در قرآن مجيد در لابه لاى آيات مربوط به نشانه هاى توحيد و همچنين دلايل معاد اشارت بسيار پر معنايى به مسأله آفرينش انسان از نطفه و سپس تطورات جنين آمده است، كه بعضى از آنها را مى توان در زمره معجزات علمى قرآن شمرد.
از جمله در آيه دوم سوره انسان مى خوانيم: (إِنَّا خَلَقْنَا الاِْنسَانَ مِنْ نُّطْفَة أَمْشَاج نَّبْتَلِيهِ فَجَعَلْنَاهُ سَمِيعاً بَصِيراً): «ما انسان را از نطفه به هم آميخته اى آفريديم، و او را مى آزماييم; (بدين جهت) او را شنوا و بينا قرار داديم».
نطفه در لغت به معناى آب صاف، يا به معناى آب كم است.1
اَمْشاج جمع مشج (بر وزن نسج يا بر وزن سبب) يا جمع شيج به معناى شئ مخلوط است; در اين كه اين نطفه از چه چيز مخلوط است مفسران احتمالات گوناگونى داده اند، گاه آن را اشاره به تركيب نطفه انسان (از اسپرم و اوول) دانسته اند و گاه اشاره به تركيبى از استعدادهاى مختلف (از نظر جسمانى و روحانى، زشت و زيبا، باهوش و كم هوش و...) ذكر كرده اند; و گاه اشاره به تركيب نطفه انسان از مواد مختلفى از فلزات و شبيه فلزات دانسته اند.
البته همه اينها خوب است، و شايد براى زمان خود بهترين تفسير بوده، ولى دقيقاً منطبق بر معناى آيه نيست; زيرا اولا امشاج جمع است و اطلاق آن بر دو چيز (اسپرم و اوول) خلاف ظاهر است و ثانياً وجود استعدادهاى مختلف در اشخاص جداگانه با معناى امشاج تناسب ندارد و همچنين تركيب نطفه از انواع فلزات و شبه فلزات نيز مناسب به نظر نمى رسد; زيرا اين امر منحصر به نطفه نيست و تمام موجودات آلى اعم از انسان و گياه و انواع غذاها، تركيبى از اين مواد هستند. به علاوه واژه نطفه در آيات متعددى ازقرآن به خصوص نطفه مرد اطلاق شده; مثلا در آيه 37 سوره قيامت مى خوانيم: (أَلَمْ يَكُ نُطْفَةً مِنْ مَنِىّ يُمْنَى ): «آيا او نطفه اى از منى كه در رحم ريخته مى شود نبود؟!»
ولى با پيشرفت علم و گسترش تحقيقات دانشمندان، امروز اين معنا اثبات شده است كه اين قطرات ناچيز منى (كه تعبير ديگرش نطفه است) از آب هاى متعددى كه غدد مختلف بدن ترشح مى كنند تركيب شده است; و ترشحات پنج غده منى را درست مى كنند; و آنها عبارتند از: دو غده به نام بيضه كه در كيسه هاى تخمى كه نزديك غده پروستات قرار دارند، و ديگرى خود غده پروستات است، و همچنين غده هاى كوپر و ليتره كه در كنار مجارى ادرار قرار دارند.2
اين آب هاى پنج گانه با نسبت دقيق و حساب شده اى به هم مى آميزند و ماده حيات آفرين نطفه را تشكيل مى دهند.
اين دانشمند فرانسوى، معتقد است تعبير به اشماج كه در قرآن وارد شده; اشاره به همين نكته دقيق دارد كه هنگام نزول آيات قرآن از چشم جهانيان و دانشمندان آن عصر، پوشيده و پنهان بوده است.
قابل توجه اين كه در ذيل آيه فوق، مى فرمايد: «(بدين جهت) او را شنوا و بينا قرار داديم»: (فجعلناه سميعاً بصيراً) در اينجا نعمت گوش، قبل از نعمت چشم بيان شده است، اين تقديم شايد به اين دليل باشد كه به گفته دانشمندان، اولين حس نوزاد كه به كار مى افتد، همان حس شنوايى است; كه در همان روزهاى اول آماده دريافت صداها مى شود; بلكه قبل از آن در عالم جنين نيز فعاليت محدودى دارد. ولى چشم مدتى بعد از آن (شايد دو هفته بعد) آمادگى ديدن پيدا مى كند; زيرا چشمان بسته در محيط تاريك رحم هيچ گونه آمادگى براى مشاهده امواج نور را ندارد; وبه همين دليل چشم نوزاد، مدتى بعد ازتولد نيز بسته است تا تدريجاً به نور عادت كند.
از سوى ديگر در آيه 20 تا 23 سوره مرسلات مى فرمايد: (أَلَمْ نَخْلُقْكُمْ مِّنْ مَّاء مَهِين ـ فَجَعَلْنَاهُ فِى قَرَار مَّكِين ـ إِلَى قَدَر مَّعْلُوم ـ فَقَدَرْنَا فَنِعْمَ الْقَادِرُونَ): «آيا شما را از آبى پست و ناچيز نيافريديم، ـ سپس آن را در قرارگاهى مطمئن و آماده (رحم) قرار داديم، ـ تا مدّتى معيّن؟! ـ ما توانايى بر اين كار داشتيم، پس ما چه تواناى خوبى هستيم (و امر معاد براى ما آسان است)».
