صبر در لغت به حبس، امساک و در محدودیت قرار دادن اطلاق می گردد؛[1] و در اصطلاح علم اخلاق به حفظ نفس از اضطراب، اعتراض و شكايت و همچنین به آرامش و طمأنینه گفته می شود.[2]صبر موارد مختلفی دارد، از جمله: صبر در خوداری از سخن گفتن را "کتمان" و صبر در اجتناب از خوردن و آشامیدن را "صوم (روزه)" گویند.[3]
كلمات كليدي: قرآن، صبر، صابران، انبياء، پايداري و استقامت
انسان و محل زندگی او به نحوی آفریده شده که با آفات، کمبودها، موانع و مصیبتهای فراوانی همراه است و همیشه آفات و مصائبی در اموال، عزیزان، دوستان و... در کمین نعمتهاست که موجب از دست دادن آنها می شود؛ از سویی دیگر انسان در معرض حملات شدید تمایلات نفسانی است که همه این موارد ابزار آزمایش انسان توسط خدای متعال به شمار می آیند:[4]
«وَ نَبْلُوَكُمْ بِالشَّرِّ وَ الْخَيْرِ فِتْنَةً وَ إِلَيْنا تُرْجَعُون»[5]«و شما را با بديها و خوبيها آزمايش می كنيم و سرانجام بسوى
ما بازگردانده می شويد!»
در این میان تنها کسانی از میان موانع و مشکلات، سلامت به مقصد می رسند که با صبر، به قضای الهی راضی شده و تمایلات نفسانی را حبس نموده، و تسلیم امر خداوند گشتند. مصائب گوناگون آنان را از شکر، اطاعت و عبادت خداوند باز نداشته و با وجود تمام مشکلات، خود را به انجام وظایف الهی وادار سازند.[6]
خداوند در قرآن کریم در موارد مختلف به شکلهای گوناگون به این موضوع پرداخته و انسانها را با جایگاه و ارزش صبر آشنا ساخته است؛ همچنین به صابرین همراهی و یاری خود را در مراحل سخت زندگی، وعده داده و نعمت‌های ویژه ای عنایت کرده است:[7]
«وَ بَشِّرِ الصَّابِرين... أُولئِكَ عَلَيْهِمْ صَلَواتٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَ رَحْمَةٌ وَ أُولئِكَ هُمُ الْمُهْتَدُون»[8]
«بشارت ده به استقامت كنندگان!... اينها، همانها هستند كه الطاف و رحمت خدا شامل حالشان شده و آنها هستند هدايت يافتگان!»
واژه صبر و مشتقات آن 103 بار در قرآن به کار رفته که نشان از اهمیت ویژه این حرکت اخلاقی از دیدگاه دین مبین اسلام و قرآن کریم دارد.
صبر در یک تقسیم بندی کلی به دو قسم تقسیم می شود:
صبر بدنی در مقابل مشقت‌هایی است که بر بدن و جسم انسان وارد می شود. این صبر یا با عمل تحقق می یابد، مثل قیام به عبادات مشکل، یا با تحمل و استقامت، مثل صبر بر کتک‌های شدید، امراض بزرگ و جراحات هولناک، که قرآن کریم درباره صبر ایوب نبی در برابر امراض و مصیبتهایش این گونه از او یاد می کند:
«وَاذْكُرْ عَبْدَنا أَيُّوبَ إِذْ نادی رَبَّهُ أَنِّي مَسَّنِيَ الشَّيْطانُ بِنُصْبٍ وَ عَذابٍ... إِنَّا وَجَدْنَاهُ صَابِرًا»[9]
«و به خاطر بياور بنده ما ايّوب را، هنگامى كه پروردگارش را خواند (و گفت: پروردگارا!) شيطان مرا به رنج و عذاب افكنده است ... ما ایوب را شکیبا یافتیم.»
