قرآن، ديني جامع و كامل است. همين ويژگي قرآن است كه چيزي از جزئيات زندگي آدمي را فرو نگذاشته است. در حقيقت، قرآن و اسلام، سبك زندگي سالم و درست را به مردم ارايه مي دهد. حتي در شرايع آسماني و ابراهيمي ديگر غير از اسلام نمي توان اين جامعيت را پيدا كرد. در غير شرايع آسماني، اين سبك زندگي بشري است كه دين و شريعت را مي سازد و با بازسازي قانوني دوباره در شكل گسترده تر به كار گرفته مي شود.
از اين رو، سبك زندگي بسيار متحول و متأثر از فرهنگ صاحبان زر و زور و تزوير است كه قدرت رسانه و افكارسازي را در اختيار دارند و سبك زندگي در مسيري تعريف و تعيين مي شود كه طبقات ممتاز جامعه مي خواهند.
اما سبك زندگي در اسلام براساس اهداف متعالي آفرينش هستي و انسان تعريف و تبيين شده و لذا براساس محورهائي چون فطرت بشري، عدالت و عقلانيت و مانند آن سامان يافته است و در كليات دستخوش تغيير و تحول نمي شود؛ زيرا اين امور، جزو امور ثابتي است كه زمان و مكان در آن تاثيري ندارد و تنها اموري تغيير مي يابد كه در دام مقتضيات زمان و مكان قرار مي گيرند.
اسلام با توجه به فطرت بشر گاه در جزئيات نيز دخالت مي كند و اين گونه نيست كه سبك زندگي را در بخش كليات و سطوح عالي تبيين كند، بلكه به حوزه هاي كوچك تر و جزئي تر نيز وارد مي شود و حتي در حوزه آداب افزون بر اخلاق دستورهايي را ارايه مي دهد. از اينرو سبك زندگي در اسلام از كلي ترين و اصولي ترين ها آغاز و به مباحث و موضوعات بسيار ريز و دقيق چون آداب ادامه مي يابد. يكي از اين موضوعات بسيار ريز و دقيق و لطيف در سبك زندگي، آداب مهماني است كه در آيات قرآني به اشكال گوناگون به اين پرداخته شده است.
مهماني همانند هر كار ديگر، آدابي دارد كه اگر بدان عمل شود، كمك بسياري به انسان ها در رسيدن به مقصد و قرار گرفتن در مسير درست خدايي شدن مي كند؛ زيرا انسان در روابط اجتماعي است كه خود را به طور كامل تعريف مي كند و اصولا هويت، تنها در سايه شناسايي ديگري معنا مي يابد و هويت يابي در سايه آن محقق مي شود، شخصيت هر كسي در جامعه شكل كامل پيدا مي كند. از اين رو حوزه مسايل و مباحث اجتماعي و تعاملات انساني بيش تر مورد توجه و اهتمام قرآن و اسلام است. برخي از آداب مهماني و ميزباني به قرار زير است:
1- دعوت: انسان اگر بخواهد ادب مهماني را رعايت كند، از همان آغاز نبايد بي دعوت جايي برود. «يَأَيهَُّا الَّذِينَ ءَامَنُواْ لَا تَدْخُلُواْ بُيُوتَ النَّبىِِّ إِلَّا أَن يُؤْذَنَ لَكُمْ إِلىَ طَعَامٍ غَيرَْ نَظِرِينَ إِنَئهُ وَ لَكِنْ إِذَا دُعِيتُمْ فَادْخُلُواْ...» (احزاب، آيه 53).
2- استقبال از مهمان: ميزبان به استقبال و پيشوازي تا سر در خانه بيايد و به گرمي مهمان را به درون خانه دعوت كند.
