یكی از پیامبران خدا حضرت شعیب ـ علیه السلام ـ است كه نام او در قرآن یازده بار آمده است. خداوند او را به سوی مردم مَدْین و اَیكه فرستاد تا آنها را به یكتا پرستی و آیین خدایی دعوت نماید و از بت پرستی و فساد اخلاقی نجات بخشد.
در مورد سلسله نسب شعیب، به اختلاف نقل شده، محدّث معروف مسعودی او را از فرزندان نابت بن مَدْین بن ابراهیم دانسته است.(1)
مَدْین شهری بود كه در سرزمین معان، نزدیك شام، در قسمت انتهایی حجاز قرار داشت، مردم آن علاوه بر بت پرستی و فساد اخلاقی، در داد و ستدها خیانت و كلاه برداری میكردند، كم فروشی و خیانت در خرید و فروش حتی كم نمودن طلا و نقره در سكههای پول، در میانشان رایج بود، و به خاطر حبّ دنیا و ثروت اندوزی، به نیرنگ و حیله دست میزدند و به انواع تباهیهای اجتماعی خو گرفته بودند.اَیكه نیز قریهای آباد و پر درخت در نزدیك مَدْین بود، مردم آن جا نیز هم چون مردم، مَدْین غرق در فساد بودند.
خداوند از میان مردم مَدْین، حضرت شعیب ـ علیه السلام ـ را به پیامبری برانگیخت تا آنها و مردم اطراف را از لجنزار تباهیها برهاند و به سوی توحید و صفا و صمیمیت دعوت نماید.(2)
حضرت شعیب یكی از پیامبران عرب بود، ولی به گفته بعضی او از نسل ابراهیم ـ علیه السلام ـ بود، بلكه نوه دختری حضرت لوط بود، توضیح این كه:
از شیخ صدوق به سند خود روایت شده كه حضرت شعیب ـ علیه السلام ـ و حضرت ایوب و بلعم با عورا، از فرزندان گروهی بودند كه هنگام تبدیل آتش نمرودی به گلستان، به ابراهیم ـ علیه السلام ـ ایمان آوردند، و همراه ابراهیم ـ علیه السلام ـ و لوط ـ علیه السلام ـ به سرزمین شام هجرت كردند، و سپس آن گروه با دختران حضرت لوط ـ علیه السلام ـ ازدواج نمودند، و هر پیامبری كه بعد از ابراهیم ـ علیه السلام ـ و قبل از بنی اسرائیل به وجود آمد، از نسل همین سه نفر بود.(3)
حضرت شعیب ـ علیه السلام ـ 242 سال عمر كرد، از بعضی از روایات و گفتار مفسّران و قرائن استفاده میشود كه شعیب ـ علیه السلام ـ از طرف خدا به سوی دو قوم (قوم مَدْین و قوم اَیكه) فرستاده شد، هر دو قوم از اطاعت او سركشی نمودند و هر كدام به یك نوع عذاب سخت گرفتار شدند.(4)
حضرت شعیب ـ علیه السلام ـ با منطق و استدلال و شیوههای حكیمانه و مهرانگیز، قوم خود را به سوی خدا و عدالت دعوت میكرد، بیان او به قدری جالب و جاذب و گیرا بود كه پیامبر اسلام ـ صلّی الله علیه و آله ـ فرمود:
«كانَ شُعَیبٌ خَطِیبُ الْأنبِیاءِ؛ شعیب ـ علیه السلام ـ خطیب و سخنران در بین پیامبران بود.»(5)
«ای قوم من! خدا را پرستش كنید كه جز او معبود دیگری برای شما نیست، پیمانه و وزن را در خرید و فروش كم نكنید، دست به كم فروشی نزنید، من هم اكنون شما را در نعمت میبینم، ولی از عذاب روز فراگیر بر شما بیمناك هستم.