حضرت ایوب(علیه السلام) یکی از انبیاء بزرگ الهی است که دارای مال و فرزندان فراوان و بسیار اهل بخشش بود. او مورد امتحانهای سخت الهی قرار گرفت؛ اموال او از بین رفت، فرزندان او هلاک شدند، بدن او دچار امراض سخت شد؛ اما او در برابر کوه مصائب و مرضهای شدیدی که بر او وارد شد، صبر نمود و هیچ شکایتی نکرد؛ لذا به عنوان اسوه و الگوی صبر شناخته شد.[10]
یکی از اقسام صبر، صبر در مقابل شهوات نفسانی است که قرآن این گونه بیان کرده است:
«فَأَمَّا مَنْ طَغی وَ آثَرَ الْحَياةَ الدُّنْيا... وَ أَمَّا مَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ وَ نَهَى النَّفْسَ عَنِ الْهَوى...»[11]
«امّا آن كسى كه طغيان كرده، و زندگى دنيا را مقدّم داشته... و آن كس كه از مقام پروردگارش ترسان باشد و نفس را از هوى بازدارد...»
این آیه به دو گروه از انسانها اشاره دارد که یک گروه از آنها در مقابل هوای نفس خود سر فرود آورده و در مقابل زرق و برق آن، صبر خود را از کف داده؛ اما گروه دیگر به خاطر ترس از مقام پروردگار خویش، نفس خویش را حبس نموده و صبر را پیشه ی خود می سازد.[12]
از نظر قرآن، صبر در صورتي ارزشمند است که به قصد تقرب و براي کسب رضاي الهي باشد که خداوند صاحبان عقل را چنين ستوده است:
«إِنَّما يَتَذَكَّرُ أُولُوا الْأَلْباب... وَالَّذينَ صَبَرُوا ابْتِغاءَ وَجْهِ رَبِّهِمْ وَ أَقامُوا الصَّلاةَ... أُولئِكَ لَهُمْ عُقْبَى الدَّار»[13]
«تنها صاحبان انديشه متذكّر می شوند... و آنها كه بخاطر ذات (پاك) پروردگارشان شكيبايى می كنند و نماز را برپا می دارند... پايان نيك سراى ديگر، از آن آنهاست »
این آیه به صفات اولوا الالباب اشاره نموده که یکی از این صفات صبر بر مصائب در راه کسب رضای الهی است.[14]
بنابر روایات نقل شده از پیامبر اکرم(ص)، صبر دارای مراتب سه گانه است:[15]
شکیبایی انسان در برابر حوادث تلخ و ناگوار مثل خسارات مالی، مرگ عزیزان، بیماری و... از جمله مراتب صبر است که قرآن کریم از آن این گونه یاد کرده است:
«وَ لَنَبْلُوَنَّكُمْ بِشَيْءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَ الْجُوعِ وَ نَقْصٍ مِنَ الْأَمْوالِ وَ الْأَنْفُسِ وَ الثَّمَراتِ وَ بَشِّرِ الصَّابِرين الَّذينَ إِذا أَصابَتْهُمْ مُصيبَةٌ قالُوا إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَيْهِ راجِعُون»[16]
«قطعاً همه ی شما را با چيزى از ترس، گرسنگى، و كاهش در مالها و جانها و ميوهها، آزمايش می كنيم و بشارت ده به استقامت كنندگان! آنها كه هر گاه مصيبتى به ايشان می رسد، می گويند: ما از آنِ خدائيم
و به سوى او بازمی گرديم!»
در این آیه خداوند، به کسانی که در برابر مصایب و مکروهات، صبر پیشه کرده اند، بشارت می دهد؛ چراکه آنان مالکیت حقیقی را از آن خدا می دانند و او را صاحب حق هرگونه تصرفات در عالم به حساب می آورند؛ پس به طور قطع چنین کسی از وارد شدن مصایب و مشکلات متأثر نمی گردد.[17]
تکالیفی که خدای متعال بر عهده ی بندگان قرار داده، با دشواری هایی همراه است؛ لذا ممكن است انسان به خاطر دشواری در انجام آن کوتاهی کرده و آن را ترک كند؛ از اين رو قرآن کریم انسانها را به صبر بر امتثال وظایف دینی توصيه کرده است:[18]
«رَبُّ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ ما بَيْنَهُما فَاعْبُدْهُ وَاصْطَبِرْ لِعِبادَتِه»[19]
«همان پروردگار آسمانها و زمين، و آنچه ميان آن دو قرار دارد! او را پرستش كن و در راه عبادتش شكيبا باش!»