3- بي تعارف و صريح: ميزبان اگر آمادگي از مهماني ندارد، بايد تعارف را كنار بگذارد و شفاف از عدم امكان و يا عدم آمادگي خود براي پذيرائي به مهمان بگويد. «فَإِن لَّمْ تجَِدُواْ فِيهَا أَحَدًا فَلَا تَدْخُلُوهَا حَتىَ يُؤْذَنَ لَكمُْ وَ إِن قِيلَ لَكُمُ ارْجِعُواْ فَارْجِعُواْ هُوَ أَزْكىَ لَكُمْ وَ اللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ عَلِيم» (نور، آيه28).
4- عدم ناراحتي: وقتي بي دعوت قبلي به مهماني رفتيد، اگر ميزباني آمادگي مهماني نداشت و شما را برگردانيد، ناراحت نشويد و پوزشش را بپذيريد و برگرديد.
5- انتظار: وقتي بي دعوت قبلي رفتيد، در منزل منتظر بمانيد تا ميزبان برسد و در را بر روي شما بگشايد. «وَ لَوْ أَنهَُّمْ صَبرَُواْ حَتىَ تخَْرُجَ إِلَيهِْمْ لَكاَنَ خَيرًْا لَّهُمْ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَّحِيم»(حجرات، آيه5) پس زياد در نزنيد و اين پا و آن پا نكنيد كه چرا دير كرده و در را باز نكرده است، شايد ميزبان آماده نيست و مي خواهد خانه يا خود را براي ورود شما آماده كند و يا با خانواده اش مشورت كند و نظرشان را در ارتباط با مهماني ناخوانده شما جويا شود.
6- بدون اجازه وارد نشدن: تا زماني كه ميزبان به استقبال شما به در منزل نيامده، شما وارد خانه نشويد حتي اگر از قبل دعوت داشته باشيد. (احزاب، آيه53 و حجرات، آيه5)
7- پيشتازي در سلام و تحيت: هرگاه شما را به درون خانه فراخواند هنگام ورود سلام كنيد.«... فَإِذَا دَخَلْتُم بُيُوتًا فَسَلِّمُواْ عَلىَ أَنفُسِكُمْ تحَِيَّةً مِّنْ عِندِ اللَّهِ مُبَرَكَةً طَيِّبَةً كَذَالِكَ يُبَينُِّ اللَّهُ لَكُمُ الاَْيَاتِ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُون» (نور، آيه61)
8- پاسخ گويي به تحيت و سلام: اگر وارد خانه شديد و هر كه در خانه بر شما سلام كرد، شما به سلام ايشان به گرمي و به سلامي بهتر پاسخ گوئيد و خوشرويي خود را با سلام بهتر نشان دهيد. (النساء، آيه86)
9- نشستن: ميزبان هر جا گفت بنشينيد همان جا بنشينيد(مجادله، آيه11) و تعارف را كنار بگذاريد، زيرا شايد ميزبان معذوراتي دارد كه مي خواهد شما آن جايي كه مشخص كرده بنشينيد و بي اذن و اجازه جا به جا نشويد مگر اين كه بسيار خودماني باشيد و با خصوصيات و اخلاق شخص و نيز وضعيت خانه و خانواده آشنايي داشته باشيد كه در اين موارد هم بهتر است ادب مهماني را به جا آورده و خودسرانه جابه جا نشويد. به قول معروف مهمان بايد خود را اسير صاحب خانه بداند نه اين كه ميزبان اسير مهمان شود.
10- جا دادن به ديگري: در مهماني عمومي تر، هر تازه واردي با چشم، دنبال جايي مي گردد. در اين حالت بهتر است كه به اين اشخاص تعارف كنيد و جا بدهيد و نگوئيد كه ميزبان با آوردن اين مهمان جا را تنگ كرده است. اگر كسي درخواست جايي كرد به او جا بدهيد. «يَأَيهَُّا الَّذِينَ ءَامَنُواْ إِذَا قِيلَ لَكُمْ تَفَسَّحُواْ فىِ الْمَجَالِسِ فَافْسَحُواْ يَفْسَحِ اللَّهُ لَكُمْ وَ إِذَا قِيلَ انشُزُواْ فَانشُزُواْ يَرْفَعِ اللَّهُ الَّذِينَ ءَامَنُواْ مِنكُمْ وَ الَّذِينَ أُوتُواْ الْعِلْمَ دَرَجَاتٍ وَ اللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِير»(مجادله، آيه11).
