پس از رحلت پیامبر اكرم (ص) و پذیرفته نشدن مصحف علی (ع) ، علاوه بر زید، عده دیگری از بزرگان صحابه به جمع قرآن پرداختند از جمله: عبداللّه بن مسعود، ابی بن كعب، مقدادبن اسود، سالم مولی ابی حذیفه، معاذبن جبل و ابوموسی اشعری گویند: نخستین كسی كه سوره های قرآن را مرتب نمود، سالم مولی ابی حذیفه بودوقتی قرآن جمع آوری و روی اوراق نوشته شد، آن گاه خود و هم دستانش گرد هم آمدند و درباره نام آن به شور نشستند برخی نام «سفر» را پیش نهاد كردند، سالم و دیگران آن را نپسندیدند، زیرا نام كتاب های یهود است سپس سالم عنوان مصحف راپیش نهاد كرد و گفت: همانند این كتاب (صحیفه های جمع شده) را در حبشه دیدم كه آن را «مصحف» می گفتند همه حاضران نام مصحف را برای صحیفه های جمع شده پذیرفتند(1) در این جا به معرفی برخی از مصاحف صحابه و ویژگی های آن ها اشاره می شود:
مصحف ابن مسعود دارای ویژگی های زیر بود:
1. ترتیب سوره ها چنین بود: سبع طوال، مئین، مثانی، حوامیم، ممتحنات و مفصلات.
2. این مصحف 111 سوره داشت، زیرا فاقد سوره حمد و سوره های معوذتین بود او بر این عقیده بود كه ثبت سوره ها در مصحف برای حفظ آن از پراكندگی و گم شدن است و سوره حمد به جهت تكرار قرائت آن در نمازها هرگز گم نمی شود(2) یا آن كه سوره حمد عدل قرآن است و نباید جز قرآن آورده شود.اما دلیل نیاوردن دو سوره معوذتین این بود كه این دو سوره را جز قرآن نمی دانست بلكه دعای چشم زخم (باطل السحر) می دانست كه از جانب خدا برپیامبر وحی شد، تا برای سلامتی حسنین آن را بخواند و آنان را از چشم زخم محفوظ دارد او هرگاه می دید كه در مصحفی این دو سوره را نوشته اند، آن را پاك می كرد و می گفت: «غیر قرآن را با قرآن خلط نكنید و هرگز در نماز این دو سوره را نمی خواند».(3)
3. صاحب كتاب الاقناع روایتی نقل كرده كه در آن آمده است در مصحف ابن مسعود برای سوره برائت «بسم اللّه الرحمان الرحیم» ثبت شده بود سپس می نویسد: نباید آن را معتبر دانست.(4)
4. این مصحف در بسیاری از آیات و كلمات قرآنی با مشهور مخالفت دارد، زیراابن مسعود بر این باور بود كه می توان كلمات قرآن را به مترادف آن تبدیل كرد اومی گفت: «هرگاه كلمه ای بر شما دشوار باشد یا برای خواننده فهم آن مشكل آید، می توان آن را به كلمه دیگر كه سهل و واضح است و معنای آن را دارد، تبدیل كرد» اوكلمه زخرف را به كلمه ذهب، و كلمه عهن را به كلمه صوف تبدیل می كرد زیرامعنای هر دو كلمه در هر دو موضع یكی است او در تعلیم یك نفر اعجمی كه تلفظكلمه اثیم بر وی دشوار بود، تجویز كرد تا به جای آن بگوید: «ان شجره الزقوم طعام الفاجر» به جای «طعام الا ثیم».(5)
5. ابن مسعود در مصحف خود برخی كلمات را برای روشن شدن مراد آیه به كلمات دیگر تبدیل می كرد مثلا «والسارق و السارقه فاقطعوا ایدیهما» (6) را به «فاقطعوا ایمانهما» تبدیل كرد، زیرا معلوم نبود مراد آیه كدام دست است و یا آیه «واقیموا الوزن بالقسط» (7) را به صورت «و اقیموالوزن باللسان» ثبت كرده بود، زیرامعتقد بود اقامه وزن به واسطه زبانه ترازوست و یا آیه «انی نذرت للرحمان صومافلن اكلم ال یوم انسیا» (8) را «انی نذرت للرحمان صمتا» ثبت كرده بود، زیرا روزه صمت (سكوت) نذر كرده بود.(9)