بالاترين مرحله از صبر، صبر بر معصيت است و آن ایستادگی در برابر شعله های سرکش شهوات و هیجان های برخاسته از هوي و هوس و یا مقامات دنیوی است؛ چراکه بيشتر انسان ها در برابر فقر و گرفتاري طغيان نمي‌كنند؛ ولي وقتي خدا مقام، پول و صحّت بدن بدهد، آن وقت خيلي سخت است كه خودش را سالم نگه دارد و صبر پیشه کند و این نعمت موجب غفلت و معصیت او نگردد. از این قسم به صبر بر نعمت نیز تعبیر می کنند.[20] قرآن کریم در این باره می فرماید:
«وَ لَئِنْ أَذَقْناهُ نَعْماءَ بَعْدَ ضَرَّاءَ مَسَّتْهُ لَيَقُولَنَّ ذَهَبَ السَّيِّئاتُ عَنِّي إِنَّهُ لَفَرِحٌ فَخُورٌ إِلاَّ الَّذينَ صَبَرُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحات»[21]
«و اگر بعد از شدّت و رنجى كه به او رسيده، نعمتهايى به او بچشانيم، می گويد: مشكلات از من برطرف شد، و ديگر باز نخواهد گشت! و غرق شادى و غفلت و فخرفروشى می شود... مگر آنها كه (در سايه ی ايمان راستين،) صبر و استقامت ورزيدند و كارهاى شايسته انجام دادند.»
صبر در برابر معصیت ها و هوای نفس آنقدر عظیم است که حتی یوسف نبی(علیه السلام) نیز خود را از شرّ آن ایمن ندانسته و به خدا پناهنده می شود:[22]
«وَ ما أُبَرِّئُ نَفْسي إِنَّ النَّفْسَ لَأَمَّارَةٌ بِالسُّوءِ إِلاَّ ما رَحِمَ رَبِّي»[23]
«من هرگز خودم را تبرئه نمی كنم، كه نفس (سركش) بسيار به بديها امر می كند، مگر آنچه را پروردگارم رحم كند!»
یوسف(علیه السلام) فرزند یعقوب نبی(علیه السلام) که در کودکی مورد حسد برادران خود قرار گرفت و با بی رحمی او را در چاه انداختند، سپس به بهایی اندک فروختند؛ و در مصر نیز به دلیل ردّ درخواست نامشروع همسر عزیز مصر و دیگر زنان مصری، سالها به زندان افتاد، اما در برابر همه ی این مصائب صبر پیشه کرد و بر خدا توکل نمود.[24]
در قرآن کریم مصادیق زیادی برای صبر و صابران ذکر شده که به برخی از آنها اشاره می گردد:
قرآن کریم سرگذشت پیامبران الهی را به عنوان الگوی صبر و استقامت بیان نموده و می فرماید:
«وَكَأَيِّن مِّن نَّبِيٍّ قَاتَلَ مَعَهُ رِبِّيُّونَ كَثِيرٌ فَمَا وَهَنُواْ لِمَا أَصَابَهُمْ فِي سَبِيلِ اللّهِ وَ مَا ضَعُفُواْ وَ مَااسْتَكَانُواْ...»[25]
«چه بسیار پیامبرانی که مردان الهی فراوانی به همراه آنها جنگ کردند، آنها هیچ‌گاه در برابر آنچه در راه خدا به آن می رسیدند، سست نشدند، و ناتوان نگردیدند و تن به تسلیم ندادند...»
خداوند در این آیه برای تشویق و ترغیب مؤمنان به سوی جهاد، از سرگذشت پیامبران گذشته و صبر و پایداری آنان در راه خدا و تحمل سختی های جدال با دشمنان خبر می دهد، تا مؤمنان از آنان سرمشق بگیرند و در مقابل مشقّات جنگ، سست نشوند.[26]
یکی از مصادیق بارز صبر، صبری است که مجاهدان در راه خدا در میادین نبرد حق، علیه باطل از خود نشان داده و با صبر خود بر دشمن غلبه نموده اند:
«كَم مِّن فِئَةٍ قَلِيلَةٍ غَلَبَتْ فِئَةً كَثِيرَةً بِإِذْنِ اللّهِ وَاللّهُ مَعَ الصَّابِرِينَ»[27]
«چه بسیار گروه اندکی که به یاری و اذن خدا بر گروه بسیاری غلبه کرده است و خداوند با صابران است.»
