بزرگان فن قرائت، برای تشخیص قرائت صحیح و جدا ساختن آن از قرائت غیرصحیح، ضابطه ای مشخص كرده اند كه در این جا ذكر می گردد در این باره سه شرطرا یادآور شده اند:
شرط اول: صحت سند قرائت باید قرائت شناخته شده، دارای سند صحیح تایكی از صحابه باشد.
شرط دوم: با رسم الخط مصحف توافق داشته باشد.
شرط سوم: با قواعد ادبی عرب توافق داشته باشد.
هرگاه قرائتی دارای این سه شرط باشد، صحیح و مورد قبول است اگر یكی ازاین شروط را نداشته باشد غیر صحیح و مردود است اصطلاحا به قرائتی كه فاقدشروط مذكور است، شاذ گویند.
این شروط سه گانه را اركان قرائت مورد قبول نام نهاده اند در توضیح این اركان (شرایط سه گانه) گفته اند: قرائت لازم نیست با فصیح ترین قواعد عربی تطابق داشته باشد كافی است كه با یكی از لغت های عرب ـ گرچه نامشهور باشد ـ مطابقت كند، زیرا علمای نحو، بسیاری از قرائت ها را با قواعد مخالف دیده اند، در حالی كه قرائت مذكور از یكی از قرا سبعه و مورد قبول می باشد در توجیه این گونه قرائات گفته اند: تطبیق با قواعد مشهور ضرورتی ندارد، بلكه اگر قرائت با برخی از لغت های قبائل عربی تطابق داشته باشد كافی است. 1
در این باره باید گفت: قرآن با فصیح ترین لغات عرب نازل گردیده و هرگزلغت های شاذ و غیر معروف عرب، معیار درستی قرائت نمی تواند باشد لذا این گونه سخن گفتن از امثال ابن جزری، پایین آوردن قدر و منزلت قرآن كریم است اینان چون قرائات سبع را پذیرفته بودند، به ناچار این گونه سخنانی را روامی دارند این گونه اظهارات هرگز درباره قرآن روا نباشد.
هم چنین ابن جزری گوید: «مقصود از موافقت با رسم الخط مصحف، موافقت با رسم الخط هر یك از مصاحف عثمانی كافی است تا ملاك صحت قرائت قرارگیرد» در صورتی كه می دانیم مصاحف هفت گانه عثمانی، خود دارای اختلاف بودند و موجب اختلاف گردیدند پس چگونه می تواند ملاك صحت و قبولی قرائت گردد.در رابطه با سند، قبلا اشارت رفت كه بیش تر سندهای قرا تشریفاتی اند و برای تقویت بنیه قرائت ها ساخته و پرداخته شده بودند حقیقت این است كه شیوخ واساتید قرائت را كه هر یك از قرا نزد آنان شاگردی كرده بودند، به عنوان سند مطرح كرده اند.
اما آن چه ما آن را ضابطه قبولی قرائت می دانیم، عبارت است از: موافقت با قرائت جمهور مسلمین جدا از قرائت قرا زیرا قرآن در دو مسیر طی طریق نموده، نخست طریقه مردمی كه مسلمانان سینه به سینه از پدران و اجداد خود، از شخص شخیص پیامبر(ص) تلقی نموده و اخذ كرده اند و برای همیشه دست به دست داده تا به امروز برای ما رسانده اند.
این قرائت مردمی، موافق با ثبت (نوشته) تمامی مصحف های موجود2 درتمامی قرون است و نمایان گر آن، قرائت حفص است، زیرا حفص همان قرائت جمهور را قرائت كرده و علی (ع) نیز همان را قرائت كرده كه توده عظیم مردمی از پیامبر(ص) شنیده اند این مسیر، مسیر تواتر است و قرآن به گونه تواتر به مارسیده است ولی مسیر قرا و قرائات مسیر اجتهاد است (جز قرائت عاصم) كه اجتهاد در نص قرآن روا نباشد و فاقد حجییت شرعی است. اینك برای تشخیص قرائت صحیح و متواتر كه بر دست جمهور نقل و ضبطشده، سه شرط ارائه می نماییم:
شرط اول: توافق با ثبت مصحف های موجود، كه در تمامی قرون بر دست توانای مردمی ثبت و ضبط شده است تمامی قرآن های خطی و چاپی، مخصوصا درگستره شرق اسلام، بدون هیچ گونه اختلافی ارائه شده و می شود.
