام، به وسيله مهدي«عجل اللّه» وضع مردم سامان مي يابد و قاضي هاي جور توسّط او كنار گذاشته مي شوند. او شرّ آنان را از سر مردم كم مي كند و با مردم به عدل و داد رفتار مي فرمايد.16
قرآن، برنامه مهدي«عجل اللّه»
در چنان اوضاع جاهلي و در شرايطي كه قرآن مهجور گشته و شريعت اسلام مورد عمل واقع نمي شود، آخرين حجّت خدا ظهور مي كند و دگرگوني اساسي به وجود مي آورد و قرآن را برنامه كار خويش قرار مي دهد، و به جاي هواها و هوس ها، خرد ديني را مورد توجّه و احكام قرآن را مبناي رفتار خويش مي سازد.
«يعطف الهوي علي الهدي اذا عطفوا الهدي علي الهوي و يعطف الرأي علي القرآن اذا عطفوا القرآن علي الرأي»17 خواهش هاي نفساني را به هدايت وحياني بر مي گرداند آن هنگام كه مردم، هدايت الهي را به خواهش هاي نفساني معطوف داشته اند و رأي و نظر را به قرآن بر مي گرداند آن هنگام كه مردم قرآن را به رأي و نظر خود توجيه مي نمايند.
اين شخص، حضرت مهدي«عجل اللّه» است كه پيامبر اكرم(ص) ظهور آن را خبر داده و سني و شيعه آن را نقل كرده اند.18
محمد جواد مغنيه مي نويسد:
مراد از «هُدي» عقل است كه هر چيز سودمند براي حيات را خوب و زيبا مي داند و هر امري را كه به هر جهت به حيات و زندگي زيان آور است، زشت مي شمارد. بسياري گفته اند مقصود امام(ع) در اين سخن، مهدي?عجل اللّه? است كه روايات فراواني از طريق شيعه و سنّي در آن باره وارد شده است و ترديدي نيست كه مراد از اين موصوف، ربّاني بزرگي است كه به رأي و قياس عمل نمي كند و امور را به شيوه بده، بستاني و منافع شخصي نمي سنجد و مقياس در نزد او قرآن كريم و عقل سليم است و بس. اگر همه? مردم هم بر امري اتّفاق كنند او بر اين دو اصل عقل و قرآن، حركت مي كند. در پرتو دولت مهدي«عجل اللّه» عدالت، امنيّت و برابري براي همه مردم تأمين مي شود و رفاه و آسايش و فراواني به گروه خاصّ، اختصاص پيدا نمي كند بلكه همه? آحاد بشر از مواهب، بهره مند مي گردند. و به همين سبب، مهر و محبّت در ميان مردم حكمفرما شده، حسد و چشم و هم چشمي و حقد و كينه از ميان بر مي خيزد.
احاديث اهل بيت بر اين معني تأكيد دارد و چنان چيز را حقيقت مي داند نه امري خيالي و پنداري!19
نمونه هايي از جاهليّت زدايي
امير مؤمنان علي(ع) در برخي سخنانش به نمونه هايي از جاهليّت زدايي مهدي«عجل اللّه» اشارت فرموده كه از ديدگاه جامعه شناسي سياسي و از بعد ارزيابي كار كرد حكومت ها و دولت ها، حائز اهميّت است.
پيشتر گفتيم برنامه و سر لوحه? حركت امام عصر«عجل اللّه» عقل سليم است نه شيطنت، قرآن است نه آراي و نظرات مِن عندي و به همين سبب در حكومت او عدالتِ همگاني و امنيّتِ عمومي و برابريِ انساني حكمفرما مي شود و ريشه? حسادت و كينه خشك مي گردد و امير مؤمنان در موردي انگشت روي موضوعي گذاشت كه در عصر غيبت بيشترين مايه? نارضايي ملّت ها و منشأ خسران حكومت هاست و آن برخورد قاطع و جدّي با خائنان و بر كناري مسئولان ناصالح شغلي هر چند خودي و در حد ذات اشخاص خوبي باشند اكنون سخن مولا را با اين مقدمه? كوتاه بخوانيد:
«ألا و في غد ـ و سيأتي غد بما لا تعرفون ـ يأخذ الوالي مِن غيرها عمّالَها علي مساوي اعمالها»:
آگاه باشيد و در فردايي (و چه فردايي!) ـ و فردا با چيزهايي پيش آيد كه شما آن ها را نمي شناسيد ـ (چون برعكس آن ها خوي گرفته و آشناييد و در صحنه هاي سياسي و حكومتي جز آن كارها را، حاكم ديده ايد) والي كه از آن ها نيست كارگزاران را بر عملكرد زشتشان مورد مؤاخذه قرار مي دهد و كارهاي بد آنان را پي مي گيرد.