ای قوم من! پیمانه و وزن را با عدالت تمام دهید، و بر كالاهای مردم عیب نگذارید، و از حق آنان نكاهید، و در زمین به فساد و تباهی نكوشید.
آن چه خداوند از سرمایههای حلال برای شما باقی گذارده، برایتان بهتر است اگر ایمان داشته باشید، و من پاسدار شما (و مأمور بر اجبارتان به ایمان) نیستم.»(3)
ای قوم من! به من بگویید هرگاه من دلیل آشكارتری از پروردگارم داشته باشم و رزق (و موهبت) خوبی به من داده باشد (آیا میتوانم بر خلاف فرمان خدا رفتار كنم؟) من هرگز نمیخواهم چیزی را كه شما را از آن باز میدارم، خودم مرتكب شوم، من جز اصلاح ـ تا آن جا كه توان دارم ـ نمیخواهم، و توفیق من جز به خدا نیست، بر او توكّل كردم و به سوی او باز میگردم.
ای قوم من! دشمنی و مخالفت با من سبب نشود كه شما به همان سرنوشتی كه قوم نوح یا قوم هود یا قوم صالح گرفتار شدند، گرفتار شوید، و ماجرای عذاب قوم لوط از شما چندان دور نیست، از درگاه پروردگار خود آمرزش بطلبید، و به سوی او باز گردید كه پروردگارم مهربان و دوستدار (بندگان توبه كار) است.
ای قوم من! آیا قبیله كوچك من، نزد شما عزیزتر از خداوند است؟ در حالی كه فرمان او را پشت سر انداختهاید، پروردگارم به آن چه انجام میدهید آگاهی دارد.
ای قوم من! هر كاری از دستتان ساخته است انجام دهید، من هم كار خود را خواهم كرد! و به زودی خواهید دانست كه عذاب خوار كننده به سراغ چه كسی خواهد آمد و چه كسی دروغگو است. شما انتظار بكشید و من هم در انتظارم.»(7)
قوم شعیب به جای این كه به دعوت مهر انگیز و منطقی شعیب ـ علیه السلام ـ گوش فرا دهند و برای تأمین سعادت دنیا و آخرت خود، از او اطاعت كنند، لجاجت كردند و با كمال گستاخی و بیپروایی در برابر او ایستادند، تا آن جا كه او را جاهل و سفیه و كم عقل خواندند و با صراحت به او گفتند: «اِنَّكَ لَاَنْتَ السَّفِیهُ الْجاهِلُ؛ تو قطعاً كم عقل و نادان هستی.(8)»
و نیز در پاسخ به دعوت شعیب ـ علیه السلام ـ گفتند: «آیا نمازت به تو دستور میدهد كه آن چه را پدرانمان میپرستیدند، ترك كنیم، یا آن چه را میخواهیم در اموالمان انجام ندهیم، تو با این كه بردبار و آدم فهمیدهای هستی، چرا این حرفها را میزنی؟!
ای شعیب! بسیاری از آن چه را میگویی ما نمیفهمیم، و ما تو را در میان خود ضعیف مییابیم(9) و اگر به خاطر قبیله كوچكت نبود تو را سنگسار میكردیم و تو در برابر ما قدرتی نداری.»(10)
آنها به این ترتیب به تكذیب شعیب، و كارشكنی در برابر آن حضرت پرداختند.
اَیكه (بر وزن لیله) آبادی معروفی بود كه در نزدیكی مَدْین قرار داشت، دارای آب و درختان بسیار بود، ازاین رو به نام اَیكه (كه در فارسی به معنی بیشه است) خوانده میشد.
مردم آن جا ثروتمند و مرفّه بودند، به همین دلیل غرق در غرور و غفلت بودند، و همانند مردم مَدْین، بت پرست بودند و خیانت و كلاهبرداری در خرید و فروش در بین آنها رایج بود.