شرط دوم: توافق با فصیح ترین و معروف ترین اصول و قواعد لغت عرب، زیراقرآن با فصیح ترین لغت نازل شده و هرگز جنبه های شذوذ لغوی در آن یافت نمی شود.
شرط سوم: توافق با اصول ثابت شریعت و احكام قطعی عقلی، كه قرآن پیوسته پایه گذار شریعت و روشن گر اندیشه های صحیح عقلی است و نمی شود كه با آن مخالف باشد.
در این زمینه شرح و بسط بیش تری در التمهید (ج2) داده ایم به علاوه سخنانی ازائمه معصومین در این رابطه وجود دارد كه در ذیل یادآور می شویم:
از ائمه اهل بیت (ع) سخنانی درباره قرآن كریم وارد شده كه به مهم ترین موضوعاتی كه مورد بحث واقع شد، اشاره دارد، و حاكی از دقت نظر وژرف اندیشی است كه ائمه اطهار(ع) درباره این كتاب مقدس رعایت داشته اند همچنین نشان دهنده میزان عنایت و اهتمام آنان به حفظ و حراست نص قرآن و جلوگیری از تحریف و تاویل آن است گزیده ای از این سخنان در زیر نقل می شود:
1. محمد بن وراق می گوید: مجلدی را كه حاوی قرآن بود، به جعفربن محمدالصادق (ع) نشان دادم كه علایم و نشانه گذاری آن با طلا و یكی از سوره های آخرین آن نیز با طلا نوشته شده بود كاستی در آن یاد ننمود جز آن كه فرمود: «دوست ندارم كه قرآن با رنگی جز رنگ سیاه نوشته شود، همان گونه كه در اولین بار نوشته شده است».4این سخن، نشانه دقت و علاقه شدید امام نسبت به حفظ و سلامت قرآن است تا آن جا كه در رنگ خط نیز ترجیح داده شده كه به همان نحوی كه اول بارنوشته شده، محفوظ و باقی بماند، تا بدین وسیله قرآن با چیزی غیر از قرآن، مانند زوائد و تحسینات اخیر، اشتباه نشود.
2. امام محمد بن علی الباقر(ع) فرموده: «قرآن واحد است و از پیش گاه خدای یگانه و واحد فرود آمده است و این اختلافات از راویان برآن واردمی شود» 5 این سخن، بدین معنا است كه قرائت نازل شده از جانب خدا یكی است و قرآن به نص واحد نازل گشته است و اختلاف در روایت این نص بر حسب اجتهاد قاریان است حدیث بعدی، این معنا را توضیح می دهد:
3. امام جعفر بن محمد الصادق (ع) می فرماید: «قرآن بر حرف واحد و از نزدخدای واحد نازل گشته است» 6 منظور نفی قرائت های متداولی است كه مردم آن ها را متواتر از پیامبر(ص) پنداشته اند امام چنین مطلبی را انكار می كند، زیرا قرآن به نص واحد نازل شده است اما اختلاف لهجه ها (برحسب تفسیری كه از حروف سبعه داشته ایم) از طرف امام نفی نمی شود، چنان كه در روایات دیگر آمده و قبلانقل شد.
4. سالم بن سلمه گوید: شخصی در محضر امام صادق (ع) آیاتی از قرآن را قرائت كرد و به طوری كه من شنیدم، قرائت او غیر از قرائت دیگر مردم بود ابوعبداللّه (ع)به وی گفت: «از این قرائت خودداری كن و همان گونه كه مردم می خوانند تو هم بخوان» 7 شاید این شخص بر حسب تفنن قرا، قرآن را به وجوه مختلف قرائت كرده است و از آن جا كه این قبیل قرائت ها، به منزله بازی با نص قرآن كریم است، امام وی را نهی كرده است و دستور داده كه همان قرائت معروفی را كه مردم ملتزم به آن هستند اختیار كند، زیرا قرائت صحیح كه در شریعت بدان امر شده، همان قرائتی است كه هر نسلی از نسل پیش تا از پیامبر(ص) و او از جبرئیل و او ازخدای عزوجل، اخذ كرده است و توجهی به قاریانی كه فن قرائت را همانند یك نوآوری و صنعت حرفه خود قرار داده اند، نباید كرد و تنها قرائتی كه با قرائت عامه مسلمانان موافق باشد، باید مورد توجه قرار گرفته شود.
