يکى از سنتهاى شايسته، که در اسلام بسيار مورد توجه است و در ماه مبارک رمضان 1 و ايام نوروز رونقى خاص دارد، صله ارحام و ديد و بازديد اقوام و آشنايان است.
عزت و قدرت و پيروزى يک ملت در سايه وحدت و همدلى است. پيوند با خويشان و انس و الفت با آنها منشا بيشتر همبستگى هاست. ايام نوروز، با تعطيل شدن اکثر مشاغل و ادارهها، فرصتخوبى براى ديد و بازديدهاى فاميلى و گرم کردن اين کانون وحدت فراهم مىآيد.
خداوند ما را به صله ارحام بسيار سفارش کرده است. در قرآنکريم مىخوانيم:
- «... واتقوا الله الذى تساءلون به والارحام ان الله کان عليکم رقيبا» 2 و بترسيد از خدايى که به نام او از يکديگر مىپرسيد.(همگى به عظمت او اعتراف مىکنيد و هرگاه مىخواهيد از يکديگرچيزى بپرسيد و بگيريد، نام مقدس او را مطرح مىکنيد و مىگوييدتو را به خدا ...) و از خويشاوندان بهراسيد. (که مبادا قطعرابطه کنيد) همانا خداوند رقيب (و مراقب) شماست. 3
- «والذين يصلون ما امر الله به ان يوصل و يخشون ربهم و يخافون الحساب... اولئک لهم عقبى الدار» 4
(عاقلان کسانى هستند) که آنچهخداوند متعال امر به پيوند آن کرده (مانند صله رحم و دوستى پدر و مادر و محبت اهل ايمان) اطاعت مىکنند و از خدا مىترسند و از سختى هنگام حساب مىانديشند ... اينها در عاقبت جايگاهىنيکو دارند.
- «فهل عسيتم ان توليتم ان تفسدوا فىالارض و تقطعوا ارحامکم اولئک الذين لعنهم الله فآصمهم و اعمى ابصارهم» 5 آيا شما(منافقان) اگر از فرمان خدا و اطاعت قرآن روى بگردانيد، يا درزمين فساد و قطع رحم کنيد، بازهم اميد (نجات) داريد. همين منافقان هستند که خدا آنها را لعن کرده، گوش و چشمشان را کر وکور گردانيده است.
آنچه از آيات و روايات استفاده مىشود، اين است که صله ارحام واجب است و قطع آن از گناهان بزرگ شمرده مىشود.
قرآن در موارد مختلف، قاطع رحم را ملعون و از رحمت الهى دورشمرده است. امام سجاد (علیه السلام) فرمود: «... از همنشينى با کسى که از خويشانش بريده است بپرهيز.» چنانکه من يافتم چنين فردى درسه جاى قرآن مورد لعنت واقع شده است:
1- سوره بقره، آيه 25 ...
2- سوره رعد، آيه26...
3- سوره محمد، آيات 24 و 25 ... 6
امام صادق(ع) فرمود: از «خالقه»7 بپرهيزيد; زيرا انسان رانابود مىسازد.راوى پرسيد: «خالقه» چيست؟
امام فرمود: قطع رحم. 8
همچنین امام باقر(ع) مىفرمايد: رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: به حاضران و غايبان امتم و کسانى که هنوز به دنيانيامدهاند تا روز قيامت، سفارش مىکنم با خويشان خود بپيوندند،هرچند ميان ايشان به اندازه يک سال راه رفتن فاصله باشد.همانا صله ارحام از امورى است که خداى متعال آن را بخشى ازدين قرار داده است. 9
طلحه بن زيد از امام صادق(ع) چنين نقلکرده است: مردى از قبيله «خثعم» خدمت رسول خدا(ص) رسيد و عرض کرد: برترين چيز در اسلام چيست؟ فرمود: ايمان به خداوند. پرسيد: بعد از آن چيست؟ پاسخ داد: صله رحم. عرض کرد: بعد از آن چيست؟ فرمود: امر به معروف و نهى از منکر. پرسيد: مبغوض ترين اعمال نزد خداوند کدام است ؟ پاسخ داد: براى خدا شريک قرار دادن. عرض کرد: پس از آن کدام است؟ فرمود: گسستن از خويشاوندان. پرسيد: پس از آن چيست؟ پاسخ داد: به بديها دستور دادن و از خوبيها نهى کردن. 10