این آیه به خوبی نشان می دهد که آنچه در جهاد با دشمن اهمیت دارد، زیادی تعداد نفرات نیست؛ بلکه ایمان به یاری خدا و صبر در برابر مشکلات جهاد است که نتیجه ی جنگ را تعیین می کند.[28]
صبر در برابر دسیسه های دشمنان از دیگر مصادیق صبر است که قرآن کریم از آن یاد نموده و مؤمنان را به آن سفارش کرده است:
«إِن تَمْسَسْكُمْ حَسَنَةٌ تَسُؤْهُمْ وَ إِن تُصِبْكُمْ سَيِّئَةٌ يَفْرَحُواْ بِهَا وَ إِن تَصْبِرُواْ وَتَتَّقُواْ لاَيَضُرُّكُمْ كَيْدُهُمْ شَيْئًا»[29]
«اگر نیکی به شما رسد، ناراحت می شوند و اگر حادثه ی ناگواری برای شما رخ دهد، خوشحال می گردند؛ اما اگر (در برابر آنها) استقامت و پرهیزکاری پیشه کنید، نقشه های (خائنانه ی) آنها به شما زیانی نمی رساند.»
خداوند در این آیه به مؤمنان آموزش می دهد که با مسلّح شدن به صبر و تقوا هیچ گونه آسیبی از ناحیه ی دشمنان به آنها کارساز نخواهد شد؛ چراکه با این سلاح از تصمیم های عجولانه پرهیز نموده و به درستی تدبیر می نمایند و این چیزی جز محفوظ ماندن از کید دشمنان نیست.[30]
از مواردی که قرآن کریم برای تشویق و ترغیب به روحیه صبر از آن یاد نموده، ذکر صبر و شکیبایی انبیاء گذشته در برابر تکذیب کفار عصر خود می باشد:
«قَدْنَعْلَمُ إِنَّهُ لَيَحْزُنُكَ الَّذي يَقُولُونَ فَإِنَّهُمْ لايُكَذِّبُونَكَ... وَ لَقَدْ كُذِّبَتْ رُسُلٌ مِّن قَبْلِكَ فَصَبَرُواْ عَلَى مَا كُذِّبُواْ وَ أُوذُواْ حَتَّى أَتَاهُمْ نَصْرُنَا»[31]
«ما می دانيم كه گفتار آنها، تو را غمگين می كند، ولى (غم مخور! و بدان كه) آنها تو را تكذيب نمی كنند... پیامبرانی پیش از تو نیز تکذیب شدند و در برابر تکذیب‌ها صبر و استقامت کردند، و (در این راه) آزار دیدند، تا هنگامی که یاری ما به آنها رسید، (تو نیز چنین باش).»
پیامبر اسلام(ص) در گفتگوهای منطقی و مبارزات فکری که با مشرکان لجوج داشت، گاهی از شدت لجاجت آنها و عدم تأثیر سخن در روح آنان و گاهی از نسبت‌های ناروایی که به ایشان می دادند، غمگین و اندوهناک می شد؛ اما خداوند برای دلداری پیامبر به ذکر مشکلات انبیاء گذشته و شکیبایی آنان در برابر دشمنان می پرداخت، تا با دلگرمی و صبر و استقامت بیشتر، برنامه ی خویش را تعقیب کند.[32]
انسانها در زندگی خود با افکار و عقاید گوناگونی، موافق یا مخالف برخورد می کنند، که به لحاظ اهمیت، انسان را به موضع گیری های متفاوتی وادار می کند؛ لذا قرآن کریم به مؤمنان سفارش می کند که برای مقابله با عقاید باطل و رفتار خشونت آمیز دشمنان اسلام، صبر پیشه کنند و به بهترین وجه به مقابله با آنها برخیزند:[33]
«ادْفَعْ بِالَّتي هِيَ أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذي بَيْنَكَ وَ بَيْنَهُ عَداوَةٌ كَأَنَّهُ وَلِيٌّ حَميمٌ وَ ما يُلَقَّاها إِلاَّ الَّذينَ صَبَرُوا وَ ما يُلَقَّاها إِلاَّ ذُو حَظٍّ عَظيمٍ»[34]
«بدى را با نيكى دفع كن، ناگاه (خواهى ديد) همان كس كه ميان تو و او دشمنى است، گويى دوستى گرم و صميمى است! امّا جز كسانى كه داراى صبر و استقامتند، به اين مقام نمی رسند، و جز كسانى كه بهره عظيمى (از ايمان و تقوا) دارند، به آن نايل نمی گردند!»