5. سفیان بن السمط می گوید: در مورد تنزیل قرآن از امام صادق (ع) پرسیدم، وی گفت: «همان گونه كه آموخته اید، بخوانید»8.وی از نص اصلی كه برای نخستین بار نازل شده سئوال كرده است، زیرا دیده است كه قرا در این زمینه اختلاف دارند و امام پاسخ می دهد كه نص اصلی همان است كه امروز میان مردم متداول است و فرموده او (همان گونه كه آموخته ایدبخوانید) به این معنا است كه بر شما (یعنی عامه مسلمانان) واجب است قرآن راهمان گونه كه خلفا عن سلف از پیامبر(ص) فرا گرفته اید، بخوانید.
6. علی بن الحكم می گوید: عبداللّه بن فرقد و معلی بن خنیس برای من نقل كردند كه ما در محضر امام صادق (ع) بودیم و ربیعه الرای نیز با ما بود در آن جاپیرامون فضل قرآن سخن به میان آمد امام صادق (ع) فرمود: «اگر ابن مسعود قرآن را طبق قرائت ما نمی خوانده است، گمراه بوده است» ربیعه گفت: گمراه؟ امام (ع)گفت: «بلی، گمراه» امام صادق (ع)، اضافه كرد: «ما قرآن را طبق قرائت ابی می خوانیم».9
شاید در آن مجلس درباره قرائت های غیر متعارف ابن مسعود بحث می شده وامام (ع) به آنان تذكر داده كه این قرائت ها جایز نیست و قرائت صحیح، همان قرائت عامه مسلمانان است و كسی كه ازاین روش متداول عامه تخطی كند گمراه است، زیرا چنین كسی از روش مسلمانان كه نسلا بعد نسل از پیامبر فرا گرفته اند، عدول وتخطی كرده است و اگر ابن مسعود قرآن را بر خلاف روش مسلمانان قرائت می كرده است (به فرض صحت نسبت) گمراه است، زیرا طریق میانه، طریقی است كه جامعه مسلمانان در آن مشی می كنند و كسی كه از این راه میانه گام برون نهد، هركس كه باشد گمراه خواهد بود.
اما این گفته امام كه ما قرآن را بر طبق قرائت ابی می خوانیم، اشاره است به دوران یكسان شدن مصحف ها در عهد عثمان كه ابی بن كعب قرآن را املا می كرد، و گروهی آن را بر وفق املا او می نوشتند و هرگاه در مورد نص اصلی اختلاف داشتند، برای رفع اختلاف به وی مراجعه می كردند و مصحف موجود كه مورد قبول عامه مسلمانان است، بر طبق املا ابی بن كعب است و قرائت منطبق بر قرائت ابی بن كعب، كنایه از التزام به چیزی است كه هم اكنون عامه مسلمانان برآنند.
7. صدوق از امام جعفر بن محمد الصادق و او از پدران خود(ع) روايت كرده است كه رسول الله (ص) فرمود: «قرآن را با همان كيفيت عربي آن بياموزيد و ازنبر در قرآن (يعني مبالغه در اظهار همزه) بپرهيزيد».10
امام صادق (ع) فرمود: «اظهار همزه به منزله اضافه كردن بر قرآن است، مگرهمزه هاي اصلي، مانند: «الخبا» در آيه «الا يسجدوا للّه الذي يخرج الخبا» و يا «لكم فيها دفء» و نيز «فادّارأتم».11
در برخي نسخه ها كلمه «النبر» به زاي يعني «النبز» نوشته شده كه اشتباه است وهمان طور كه قبلا از نهايه ابن اثير نقل شد، صحيح آن «نبر» است و كسائي به «نبر» قرائت مي كرده است اين كه در احاديث اهل بيت (ع) آمده است قرآن را به كيفيت عربي خالص قرائت كنيد،12 از نظر علاقه شديدي است كه به حفظ لغت اصيل قرآن داشته اند و لغت اصيل، همان لغت فصيح عرب و لهجه رايج آن است، تا قرآن از هرگونه تغيير و غلط خواني مصون باشد و دگرگوني در آن راه نيابد.
نویسنده: محمد هادی معرفت