به فرموده قرآن، شعیب ـ علیه السلام ـ آنها را این گونه دعوت كرد:
«آیا تقوا پیشه نمیكنید، قطعاً من در میان شما پیامبری امین هستم، بنابراین پرهیزكار باشید و از من اطاعت كنید، من در برابر دعوتم، پاداشی از شما نمیطلبم، اجر من تنها بر پروردگار جهانیان است، حق پیمانه را ادا كنید، كم فروشی نكنید، و به دیگران خسارت وارد نسازید، و با ترازوی صحیح وزن كنید، و حق مردم را كم نگذارید، و در زمین تلاش برای فساد نكنید، و از نافرمانی كسی كه شما و اقوام پیشین را آفرید، بپرهیزید.»
مردم لجوج اَیكه نسبت سحر و جادوزدگی به شعیب دادند و گفتند: «تو از سحرشدگان هستی، تو بشری همانند ما میباشی، تنها گمانی كه ما درباره تو داریم این است كه از دروغگویان میباشی، اگر راست میگویی سنگهایی از آسمان بر سر ما بباران.»
شعیب گفت: پروردگار من به اعمالی كه شما انجام میدهید داناتر است.
سرانجام مردم اَیكه، حضرت شعیب را تكذیب كردند، و عذاب سایبان صاعقه خیز آسمان، آنها را به هلاكت رسانید.(11)
از بعضی از روایات استفاده میشود كه موضعگیری قوم بت پرست شعیب ـ علیه السلام ـ در برابر آن حضرت، به قدری شدید بود كه چند نفر از نمایندگان آن حضرت را مظلومانه و بسیار جانسوز كشتند، در این رابطه نظر شما را به سه روایت زیر جلب میكنم:
1. سهل بن سعید میگوید: به دستور هشام بن عبدالملك (دهمین خلیفه اموی) در یكی از روستاهای متعلق به او، چاهی را حفر كردند در درون چاه جنازه مردی بلند قامت پیدا شد كه پیراهن سفید در تن داشت، و دستش را بر جای ضربتی كه در سرش وجود داشت نهاده بود، وقتی كه دستش را كشیدند، از جای ضربت سر، خون تازه جاری شد، دستش را رها كردند، بار دیگر به روی همان ضربه قرار گرفت و خود بند آمد، و در پیراهن او نوشته شده بود: «من ابن صالح نماینده شعیب ـ علیه السلام ـ بودم، و از طرف او برای تبلیغ قوم، فرستاده شده بودم، قوم مرا زدند و در میان این چاه افكندند، و خاك بر سرم ریختند و چاه را پركردند.»(12)
2. عبدالرحمن بن زیاد میگوید: در زمین مزروعی عمویم، چاهی میكندیم كه به خاك نرم رسیدیم، آن خاكها را كنار زدیم، ناگاه به اطاقی رسیدیم، در آن جا پیرمردی را كه پارچهای بر رویش انداخته شده بود دیدیم، ناگاه در كنار سرش نامهای یافتیم، در آن نوشته بود: «من حسان بن سنان نماینده شعیب پیامبر بودم، از سوی او به سوی این بلاد آمدم و مردم را به سوی خدای یكتا دعوت نمودم، آنها مرا تكذیب كردند و در میان این اطاق درون چاه زندانی نمودند، و در این جا هستم تا روز قیامت برپا گردد و در دادگاه الهی آنها را محاكمه كنند.»(13)
3. نیز نقل شده: سلیمان بن عبدالملك (هفتمین خلیفه اموی) به سرزمین «وادی القُری» رسید، دستور داد در آن جا چاهی حفر نمایند، كارگران به حفر چاه مشغول شدند، ناگاه به سنگ بزرگی رسیدند، آن سنگ را از جا كندند، ناگاه جنازه مردی را در زیر آن سنگ یافتند كه دو پیراهن بر تن داشت، و دستش را بر سرش نهاده بود، وقتی كه دستش را كشیدند، خون از سرش فوران كرد، سپس دست را رها كرده بر جای خود روی سر قرار گرفت و خون بند آمد.