پيامبراکرم(ص) فرمود: کسى که با جان و مال در راه صله رحم اقدام مىکند، خداوند متعال اجر صد شهيد در نامه اعمالش مىنويسد. و در برابر هر قدمى که در اين راه بر مىدارد، چهلهزار حسنه برايش ثبت مىکند و چهل هزار گناه از او محومى گرداند و او را چهل هزار درجه بالا برد; و مانند اين است که صد سال با صبر و استقامت خداى را بندگى کرده است. 11
پيامبراکرم(ص) فرمود: ثواب صدقه ده برابر است. و قرض هجده برابر و ارتباط با برادران دينى بيست برابر و پيوند با خويشان بيست وچهار برابر. 12
على بن ابىحمزه که از اصحاب امام صادق(ع) و امام کاظم(ع) است مىگويد: از امام(ع) پرسيدم: مردى از سوى پدر ومادر و اقوام حج عمره و نماز و روزه به جاى مىآورد و صدقهمىدهد. حکم آن چيست؟ امام(ع) فرمود: اشکالى ندارد. بلکه درقبال اين اعمالى که براى آنها انجام مىدهد، دو پاداش دريافتمىکند:
1- پاداش اعمالى که براى آنها انجام داده.
2- پاداش صله رحمى که به اين وسيله تحقق بخشيده است.
پرسش اصلى در اين بحث اين است: ارحام و اقوام چه کسانى هستند;پيوند با آنها چگونه بر قرار مىشود; و قطع رحم با چه کارىتحقق مىيابد؟
در مرحله بعد بايد تحقيق کرد که وظيفه ما در برابر برخى ازاقوام چيست؟
در شرع مقدس اسلام معناى خاصى براى «ارحام» ذکرنشده و مراد از «ارحام» معناى «عرفى» 13 آن است; يعنى مطلق نزديکان و بستگان. بنابراين خويشاوندان پدرى و مادرى را هرچند با چند واسطه باشد، شامل مىشود و فرزندان و خويشان آنها رانيز در بر مىگيرد. 14
در اسلام براى چيزهايى که سبب پيوند با خويشان مىگردد، حد خاصىتعيين نشده; بلکه به فهم عمومى بستگى دارد. در عادات و سنتهاى مردم نزديک يا دور بودن بستگان تفاوت دارد. ممکن است عملى نسبت به يکى از نزديکان پيوند به شمار آيد، اما نسبتبه ديگرى که نزديکتر است، قطع رابطه باشد. در موارد ترديد، بايد جانباحتياط را مراعات کرد تا مبادا مرتکب گناه کبيره قطع رحم شويم.
پيامبر گرامى اسلام(ص) مىفرمايد: «پيوند با خويشان را حفظکنيد، هرچند با سلام کردن باشد.» 15
کمترين چيزى که به وسيله آناين پيوند بر قرار مىشود، رفت و آمد و سلام کردن است. اما دربعضى از موارد اکتفا به اين مقدار کافى نيست; براى مثال اگريکى از اقوام فقير باشد و ديگرى ثروتمند، صله رحم به وسيلهکمکهاى مالى و دفع ضرر از آنها تحقق مىيابد; و اگر هيچ توجهىبه مشکلات اقوام نداشته باشد; قطع رحم کرده است. در نتيجه تحققصله رحم به اوضاع و احوال و موقعيت و زمان بستگى دارد. هديهدادن، دلجويى کردن، ديد و باز ديد، خود دارى از آزار، تمسخر وتحقير نکردن، عيادت هنگام بيمارى، شرکت در مجالس شادى و غم،پذيرفتن دعوت در اعياد و ميهمانيها و هر کارى که سبب مىشود مردم بگويند اينان ارتباط خانوادگى شايستهاى دارند، سبب تحقق صله رحم است.
قهر کردن، جواب سلام ندادن، ترش رويى، شرکت نکردن در محافل،کمک نکردن در گرفتاريها، گلههاى نا به جا و امثال آن به قطعرحم و گسستن پيوند مىانجامد.
