شبهه تحریف قرآن، از دیر زمان مطرح بوده و پیوسته مورد انكار و رد علما ومحققین بزرگ اسلام بوده است منشا این شبهه روایاتی است كه در كتب حدیث اهل سنت و شیعه درج شده است و به ظاهر تحریف كلام اللّه را می رساند این روایات غالبا قابل تاویل می باشد، و در صورت عدم امكان تاویل، كنار گذاشته می شوند بررسی شبهه تحریف به دلیل ارتباط با حجیت ظواهر قرآن اهمیت دارد، از این رو لازم است این مساله از ریشه مورد ارزیابی قرار گیرد و صحت و سقم این روایات معلوم شود این بحث در سه بخش مطرح می شود: دلایل نفی تحریف، آرای علمای بزرگ اسلام در این باره و بررسی روایات منقول از اهل سنت و شیعه.
تحریف از ریشه «حرف» به معنای كناره می باشد در سوره حج می خوانیم: «و من الناس من یعبد اللّه علی حرف فان اصابه خیر اطمان به و ان اصابته فتنه انقلب علی وجهه(1)، و بعضی از مردم خدا را در كناره می پرستند (یعنی تنها با زبان نیایش می كنند و ایمان قلبیشان ضعیف است) پس اگر (دنیا به آنان رو كند و نفع و) خیری به آنان برسد بدان اطمینان می یابند، اما اگر ناگواری برای امتحان به آنان برسد، دگرگون می شوند (و به كفر رو می آورند) ».
زمخشری در تفسیر این آیه می گوید: «ای علی طرف من الدین لا فی وسطه وقلبه، اینان پیوسته بر كناره دین قرار دارند، نه در وسط و قلب دین این بر اثراضطراب و تزلزل آنان در دین است و بدین لحاظ هیچ گاه آرامش خاطر ندارند، همانند كسی كه بر كناره لشكر حركت می كند تا هرگاه پیروزی و غنیمت نصیب گردید، پابرجا و با دیگران سهیم باشد و اگر شكست فرا رسید پا به فرار گذارده، راه نجات خود را پی بگیرد».(2)
تحریف كلام، كناره زدن از مسیر طبیعی آن است مسیر طبیعی الفاظ و عبارت هاهمان افاده معانی حقیقی و مراد واقعی آن هاست و در صورت انحراف از آن معانی، تحریف تحقق می یابد لذا تحریف كلام را چنین وصف نموده اند: «تفسیره علی غیروجهه، تفسیرنمودن آن بر خلاف آن چه ظاهر آن است» این گونه تفسیر نوعی تاویل نارواست، یعنی دگرگون ساختن كلام و برگرداندن آن به سوی دیگر است این گونه تحریف را تحریف معنوی گویند، زیرا در واقع، تحریف معنوی، دلالت لفظ رادگرگون می سازد و از مسیر خود منحرف می كند.
در قرآن هر كجا واژه تحریف آمده همین معنا (تحریف معنوی) اراده شده است طبرسی در تفسیرآیه «یحرفون الكلم عن مواضعه» (3) می گوید: «ای یفسرونه علی غیر ما انزل و هو سؤ التاویل(4)، آن را بر خلاف آن چه خداونداراده كرده تفسیر می كنند و آن بد تاویل كردن است» زمخشری در تفسیر آیه می گوید: «ای یمیلونها عن مواضعها(5)، لفظ را از موضع خود منحرف ساخته اند»، زیرا اگر لفظ طبق معنای واقعی ـ كه ظاهر لفظ برآن دلالت دارد ـ تفسیر وتبیین نگردد، هرآینه از موضع اصلی خود منحرف شده است.