ابن ابي الحديد مي نويسد:
اين كلام گويا بريده از چيزي است كه حضرت درباره? طائفه اي از مردم كه سلطان و امارتي داشته اند، صحبت كرده و در دنباله? آن فرمود: امامي كه در آخر زمان آفريده? خداي تعالي است، كارگزاران اين طائفه را در برابر كارهاي بدشان مؤاخذه كند.20
علامه? بحراني نيز همين نظر ابن ابي الحديد را گرفته و مي نويسد:
اين كلام اشاره به امام منتظر است كه كلّيه كارگزاران متخلّف را مورد بازخواست قرار مي دهد و احكام تعطيل شده كتاب و سنّت را احياء مي كند.21
اين بخش از سخنان علي(ع) از قسمت هاي مشكل است كه شارحان در تفسير و توجيه آن اضطراب دارند و هر كدام حدسي كه زده اند ابراز داشته اند.
مغنّية مي نويسد:
مراد از مجموعه اين سخنان آن است كه رئيس حكومت انساني (مهدي«عجل اللّه»)، كارمندان دولتش را در برابر هر كبيره و صغيره اي حسابرسي مي كند و هر كس را به اندازه? استحقاقش كيفر فرمايد بي آن كه قرابت و دوستي و يا هر نسبتي مانع از اجراي عدالت باشد و در احاديث آمده است كه عدل او شرق و غرب را مي گيرد و تمام خرابي ها در دولتش آباد مي گردد و همه مطيع و شنوايند نه شورشگري است و نه ناراضي.22
نگارنده گويد در اين كلام علوي(ع) چند نكته برجستگي دارد:
يك
كنترل كارگزاران و كارمندان دولت: اعم از كساني كه در حكومت حقّه به خدمت در آمده اند يا از نظام ساقط پيشين ابقاء شده اند. و چنين امري در خلافت ظاهري خود امير مؤمنان پيش آمده و برنامه? روز مرّه? امام نخست بوده است. و پرداختن به تفصيل آن، رساله اي مستقل مي طلبد و ما به نمونه اي بسنده مي كنيم.
به يكي از كارگزارانش چنين نگاشت: «بلغني عنك امر ان كنت فعلت فقد اسخطت ربك و عصيت امامك و اخزيت امانتك …»، به من گزارش رسيده كه تو كاري كرده اي كه اگر واقعيت داشته باشد پروردگارت را به خشم آورده اي و امام و پيشوايت را نافرماني كرده و در امانت خيانت ورزيده اي، به من اطّلاع رسيده كه تو مزرعه را ويران كرده و در زير پايت هر چه هست گرفته اي و آنچه در پيش تو است خورده اي، حساب پس بده و بدان كه حسابرسي خدا، عظيم تر از حساب مردمي است و السلام.23
دو
تصريح امام به اين كه جامعه مسلمان در عصر غيبت و قبل از عصر ظهور به اعمال ضد ارزش اسلامي خوي مي گيرند و فرهنگ غلط و طاغوتي امويان و عبّاسيان و ديگر سلاطين اسلام پناه در جامعه ريشه مي كنند و لذا برخي كارهاي امام براي مردم مايه اعجاب خواهد بود.
سه
به نظر برخي شارحان مراد از والي، حكمران وقت است و بعضي گفتند رئيس حكومت اسلامي و بالأخره برخي هم تصريح كردند كه آن والي و حكمران جز مهدي آل محمّد(ص) كس ديگري نيست.
چهار
سيره? حضرت مهدي همانند سيره? جدش امير مؤمنان خواهد بود كه كارگزاران خود را كنترل خواهد كرد، و آنان را دور يا نزديك زير نظر گرفته و در صورت وجود خيانت و تخلف كيفر خواهد داد.