11- احترام: به هر كسي كه وارد شد احترام بگذاريم و با سلام و تحيت به استقبال كلامي از او برويم.
12- بلند شدن به پاي مهمان: به احترام و تكريم تازه واردان بلند شويم. اگر مهمان تازه وارد مومني است بيشتر تكريم و احترام بگذاريم و در بلند شدن و اعمال ديگر پيشتاز باشيم.
13- شتاب در پذيرايي: اگر مهمان وارد شد، در پذيرايي شتاب كنيد حتي با يك ليوان آب و شربت. اگر مهمان به دعوت شما وارد شده در تهيه غذا شتاب كنيد و به ياري همسرتان بشتابيد و به او در تهيه غذا كمك كنيد. «فَرَاغَ إِلىَ أَهْلِهِ فَجَاءَ بِعِجْلٍ سَمِين»(ذاريات، آيه26).
14- چشم انتظار غذا نبودن: مهمان وقتي وارد شد، چشم انتظار فوري غذا نباشد و چشم به اين ظرف و آن ظرف ندوزد كه غذا آماده است يا نه و يا اين كه غذا چيست. (احزاب، آيه53))
15-ياري به همسر: در تهيه غذا براي مهمان به ويژه مهماني هاي ناگهاني به همسرتان كمك كند.
16- غذاي حلال: غذايي كه ميزبان تهيه مي كند بايد حلال، پاك و طيب باشد. «يَأَيُّهَا الَّذِينَ ءَامَنُواْ كُلُواْ مِن طَيِّبَاتِ مَا رَزَقْنَاكُمْ وَ اشْكُرُواْ لِلَّهِ إِن كُنتُمْ إِيَّاهُ تَعْبُدُون»(بقره، آيه 172 و مومنون، آيه 51 و آيات ديگر).
17- بهترين غذا: در پذيرايي از مهمان كوشا باشيد و بهترين غذا را تهيه كنيد، چنان كه حضرت ابراهيم(ع) حتي براي مهمانان سرزده اش گوساله اي چاق و چله را مي كشد و به كمك همسرش كباب مي كند. «فَرَاغَ إِلىَ أَهْلِهِ فَجَاءَ بِعِجْلٍ سَمِين» (ذاريات/26).
18- سفره انداختن: سفره را پيش مهمان ببريد و بيندازيد، نه اين كه مهمان را از جايي بلند كنيد و به جايي ديگر ببريد و بگوييد: بفرماييد اين جا.
19- تعارف كردن: ميزبان وقتي سفره پهن شد، تعارف كند و بفرما بزند تا مهمان دست به غذا برد: «فَقَرَّبَهُ إِلَيهِْمْ قَالَ أَ لَا تَأْكلُُون»(ذاريات، آيه 27).
20- اندازه نگه داشتن در خوردن و نوشيدن و دوري از اسراف: در خوردن و نوشيدن اندازه نگه داريد و به مقداري بخوريد كه مصداق اسراف و زياده روي نباشد: « يَابَنىِ ءَادَمَ خُذُواْ زِينَتَكمُْ عِندَ كلُِّ مَسْجِدٍ وَ كُلُواْ وَ اشرَْبُواْ وَ لَا تُسرِْفُواْ إِنَّهُ لَا يحُِبُّ الْمُسرِْفِين»(اعراف، آيه 31) بسياري از مردم چون به مهماني مي روند خودكشي مي كنند و اين دور از ادب مهماني است.