امام صادق(ع) مىفرمايد: پيوند باخويشان را هر چند با دادن ظرفى آب، حفظ کن. برترين چيزى کهاين پيوند را نگه مىدارد، خود دارى از آزار بستگان است. صلهرحم مرگ را به تاءخير مىاندازد. محبوبيتبه وجود مىآورد. 16
چنانچه بعضى از اقوام قطع رابطه کنند، باز هم جدا شدن و قطعارتباط با آنها جايز نيست. اميرمومنان(ع) مىفرمايد: «صلوا ارحامکم و ان قطعوکم» 17
با ارحام ارتباط داشته باشيد،هرچند آنها از شما بريده باشند.
مردى در محضر امام صادق(ع) از بستگانش شکوه کرد. حضرت فرمود:خشم خود را فرو ببر. (و به آنها نيکى کن)
عرض کرد: آنها با منچنين و چنان مىکنند. (و رعايتحالم را نمىکنند) حضرت فرمود:آيا توهم مىخواهى مثل آنها قطع رحم کنى و به آنها احساننکنى؟!
اگر چنين کنى، خداوند متعال (در دنيا و آخرت) نظرلطفشرا از شما بر مىدارد. 18
داود رقى مىگويد: خدمت امام صادق(ع)نشسته بودم. ناگاه فرمود: اى داود، روز پنجشنبه که اعمال شما(شيعيان) بر من عرضه شد، در ميان کارهاى تو عملى مرا خوشحالکرد و آن اين بود که تو نسبتبه پسرعمويت صله رحم انجام دادى. همانا اين پيوند تو، در برابر قطع ارتباط او، سبب نزديک شدنمرگ اوست.
داود رقى مىگويد: پسر عمويى داشتم که معاند و خبيثبود. متوجه شدم در گرفتارى و پريشانى است. پيش از آنکه به سوىمکه حرکت کنم، مقدارى پول برايش فرستادم تا زندگىاش تاءمينشود. چون به مدينه آمدم، امام صادق(ع) اين چنين مرا با خبرساخت. 19
پيامبر گرامى اسلام (ص) و امامان معصوم(عليهم السلام) براىصله رحم آثار و فوايد بسيار ذکر کردهاند. بخشى از آن عبارتاست از:
1- محبوبيت نزد خداوند.
2- بهرهمند شدن از پشتيبانى خداوند.
3- افزايش روزى.
4- طول عمر.
5- ورود به بهشت.
6- برطرف شدن فقر و بيچارگى.
7- آباد شدن شهرها.
8- آسان شدن حساب در قيامت و پاک شدن از گناه.
9- نجات از مرگهاى ناهنجار.
10- محبوبيت در خانواده و... ;
بعضى از رواياتى که در آنها بهاين آثار اشاره شده چنين اس
1- پيامبر گرامى اسلام(ص) فرمود: هر کس براى من يک چيز راضمانت کند من براى او چهار چيز را ضمانتخواهم کرد. صله رحمانجام دهد. خداوند او را دوست دارد; روزىاش را توسعه مىدهد;عمرش را طولانى مىسازد و او را در بهشتى که وعده داده واردمىکند. 20
2 پيامبراسلام(ص) فرمود: صله رحم شهرها را آباد مىسازد وعمرها را طولانى مىکند، هر چند اهلش از نيکان نباشند. 21
3- عبدالله بن طلحه مىگويد: از امام صادق(ع) شنيدم که فرمود:
شخصى خدمت پيامبراکرم(ص) آمد و عرض کرد: خويشانى دارم که من با آنها ارتباط دارم، ولى آنها مرا مىآزارند; قصد دارم ازآنها جدا شوم. حضرت فرمود: هرکس تو را محروم ساخت، تو او را محروم نکن; هرکساز تو بريد و جدا شد، تو با او قطع رابطه نکن و هرکس به توستم کرد، عفوش کن. اگر چنين کردى، خداوند عزوجل پشتيبانتخواهد بود. 22
امامصادق(ع) فرمود: صله رحم، خلق را نيکو، آدم را سخاوتمند و نفسرا پاکيزه مىسازد. 23
آن حضرت همچنين فرمود: صله رحم، مرگ را بهتاءخير مىاندازد; سبب دوستى درخانواده مىگردد; حساب قيامت راآسان مىکند و از گناهان آدمى مىکاهد. پس با خويشان خود پيوندبر قرار کنيد و به برادرانتان نيکى کنيد، هرچند با خوب سلامکردن و جواب سلام دادن باشد. 24
نویسنده: احمد محيطي اردکاني