پنج
برخي شارحان گفته اند ضمير در كلمه «من غيرها» به طايفه اي كه قبلاً درباره? آنان سخن گفته و اين كلام بخشي از دنباله? آنست، بر مي گردد و برخي گفته اند مرجع آن ضمير، بني اميه و حكومت هاي همپالگي آنان است و برخي گفته اند ضمير به «حرب» بر مي گردد كه در آغازين جمله آمده است.
به نظر نگارنده ضمير به هر كه برگردد، نكته مهمّ آنست كه زعيم آن حكومت واحد و جهاني، به رهبري مهدي آل محمّد(ص) چنين روشي خواهد داشت كه خاطيان را از هر گروه و رده اي باشند، و به هر جا وابسته و پيوسته باشند به حكم قرآن و به اقتضاي حكم عقل سليم كيفر خواهد داد و تحت تأثير هيچ عامل ديگر قرار نخواهد گرفت، همان كه ما تا امروز تاوان همين نقطه ضعف حكومت ها را به بهاي كلان، مي پردازيم و بسياري از جرائم به همين سبب پشت پرده? ابهام باقي مانده و خون هاي محترمي بدون قصاص مانده و هدر مي رود.
اللهم انا نشكوا اليك غيبة نبيّنا و كثرة عدوّنا و قلّة عددنا و هواننا علي الناس و شدّة الزمان و وقوع الفتن بنا اللهم ففرّج ذلك بعدل تظهره و سلطان حق تعرفه.24
خدايا ما به توغيبت پيامبرمان را گله داريم و از زيادي دشمن و كمي شماره مان و از بي توجّهي مردم و سختي زمانه و فتنه ها به تو شكايت مي كنيم. خدايا گشايشي فرما با عدالتي كه آشكار فرمايي و حقّي كه مي شناسي و بشناساني.
پی نوشت :
1. ن، ك: علي غفوري، قرآن، اسلام و اعلاميّه? جهاني حقوق بشر. تهران.
2.ن،ك: محمد ابراهيم آيتي، تاريخ پيامبر اسلام، 234 ،235، دانشگاه تهران.
3. شيخ الاسلام طبرسي، مجمع البيان، 3/205، دار احياء التراث، بيروت.
4.سيد قطب، في ظلال القرآن، 2/904، دار الشروق، بيروت.
5.مجمع البيان، 8/356.
6.همان.
7.نهج البلاغه، خطبه? 177، بنياد نهج البلاغه.
8.ن. ك: مجمع البيان، 9/126.
9.في ظلال القرآن، 6/3329.
10.حميّت، به معناي گرمايي و داغي است و حميّت جاهلي، جوش آوردن جاهلانه و نابخردانه است.
11.در ابعاد فتن? بني اميه و اين بحث ن،ك: نهج البلاغه، خطبه? 92.
12.نهج البلاغة، خطبه? 99.
13.شرح نهج البلاغه، 7/44و 58.
14.همان/94و 95.
15. همان.
16. ن.ك: شرح نهج البلاغه، 3/9.
17. نهج البلاغه، خطبه? 138.
18.محمد تقي جعفري، ترجمه و تفسير نهج البلاغه، 10/26، دفتر نشر، تهران.
19. في ظلال نهج البلاغه، 2/298.
20.شرح نهج البلاغه، 9/46.
21. همان، 3/168.
22.في ظلال نهج البلاغه، 2/296.
23. نهج البلاغه، نامه? 40 و ن.ك: همان، كلام 200، ماجراي علاء بن زياد و نامه? 3، به شريح قاضي و نامه هاي 19 و 33 و 34 و 41 و 42 و 71 و 61. جالب آن است كه برخي نامه هاي امام تشويق آميز است و برخي تهديد گونه، امّا هر دو مشعر بر نظارت و كنترل شديد امام نسبت به مجموعه اي كه آن را فرماندهي مي كند و در نظر گرفتن سود و زيان ملتي كه زمام امور آن را به دست گرفته است.
24.نهج السعادة، 5/216.
نویسنده: سيّد ابراهيم سيّد علوي