21- پرهيز از ريخت و پاش و تبذير: ميزبان در تهيه غذا بايد اندازه نگه دارد و آن قدر غذا و خوراكي تهيه نكند كه خورده نشود و دور ريخته شود. تفاوت اسراف و تبذير اين است كه اسراف هرگونه زياده روي در هر كار و فكري حتي امور اعتقادي است، ولي تبذير اين است كه شخص نعمتي را استفاده نكند و تباه و ضايع سازد. بذر به معناي پاشيدن است. غذاهايي كه زياد از حد و اندازه تهيه و سپس در سطل زباله ريخته مي شود نمونه بارز و آشكار تبذير است. كساني كه تبذير مي كنند دوستان و ياران شيطان هستند و در مسير شيطاني گام بر مي دارند؛ از اين رو خداوند كساني را كه تبذير مي كنند و ريخت و پاش در زندگي دارند دوست نمي دارد. «إِنَّ الْمُبَذِّرِينَ كاَنُواْ إِخْوَانَ الشَّيَاطِينِ وَ كاَنَ الشَّيْطَنُ لِرَبِّهِ كَفُورًا»(اسراء، آيه 27).
22- خوردن غذاي پاك و پاكيزه: در هنگام خوردن دقت كنيد كه هر چيزي را نخوريد، «فَلْيَنظُرِ الْانسَانُ إِلىَ طَعَامِه»(عبس، آيه 24) بلكه طعامي پاك و پاكيزه بخوريد. «يَأَيهَُّا الرُّسُلُ كلُُواْ مِنَ الطَّيِّبَاتِ وَ اعْمَلُواْ صَالِحًا إِنىِّ بِمَا تَعْمَلُونَ عَلِيم»(مومنون، آيه 51 و بقره، آيه 172).
23- شكر و سپاس: پس از خوردن غذا شكر خدا گوييد و سپاسگزار ميزبان باشيد، «يَأَيُّهَا الَّذِينَ ءَامَنُواْ كُلُواْ مِن طَيِّبَاتِ مَا رَزَقْنَاكُمْ وَ اشْكُرُواْ لِلَّهِ إِن كُنتُمْ إِيَّاهُ تَعْبُدُون»(بقره، آيه 172) و غر نزنيد كه اين چه غذايي بوده است.
24- تكريم مهمان: ميزبان و نيز همسرش براي تكريم و احترام به مهمانان بر سر سفره و يا سر درب اتاق حاضر شود. «فَرَاغَ إِلىَ أَهْلِهِ فَجَاءَ بِعِجْلٍ سَمِين...»(ذاريات، آيه 26، 27 و29).
25- خوشگويي: ميزبان و مهمان همان گونه كه خوشرويي مي كنند خوشگو باشند و پسنديده و زيبا سخن بگويند كه شادي آفرين باشد و دلگير، سخن نگويند و دلگيري نكنند.
26- بخوريد و برويد: وقتي غذا خورديد برويد (احزاب، آيه 53) و براي سخن گفتن نمانيد و جلسه بگو و بخند راه نيندازيد و قعده هاي قهوه خانه اي برپا نكنيد كه اين كار چه بسا موجب اذيت صاحبخانه و ميزبان شود و او در رودربايستي قرار گيرد و دچار محذوريت شود.
27- اجازه گرفتن: پس از غذا خوردن و هنگام رفتن از ميزبان اجازه خروج بگيريد.«إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِينَ ءَامَنُواْ بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ إِذَا كَانُواْ مَعَهُ عَلىَ أَمْرٍ جَامِعٍ لَّمْ يَذْهَبُواْ حَتىَ يَسْتَْذِنُوهُ إِنَّ الَّذِينَ يَسْتَْذِنُونَكَ أُوْلَئكَ الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ رَسُولِه...» (نور، آيه 62) پس اگر ميزبان اجازه رفتن داد برويد وگرنه منتظر باشيد تا ميزبان اذن خروج بدهد.
28- مراعات ميزبان: مهمان همواره بايد مراعات حال ميزبان را بكند. بدين ترتيب آن چه بيان شد تنها گوشه اي از آداب مهماني و ميزباني در قرآن است كه فهرست وار ذكر گرديد و علاقه مندان مي توانند به كتاب هاي اخلاقي و تفسيري مراجعه كنند.
نويسنده: محسن شريفي