آداب احسان و نیکی در قرآن؛ سوره لقمان ، آیات 3 الی 5

اوصاف نیکوکاران[ لقمان، آیات 3 الی 5 [1]]

هُدىً وَ رَحْمَةً لِلْمُحْسِنينَ [2] (3)الَّذينَ يُقيمُونَ الصَّلاةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكاةَ وَ هُمْ بِالْآخِرَةِ هُمْ يُوقِنُونَ [3](4)أُولئِكَ عَلى‏ هُدىً مِنْ رَبِّهِمْ وَ أُولئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ [4] (5)

[كه‌] هدايت و رحمتى براى نيكوكاران است [5](3)آنان كه نماز برپا مى‌دارند و زكات مى‌دهند و هم ايشانند كه به آخرت يقين دارند [3](4)آنان بر هدايتى از جانب پروردگارشان استوارند و هم ايشان رستگارانند [4](5)(بهرام پور)

جزئیات آیه  [6]

1-اطیب البیان (ذیل آیات 3 الی 5 سوره لقمان)

هُدىً وَ رَحْمَةً لِلْمُحْسِنِينَ اما هدايتش به بهترين راه‏ها و آسان‏ترين و محكم‏ترين آنها هدايت مي فرمايد چنانچه مي فرمايد إِنَّ هذَا الْقُرْآنَ يَهْدِي لِلَّتِي هِيَ أَقْوَمُ وَ يُبَشِّرُ الْمُؤْمِنِينَ (اسرى آيه 9) و اما رحمتش همين بشارتها كه در قرآن خداوند بيان فرموده كه جامع جميع سعادات دنيوى و اخروى و نجات از جميع مهالك نشئتين است اما بهره بردارى او لِلْمُحْسِنِينَ است چنانچه مي فرمايد وَ نُنَزِّلُ مِنَ الْقُرْآنِ ما هُوَ شِفاءٌ وَ رَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِنِينَ وَ لا يَزِيدُ الظَّالِمِينَ إِلَّا خَساراً (اسراء آيه 82) و محسن مقابل مسي‏ء است و محسن كسى را گويند كه عقائدش حسن باشد اخلاقش حسن باشد اعمال و افعالش حسن باشد و مسي‏ء مفادا با ظالم يكيست كه ظالم بدين، ظالم بغير، ظالم بنفس، عقائد بد، اخلاق بد، افعال بد، تماما سيئست كه فرمود وَ لا يَزِيدُ الظَّالِمِينَ إِلَّا خَساراً. سپس صفات

محسنين را در آیه  بيان مي فرمايد كه محسنين كيانند

الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكاةَ وَ هُمْ بِالْآخِرَةِ هُمْ يُوقِنُونَ (4)
كسانى هستند كه بر پا مي دارند نماز را و اداء م يكنند زكاة را و آنها بآخرت و قيامت آنها يقين دارند.
الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاةَ كه اهم فرائض الهيه است: «الصلاة عمود الدين‏معراج المؤمن،..........
وَ يُؤْتُونَ الزَّكاةَ زكاة به نه چيز تعلق مي گيرد: غلات اربعه: گندم، جو، خرما و كشمش.
...........
وَ هُمْ بِالْآخِرَةِ هُمْ يُوقِنُونَ البته كسى كه يقين بآخرت داشته باشد در مقام تدارك آن بر مي آيد بلكه مثل زيد بن حارثه ميشود كه گفت «اصبحت موقنا و صداى نغمه ‏هاى بهشت و زفير جهنم را مي شنوم و اشخاص بهشتى و جهنمى را مى ‏بينم و بايد بجميع ضروريات قيامت معتقد باشد كه مكررا ذكر شد.

[سوره لقمان (31): آيه 5]
أُولئِكَ عَلى‏ هُدىً مِنْ رَبِّهِمْ وَ أُولئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ (5)
اينها بر هدايت هستند از جانب پروردگارشان و اينها آنهايى هستند كه رستگار شدند.
أُولئِكَ عَلى‏ هُدىً تعبير بعلى كه براى استعلاء است شامل جميع انحاء هدايت مي شود كه تمام آنها را بدست آورده‏ اند يعنى هيچگونه لغزشى در امر دين نداشتند چه درباره علميات از عقايد حقه و معرفت باحكام دينيه عمليه و اخلاقيه و عمليات قدمى بر خلاف آن برنداشته و بتمام دستورات آن عمل كرده.
..........
وَ أُولئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ فلاح رستگاريست و رستگارى صدق نمي كند بر كسى كه كوچكترين عقوبتى و بليتى داشته باشد.