دانشمندان جنين شناسى، امروزه با مطالعات و مشاهدات دقيقى كه از طريق فيلمبردارى هاى زنده از تحولات جنين به عمل آمده به اين نكته رسيده اند كه تركيب اسپرم با اوول در بيرون رحم و دهليزهاى منتهى به آن صورت مى گيرد; و بعد نطفه منعقد شده به سوى قرارگاه اصلى كه رحم است پيش مى رود و بر ديواره آن مى چسبد.
در آيه فوق نيز به وضوح اين معنا ديده مى شود; نخست از آفرينش انسان سخن مى گويد; سپس از قرار گرفتن او در قرارگاه رحم ـ توجه داشته باشيد كه واژه «ثُمَّ» در لغت عرب معمولا براى عطف همراه با ترتيب و فاصله زمانى به كار مى رود ـ و به اين ترتيب چيزى كه از چشم همه دانشمندان در آن عصر وقرن هاى بعد مستور بوده به وضوح در قرآن آمده است.
تعبير به «قرار مكين» (جايگاه امن و امان) نيز تعبير بسيار پر معنايى است، كه مسلماً ابعادش در آن زمان ناشناخته بوده و امروزه با پيشرفت علم و دانش ما مى دانيم كه چه نكات مهمى در آفرينش رحم به كار گرفته شده است كه آن را به صورت مطمئن ترين جايگاه براى جنين در آورده است.
گذشته از پرده هاى سه گانه اى كه از هر سو جنين را احاطه كرده (پوست شكم مادر، ساختمان رحم، كيسه مخصوصى كه جنين درون آن قرار دارد) هر جنينى در ميان كيسه اى كه اطراف داخل آن را آب لزجى فرا گرفته شناور است; و تقريباً در يك حالت بى وزنى، بدون اتكاء بر چيزى در آنجا قرار دارد; و بسيارى از ضربه هايى كه از اطراف بر بدن مادر وارد مى شود براى او قابل تحمّل است; چرا كه در واقع ضربه ها بر همان كيسه آب وارد مى شود، نه مستقيماً بر خود جنين و به تعبير ديگر كيسه و محتواى آن را مى توان يك دستگاه ضد ضربه ناميد كه مانند فنرهاى نرم اتومبيل ضربه هاى سنگين موجها و دست اندازهاى جاده را خنثى مى كند و از اين گذشته نمى گذارد اعضاى بدن جنين روى هم فشار بياورد زيرا اين فشار براى آن جسم لطيف، مسلماً زيان آور است.
به علاوه سرما و گرماى خارج به آسانى به جنين منتقل نمى شود; زيرا ناچار است از آن كيسه مملو از آب بگذرد و طبعاً تعديل مى شود و به جنين مى رسد، و گرنه ممكن بود با يك حمام گرفتن مادر با آب سرد يا گرم، وضع جنين به كلى مختل شود.
با توجه به اين امور است كه مفهوم «قَرار مَكين» (جايگاه مطمئن و آرام) بر ما كاملا آشكار مى گردد. نه تنها جنين جايگاه امن و مناسبى در رحم دارد; بلكه اين امنيت و ايمنى در مراحل تولد نيز ادامه دارد. به گفته بعضى از مفسران آن ماده سيال مخصوصى كه جنين در آن شناور است، به هنگام تولد، سبب توسعه دهانه رحم و حتى ضد عفونى كردن مجراى عبور جنين مى شود تا به راحتى و در نهايت امنيت از مجرايى كه معمولا آلوده به انواع ميكرب ها است بگذرد و سالم به دنيا آيد.3
اين نكته نيز شايان اهميت است، كه قرآن مجيد هنگامى كه سلسله مراحل تكاملى جنين را در آيه 14 سوره مؤمنون بازگو مى كند، اين چنين مى فرمايد: (ثُمَّ خَلَقْنَا النُّطْفَةَ عَلَقَةً فَخَلَقْنَا الْعَلَقَةَ مُضْغَةً فَخَلَقْنَا الْمُضْغَةَ عِظَاماً فَكَسَوْنَا الْعِظَامَ لَحْماً ثُمَّ أَنشَأْنَاهُ خَلْقاً آخَرَ فَتَبَارَكَ اللهُ أَحْسَنُ الْخَالِقِينَ): «سپس نطفه را به صورت علقه (خون بسته)، و علقه را به صورت مضغه (چيزى شبيه گوشت جويده شده)، و مضغه را به صورت استخوان هايى درآورديم; و بر استخوان ها گوشت پوشانديم; سپس آن را آفرينش تازه اى بخشيديم; پس بزرگ و پر بركت است خدايى كه بهترين آفرينندگان است!»
جالب اين است كه علم جنين شناسى، امروز ثابت كرده كه وقتى جنين مرحله علقه و مضغه را پشت سر گذاشت، تمام سلول هاى آن تبديل به سلول هاى استخوانى مى شود; و بعد از آن تدريجاً عضلات و گوشت روى آن را مى پوشاند ـ اين معنا با فيلمبردارى هاى دقيق و پر هزينه اى كه از تمام مراحل جنين به عمل آمده، نيز به اثبات رسيده است ـ و اين دقيقاً همان چيزى است كه در آيه فوق آمده كه مى فرمايد: «مضغه را به صورت استخوانهايى درآورديم; و بر استخوانها گوشت پوشانديم» و اين يكى از معجزات علمى قرآن مجيد است; چرا كه در آن روز چيزى به نام علم تشريح جنين وجود نداشت; مخصوصاً در محيط جزيره عربستان كه از ساده ترين مسائل علمى نيزخبری نبود.4
نویسنده: آیة الله مکارم شیرازی