6. او احیانا الفاظی را به منظور شرح و تفسیر در ضمن جمله ها و عبارات قرآن می افزود این گونه زوائد تفسیری كه در كلام گذشتگان بسیار به چشم می خورد، درمواردی بود كه موجب اشتباه با نص قرآنی نمی گردید مثلا در آیه «كان الناس امه واحده (فاختلفوا) فبعث اللّه النبیین مبشرین و منذرین و انزل معهم الكتاب بالحق لیحكم بین الناس فیما اختلفوا فیه» (10) افزودن «فاختلفوا» برای روشن شدن این مطلب بود كه بعثت انبیا پس از اختلاف بوده است(11) بنابر نقل سیوطی از ابن مردویه، ابن مسعود می گفت: «در زمان پیامبر این آیه را این گونه تلاوت می كردیم: (یاایهاالرسول بلغ ما انزل الیك من ربك (ان علیا مولی المؤمنین) و ان لم تفعل فما بلغت رسالته واللّه یعصمك من الناس) »(12) از این موارد در مصحف ابن مسعود بسیار است كه برای روشن شدن مفهوم آیه، بر آیات افزوده شده است البته این افزودن هاپرسش هایی از جمله مساله تحریف را مطرح كرده است ولی بسیاری از این نسبت هاقطعی نیست و احتمال دخالت سیاست در جعل و نسبت خلاف به ابن مسعود بسیار می رود به ویژه كه وی مخالفت هایی با حكام وقت داشت از طرف دیگرمواردی از این زیادت ها جنبه تفسیری و توضیحی دارد و در آن زمان بسیار متداول بوده است كه صحابه در كنار مصحف خود مطالب تفسیری را می نوشتند، و به دیگران نقل می كردند تا مفهوم و پیام آیه در میان مردم حفظ شود.(13)
ویژگی های مصحف ابی بن كعب به شرح ذیل است:
1. ترتیب سوره های مصحف ابی بن كعب تقریبا هم آهنگ با ترتیب مصحف ابن مسعود بود جز آن كه سوره یونس را پیش از دو سوره انفال و برائت قرار داده بودو نیز در تقدیم و تاخیر برخی سوره ها با آن تفاوت داشت تفاوت دیگری كه با مصحف ابن مسعود داشت آن كه مشتمل بر سوره حمد و معوذتین بود.
2. این مصحف دو سوره به نام های خلع و حفد بیش از مصاحف دیگر دارد این دو دعای قنوت اند و به گمان این كه از سوره های قرآن است، در قرآن درج شده است.
دعای خلع: «بسم اللّه الرحمان الرحیم اللهم انا نستعین بك و نستغفرك و نثنی علیك الخیر و لا نكفرك و نخلع و نترك من یفجرك».
دعای حفد: «بسم اللّه الرحمان الرحیم اللهم ایاك نعبد و لك نصلی و نسجد والیك نسعی و نحفد، نخشی عذابك و نرجوا رحمتك ان عذابك بالكفار ملحق».(14)
3. در این مصحف میان دو سوره فیل و قریش «بسم اللّه الرحمان الرحیم» نیامده و آن دو، یك سوره پنداشته شده است(15) در روایات اهل بیت (ع) نیز آمده است كه هر كس در نماز، سوره فیل را بخواند باید سوره قریش را نیز بخواند، لیكن با آوردن «بسم اللّه الرحمان الرحیم» (16) بین دو سوره، یعنی این دو سوره قرائتا یك سوره محسوب می شود، ولی از نظر ثبت در قرآن دو سوره به حساب می آید این روایت عكس مصحف ابی بن كعب را ثابت می كند بنابراین مصحف ابی بن كعب دارای115 سوره بود.