2-تفسیر المیزان(ذیل آیات 3 الی 5 سوره لقمان)

و وصف المحسنين بإقامة الصلاة و إيتاء الزكاة اللتين هما العمدتان في الأعمال و بالإيقان بالآخرة و يستلزم التوحيد و الرسالة و عامة التقوى، كل ذلك مقابلة الكتاب للهو الحديث المصغي إليه لمن يستمع لهو الحديث.و وصف المحسنين بإقامة الصلاة و إيتاء الزكاة اللتين هما العمدتان في الأعمال و بالإيقان بالآخرة و يستلزم التوحيد و الرسالة و عامة التقوى، كل ذلك مقابلة الكتاب للهو الحديث المصغي إليه لمن يستمع لهو الحديث.

3-ترجمه تفسیر المیزان(ذیل آیات 3 الی 5 سوره لقمان)

، و نيز آن را توصيف كرد به دو وصف" هدى" و" رَحْمَةً لِلْمُحْسِنِينَ" تا صفت حكيم بودن قرآن را تكميل كند، پس قرآن به سوى واقع و حق هدايت مى ‏كند، و به واقع نيز مى ‏رساند، نه مثل لهو الحديث كه انسان را از مهمش باز داشته، و به واقعى نمى‏ رساند، و نيز قرآن رحمت است، نه نقمت تا از نعمت باز بدارد.
آن گاه محسنين را توصيف و معرفى نموده به اين كه نماز مى‏ خوانند و زكات مى ‏دهند، كه دو ركن مهم عملند، و به اين كه داراى ايقان به آخرتند، و معلوم است كه يقين به آخرت مستلزم يقين به توحيد و رسالت و همه شرايط و مراحل تقوى نيز هست، و همه اين توصيف‏ها كه براى كتاب كرده در مقابل لهو الحديث است، و دارد به كسى كه گوش به لهو الحديث مى‏ دهد، مى‏ گويد: به اين حقايق گوش كن، نه به لهو

4-تفسیر مخزن العرفان(ذیل آیات 3 الی 5 سوره لقمان)

وهُدىً وَ رَحْمَةً لِلْمُحْسِنِينَ (هدى) مصدر و حال است براى آيات، هدايت و رحمت دو صفت ديگرى است از اوصاف قرآن يعنى در حالى كه آيات قرآن هدايت و رهنما و رحمت است براى نيكوكاران.

الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكاةَ وَ هُمْ بِالْآخِرَةِ هُمْ يُوقِنُونَ را به صفت از اوصاف حميده معرّفى فرموده:
1- نيكوكاران كسانى خواهند بود كه نماز را بپاى مي دارند و در امر نماز مداومت و استقامت دارند.
2- نيكوكاران كسانى مي باشند كه زكاة مال خود را بفقراء و مستمندان مي دهند.
3- نيكوكاران كسانى هستند كه بمعاد و عالم آخرت يقين دارند (واو) در (و هم) حاليّه است و مرجع (هم) محسنين مي باشند اشاره به اينكه اين دو عمل كه صلاة و زكاة باشد در صورتى انسان را در تعداد نيكوكاران بشمار مي آورد كه از روى ايمان و يقين بمعاد واقع گرديده باشد.يقين مراتبى دارد و مرتبه دانى و پست آن (علم اليقين است) هيچ عملى بدون آن مثمر ثمر نخواهد گرديد و يقين قطعى بآخرت و معاد علاماتى دارد كه بپاى داشتن نماز با تمام اجزاء و شرائط داخلى و خارجى آن يكى از علامات يقين بآخرت بشمار مي آيد و چنين است عطاء نمودن ذكاة كه آنهم علامت ديگرى خواهد بود. و تخصيص دادن اين دو عمل را (بمحسنين) براى اهميت آن است كه يكى راجع بزحمت بدنى است و ديگر مالى زيرا كه انسان باين دو چيز كه آسايش بدن و كثرت مال باشد خيلى علاقه ‏مند است و كسى كه از روى خلوص مداومت بر اين دو عمل نمايد معلوم مي شود كه بآخرت يقين دارد.
أُولئِكَ عَلى‏ هُدىً مِنْ رَبِّهِمْ وَ أُولئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ (اولئك) اشاره است بكسانى كه داراى اين اوصاف سه گانه باشند بپاى داشتن نماز و عطاء كردن زكاة و يقين بآخرت و اين اشخاص از طرف پروردگارشان از هدايت شدگان و رستگارانند ظاهرا تكرار (اولئك) و نيز ضمير (هم) براى تأكيد و اهميت اين سه مطلب است

5-تفسیر نمونه(ذیل آیات 3 الی 5 سوره لقمان)

آيه بعد هدف نهايى نزول قرآن را با اين عبارت بازگو مى‏ كند:" اين كتاب حكيم مايه هدايت و رحمت براى نيكوكاران است" هُدىً وَ رَحْمَةً لِلْمُحْسِنِينَ

" هدايت" در حقيقت مقدمه ‏اى است براى" رحمت پروردگار"، چرا كه انسان نخست در پرتو نور قرآن حقيقت را پيدا مى‏ كند و به آن معتقد مى‏ شود، و در عمل خود آن را به كار مى‏ بندد، و به دنبال آن مشمول رحمت واسعه و نعمتهاى بى پايان پروردگار مى ‏گردد.

