در آيه 54 سوره مريم از پيامبرى به نام «اسماعيل» با صفت «صادق الوعد» ياد شده است: «واذكُر فِى الكِتبِ اسمعيلَ انَّهُ كانَ صادِقَ الوَعدِ وكانَ رَسولًا نَبيّا». در اينكه مقصود از اسماعيل در اين آيه فرزند ابراهيم يا پيامبرى جز اوست اختلاف است.
همه مفسران اهل سنّت اسماعيل در اين آيه را فرزند ابراهيم دانسته و جز او را نام نبرده يا آنكه به شدت ردّ كرده اند. «1» در ميان تفاسير شيعه برخى هر دو احتمال را ذكر كرده و قول جمهور را ضعيف شمرده اند «2»، با اين حال برخى بر اينكه مراد از وى اسماعيل فرزند ابراهيم است تأكيد كرده و قول ديگر را ضعيف دانسته اند. «3»
برخى با استناد به رواياتى او را اسماعيل بن حزقيل می دانند. «4» بر پايه روايتى از امام صادق عليه السلام اسماعيل در اين آيه فرزند ابراهيم عليه السلام نيست، زيرا اسماعيل عليه السلام در حيات پدر از دنيا رفت. از سويى با وجود رسالت ابراهيم عليه السلام جايى براى رسالت اسماعيل نبود. اين اسماعيل فرزند حزقيل بود كه به سوى قوم خود مبعوث شد و او را تكذيب كردند و كشتند «5»؛
امّا به نظر می رسد برخى روايات و داده هاى تاريخى كه پيامبرى و رسالت اسماعيل براى جُرْهُميان و قبايل يمانى و عَمالقه و عمر طولانى 120 سال براى او و وصيّت ابراهيم به اسماعيل را گزارش كرده است «6» و آيات قرآن كه به رسالت وی اشاره دارد: «ءامَنّا بِاللَّهِ و ما انزِلَ الَينا و ما انزِلَ الی ابرهيمَ واسمعيلَ واسحقَ و يَعقوبَ» (بقره/ 2، 136؛ نساء/ 4، 163) با آن بخش از روايت پيش گفته كه رسالت فرزند ابراهيم را نفى كرده و مرگ او را در زمان حيات پدر می داند سازگار نيست و شايد همين امر برخى را بر آن داشته تا در صدور اين روايت ترديد كنند. «7»
اساس ديدگاهى كه او را اسماعيل بن حزقيل می داند، افزون بر روايات اين است كه در قرآن نام اسماعيل همواره در كنار پدرش ابراهيم ذكر شده است (بقره/ 2، 125، 127، 133، 136)؛ ولى در آيه مورد بحث (54 مريم/ 19) نام وى مستقل آمده است.
از سويى عطف اسرائيل (يعقوب) بر ابراهيم در آيه 58 مريم/ 19 نشان می دهد كه اسماعيل و پيامبران ديگر كه در آيات قبل از آنها ياد شده هم فرزند ابراهيم و هم فرزند يعقوب اند، حال آنكه اسماعيل فرزند ابراهيم عموى يعقوب(علیه السلام) است؛ نه فرزند او، بنابراين، وى در آيه مورد بحث بايد جز او و از نسل يعقوب باشد تا معناى آيات درست باشد؛ ولى دليل نخست با وجود آيات 86 انعام/ 6؛ 85 انبياء/ 21 و 48 ص/ 38 كه نام اسماعيل جدا ذكر شده پاسخ داده می شود، افزون بر آن جدا ياد كردن از اسماعيل بن ابراهيم ممكن است براى نشان دادن اعتبار و موقعيّت ويژه او باشد. «8»
پاسخ دليل دوم نيز اين است كه عطف اسرائيل بر ابراهيم سبب نمی شود كه در همه امور با هم مشترك باشند و چنين نتيجه نمی دهد، كه همه افراد ياد شده بايد از نسل ابراهيم و يعقوب باشند، بلكه ممكن است برخى ذريّه ابراهيم و برخى ذريّه يعقوب باشند.
برخى احتمال داده اند اسماعيل در آيه مورد بحث (54 مريم/ 19) پيامبرى از بنی اسرائيل باشد كه در آيه 246 بقره/ 2 در داستان طالوت بدون ذكر نام، از او ياد شده و داستان وى در تورات «9» و انجيل «10» نيز گزارش شده است «11».
در هر حال، اسماعيل صادق الوعد چه آنكه فرزند ابراهيم يا پيامبرى جز او باشد سبب صادق الوعد خواندن وى را آن دانسته اند كه براى شخصى كه به او وعده ملاقات داده بود مدتى طولانى انتظار كشيد. «12» بر اساس آيه 54 مريم/ 19 وى نبى و رسول بود و اهل خود را به نماز و زكات فرا می خواند و مرضىّ خداوند بود.
نویسنده: محمد مرادی
_________________________________
پی نوشت:
1. جامع البيان، مج 9، ج 16، ص 120؛ تفسيرابن كثير، ج 3، ص 132؛ الدرالمنثور، ج 5، ص 516؛ روح المعانى، مج 9، ج 16، ص 152
2. الميزان، ج 14، ص 62
3. مجمع البيان، ج 6، ص 800؛ الفرقان، ج 15- 16، ص 341
4. احسن الحديث، ج 6، ص 335
5. حياة القلوب، ج 2، ص 831
6. مجمع البيان، ج 6، ص 800؛ الكامل، ج 1، ص 125؛ بحارالانوار، ج 1، ص 96؛ ج 17، ص 148
7. روح المعانى، مج 9، ج 16، ص 152
8. الميزان، ج 14، ص 63
9. كتاب مقدس، اول سموئيل، 1- 15
10. همان، رساله عبرانيان، 11: 20- 24
11. اعلام القرآن، ص 101؛ اعلام قرآن، ص 129
12. جامع البيان، مج 9، ج 16، ص 120