4. در این مصحف ابتدای سوره زمر با «حم» شروع شده بود و در نتیجه حوامیم این مصحف به جای هفت سوره، هشت سوره است.(17)
5. این مصحف با مشهور، اختلاف قرائت داشت برخی كلمات به مترادف های آن ها تبدیل شده است: آیه «قالوا یا ویلنا من بعثنا من مرقدنا» (18) به صورت «من هبنا من مرقدنا» (19) و آیه «كلما اضا لهم مشوا فیه» (2) به صورت «مروا فیه» یا«سعوا فیه» خوانده شده است(21) برخی كلمات برای توضیح و تفسیر آورده شده است: در آیه «فصیام ثلاثه ایام(22) (متتابعات) فی الحج» كلمه افزوده شده(23) برای معلوم كردن سه روز روزه متوالی است و یا در آیه «فمااستمتعتم به منهن (الی اجل مسمی) فتوهن اجورهن فریضه» (24) عبارت اضافه شده برای معلوم كردن این است (25) كه مقصود، نكاح متعه و انقطاعی است نه دائمی و یااین آیه را چنین خوانده است: «ان الساعه آتیه اكاد اخفیها (من نفسی فكیف اظهركم علیها) لتجزی كل نفس بما تسعی».(26)
همان گونه كه درباره مصحف ابن مسعود بیان شد، نباید گمان برد كه این بیان های تفسیری در مصاحف صحابه تحریف و زیادت كلمات و یا تردید در قرآن های موجود را به دنبال داشته است البته بعدها این روش متروك شد.
از برخی كتب قرائات برمی آید كه اختلاف قرائت صحابه به دلیل اختلاف درمصحف های جمع آوری شده آن ها بود، زیرا در دوران عثمان برای یك سان نمودن مصاحف و از بین بردن اختلاف در قرائات، دستور جمع آوری مصحف ها داده شدتا منشا اختلاف از بین برود ابن خطیب می گوید: «قرائات مختلف كه از رجال صدراول و صحابه منقول است در مصحف های آنان ثبت شده بود» (27) اكنون به برخی ازمصاحف غیر معروف به نقل از شواذ القراات اشاره می كنیم: (28)
مصفحها ـ قرائت مشهور
حافظوا علی الصلوات والصلاه الوسطی و صلاه العصر (ص 15).
ان یدعون من دونه الا اوثانا (ص 29).
انكم و ما تعبدون من دون اللّه حطب جهنم (ص 93).
اذ تلقونه (ص 100).
والذین یاتون ما اتوا و قلوبهم وجله (ص 90).
ان اللّه و ملائكته یصلون علی النبی.
یا ایها الذین آمنو صلوا علیه و سلموا تسلیما و علی الذین یصلون الصفوف الاول(30)
الا ان یاتیهم اللّه فی ظلل من الغمام والملائكه و قضا الامر (ص 13).
و من یكسب خطیئه (ص 28).
ان الذین یكسبون الاثم (ص 40).
و باللّه لاكیدن (ص 65).
و اذا القوا منها مكانا ضیقا مقرنون (104).
یا قوم اتبعون اهدكم سبیل الرشاد (132).(31)
لیلا یعلم اهل الكتاب (ص 153).
و ان كان ذا عسره فنظره الی میسره (ص 17).
و انی خفت الموالی من ورائی (ص 83).
لواطاعونا ما قتلوا (ص 23).
من بعد وصیه یوصی بها او دین (ص 25).
قلیلا ما تتذكرون (ص 42).
بالغدو و الایصال (ص 48).
ما كان للنبی ان یكون له اسری (ص 50).
لیخرج الناس من الظلمات الی النور (ص 68).
ما كان ینبغی لنا ان نتخذ من دونك من اولیا (ص 104).