پذيرش حق، مرحله ايمان و مرحله عمل، و قرآن در اين سه مرحله به ترتيب مايه" هدايت" و" بشارت" و" رحمت" است (دقت كنيد).*** آيه بعد محسنين را با سه وصف، توصيف كرده، مى‏ گويد:" آنها كسانى ‏هستند كه نماز را بر پا مى ‏دارند، زكات را ادا مى‏ كنند، و به آخرت يقين دارند" (الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكاةَ وَ هُمْ بِالْآخِرَةِ هُمْ يُوقِنُونَ).
پيوند آنها با خالق از طريق نماز، و با خلق خدا از طريق زكات، قطعى است و يقين آنها به دادگاه قيامت انگيزه نيرومندى است براى پرهيز از گناه و براى انجام وظائف.*** و در آخرين آيه مورد بحث عاقبت و سرانجام كار" محسنين" را چنين بيان مى ‏كند:" آنها بر طريق هدايت پروردگارشان هستند، و آنها رستگارانند" (أُولئِكَ عَلى‏ هُدىً مِنْ رَبِّهِمْ وَ أُولئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ).
جمله" أُولئِكَ عَلى‏ هُدىً مِنْ رَبِّهِمْ"، از يك سو نشان می دهد كه هدايت آنها از طرف پروردگارشان تضمين شده است، و از سوى ديگر تعبير" على"، دليل بر اين است كه گويى هدايت براى آنها يك مركب راهوار است، و آنها بر اين مركب سوار و مسلطند.
و از اينجا تفاوت اين" هدايت" با هدايتى كه در آغاز سوره آمده روشن مى ‏شود، چرا كه هدايت نخستين همان آمادگى پذيرش حق است، و اين هدايت برنامه وصول به مقصد مى ‏باشد.
ضمنا جمله أُولئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ كه طبق ادبيات عرب، دليل بر حصر است، نشان مى ‏دهد كه تنها راه رستگارى، همين راه است، راه نيكوكاران، راه آنها كه با خدا و خلق خدا در ارتباطند، و راه آنها كه به مبدء و معاد ايمان كامل دارند.

6-تفسیر الکاشف (ذیل آیات 3 الی 5 سوره لقمان)

هُدىً وَ رَحْمَةً لِلْمُحْسِنِينَ و هم الذين يطلبون الحق و يعملون به لأنه حق، و لا ريب ان القرآن هدى و رحمة لكل من أخلص للّه و للحق، أما الذين أعمت المطامع قلوبهم فهم الداء الذي لا دواء له إلا الاستئصال‏

7-ترجمه تفسیر الکاشف(ذیل آیات 3 الی 5 سوره لقمان)

هُدىً وَ رَحْمَةً لِلْمُحْسِنِينَ. مراد از محسنين كسانى هستند كه حق را جستجو و به خاطر حق، بدان عمل مى‏ كنند. ترديدى نيست كه قرآن براى هركس كه به خدا و حق اخلاص مند باشد، هدايت و رحمت است. امّا كسانى كه آزها دل‏هايشان را كور كرده است، گرفتار دردى مى ‏باشند كه هيچ دارويى ندارد، مگر اين‏كه ريشه‏ كن شود.

8-تفسیر نور(ذیل آیات 3 الی 5 سوره لقمان)

1-نيكوكاران، آمادگى پذيرش حقّ را دارند. «هُدىً وَ رَحْمَةً لِلْمُحْسِنِينَ»

2- نيكوكار كسى است كه هم به مسائل اقتصادى توجّه دارد و هم به مسائل معنوى. لِلْمُحْسِنِينَ الَّذِينَ يُقِيمُونَ ... يُؤْتُونَ‏

3- نيكوكاران از هدايت‏هاى الهى برخوردارند. «أُولئِكَ عَلى‏ هُدىً مِنْ رَبِّهِمْ»
4- توفيق كارهاى خير، لطف خداوند است. لِلْمُحْسِنِينَ ... هُدىً مِنْ رَبِّهِمْ‏
5- اقامه نماز و پرداخت زكات، زمينه‏ ى بهره ‏گيرى از هدايت قرآن را فراهم مى‏ سازد. الَّذِينَ يُقِيمُونَ ... وَ يُؤْتُونَ ... أُولئِكَ عَلى‏ هُدىً‏
6- رستگارى، مخصوص كسانى است كه اهل نماز، زكات و يقين به آخرت باشند. «أُولئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ»

9-تفسیر مخزن العرفان (ذیل آیات 3 الی 5 سوره لقمان)

هُدىً وَ رَحْمَةً لِلْمُحْسِنِينَ (هدى) مصدر و حال است براى آيات، هدايت و رحمت دو صفت ديگرى است از اوصاف قرآن يعنى در حالى كه آيات قرآن هدايت و رهنما و رحمت است براى نيكوكاران.