شعرانی ـ در حاشیه مجمع البیان ـ می گوید: «مواضع لفظ همان معانی لفظ است، زیرا هر لفظ برای معنایی خاص وضع شده و اگر از آن موضع زایل گردد و به معنای دیگر، كه خواسته لفظ نباشد، تفسیر شود، هرآینه آن لفظ از موضع خود منحرف شده است» زمخشری در این باره می گوید: «الفاظ مواضعی دارند كه شایسته آن هااست و آن عبارت است از معانی كه موضوع له الفاظ می باشد و سزاوار است الفاظ در همان معانی استعمال شوند، لذا اگر از آن معانی دور شوند، وامانده و غریب خواهند بود» (6) از امام باقر(ع) روایت شده است كه فرمود: «آنان كه كتاب خدارا پشت سر انداخته كسانی هستند كه حروف و الفاظ آن را استوار داشته و حدود واحكام آن را تحریف كرده اند» (7)، یعنی به گونه دیگر تفسیر و تاویل نموده اند.
تحریف در اصطلاح به هفت معنا آمده است:
1. تحریف در دلالت كلام یعنی تفسیر و تاویل ناروا، به گونه ای كه لغت با تفسیرهم آهنگ نبوده و وضع و قرینه ای برآن دلالت نداشته، صرفا طبق دل خواه تفسیر وتاویل گردیده باشد این گونه تاویل غیر مستند را تاویل باطل و تفسیر به رای می شمرند پیامبر اكرم فرموده است: «من فسر القرآن برایه فلیتبوا مقعده من النار(8)، هر كسی قرآن را به دل خواه خود تفسیر كند، باید جای گاه خود را درآتش مشخص سازد».
2. ثبت آیه یا سوره در مصحف برخلاف ترتیب نزول: درباره سوره ها این گونه جابه جایی صورت گرفته است، ولی در آیات احتمال آن بسیار ضعیف است.
3. اختلاف قرائت كه بر خلاف قرائت مشهور باشد: این كار از صدر اول تا قرن هاادامه داشته است و كسانی از قرا بر خلاف قرائت معروف قرائت می كرده اند.
4. اختلاف در لهجه: هر یك از قبایل عرب لهجه مخصوص به خود داشتند و برخلاف لهجه قریش قرآن را تلاوت می كردند، در حالی كه قرآن به لهجه قریش نازل شده بود، البته پیامبر اكرم این اختلاف لهجه ها را اجازه فرمود حدیث «نزل القرآن علی سبعه احرف» ناظر به اختلاف لهجه هاست.
5. تبدیل كلمات: یعنی لفظی را از قرآن برداشتن و مرادف آن را جای گزین كردن گویند عبداللّه بن مسعود تعویض كلمات را جایز می دانست به شرط آن كه به اصل معنا صدمه وارد نكند لذا كلمه های سخت و دشوار قرآن را به كلمات سهل وآسان تر مبدل می كرد.
6. افزودن بر قرآن: از ابن مسعود روایت شده است كه برخی كلمات را به عنوان تفسیر در خلال آیه می آورد تا مراد آیه را روشن تر سازد، چنان كه در آیه تبلیغ، جمله «ان علیا مولی المؤمنین» را زیاد نموده و آیه را چنین می خواند: «یا ایها الرسول بلغ ماانزل الیك من ربك ـ ان علیا مولی المؤمنین ـ و ان لم تفعل فما بلغت رسالته» (9) ونیز عجارده (برخی از خوارج كه اتباع ابن عجردند) گمان داشتند كه سوره یوسف در قرآن افزوده شده است.(10)
7 كاستن از قرآن: برخی گمان برده اند قرآن بیش از اندازه موجود بوده است و ازروی سهو و اشتباه و یا عمدا از آن كاسته شده است بیش تر بحث پیرامون مساله تحریف در همین جاست آیا از قرآن چیزی كم شده است یا نه؟
به دلیل برخی روایات اهل سنت ـ كه «حشویه» (11) آن را روایت كرده اند و نیز روایاتی ازشیعه ـ كه «اخباریون» (12) به آن دامن زده اند ـ مساله كاستن از قرآن مطرح شده است، ولی این موضوع مورد اجماع امت است كه هرگز بر قرآن چیزی افزوده نشده است.