در باب ارزش والای صبر همین بس که قرآن در آيات متعددي با عبارت «الله مع الصابرين»، «إنّ الله يحبّ الصابرين» و عبارات دیگر به آنان م‍ژده مي‌دهد که خداوند با صابران همراه است و آنان را بسیار دوست دارد،[35] و در بیان علت رسیدن بعضی از بنی اسرائیل به مقام امامت و هدایت مردم می فرماید:
«وَ جَعَلْنا مِنْهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنا لَمَّا صَبَرُوا وَ كانُوا بِآياتِنا يُوقِنُونَ»[36]
«و از آنان امامان (و پيشوايانى) قرار داديم كه به فرمان ما (مردم را) هدايت می كردند؛ چون شكيبايى نمودند، و به آيات ما يقين داشتند.»
در این آیه صبر را از مقدمات رسیدن به مقام پیشوایی شمرده و انسان را در مقام قرب الهی تا جایی بالا می برد که شایستگی امامت بر مردم را پیدا می کند که خود دلیلی آشکار بر ارزش والای صبر در راه خداست.[37]
خداوند در موارد مختلف به پاداش صابران پرداخته که تنها به اشاره ی یک مورد بسنده می شود:
«وَ جَزاهُمْ بِماصَبَرُوا جَنَّةً وَ حَريراً...»[38]
«و در برابر صبرشان، بهشت و لباسهاى حرير بهشتى را به آنها پاداش می دهد!...»
این آیه و آیات بعد که در وصف صبر بر گرسنگی و ایثار طعام امام علی(علیه السلام) و خانواده ایشان نازل شده است، به پاداش آن اشاره نموده و نعمت های بهشتی را که به خاطر صبر به آن بزرگوارن داده شده، بیان می کند، و این خود بیان گر نشانه ای بر پاداش عظیم و منزلت صابران در درگاه خداوند است.[39]
نویسنده: محبوبه محجوب
محمد مؤذني
____________________________
پی نوشت:
[1]. راغب اصفهانی، حسین بن محمد؛ المفردات في غريب القرآن، تحقیق صفوان عدنان داودی، دمشق بیروت، دارالعلم الدارالشامیة، 1412ق، چاپ اول، ص474؛ ابن منظور، محمدبنمكرم؛ لسانالعرب، بیروت ، دارصادر، 1414ق، چاپ سوم، ج4، ص438.
[2]. مصطفوی، حسن؛ التحقيق في كلمات القرآن الكريم، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1360ش، ج6، ص182.
[3]. المفردات في غريب القرآن، ص474 و لسان العرب، ج4، ص438.
[4]. طبرسی، فضل بن حسن؛ مجمع البيان في تفسير القرآن، تهران، ناصرخسرو، 1372ش، چاپ سوم، ج7، ص74-75.
[5]. انبیاء/35.
[6]. بلاغى نجفى، محمدجواد؛ آلاء الرحمن فى تفسير القرآن، قم، بنیاد بعثت، 1420ق، چاپ اول، ج1، ص141.
[7]. مکارم شیرازی، ناصر و همکاران؛ تفسير نمونه، دارالکتب الاسلامیه، تهران، 1374ش، چاپ اول، ج1، ص530-531.
[8]. بقره/155و 157.
[9]. ص/41 و 44.
[10]. طباطبائی(علامه)، سیّدمحمدحسین؛ الميزان فی تفسیر القرآن، قم، جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم، 1417ق، چاپ پنجم، ج17، ص208- 209.
[11]. نازعات/37 و 40.
[12]. تفسير نمونه، ج26، ص 107، 109 و 110.
[13]. رعد/19 و 22.
[14]. سبزوارى نجفى، محمدبن حبيبالله؛ الجديد في تفسير القرآن المجيد، بیروت، دارالتعارف، 1406ق، چاپ اول، ج4، ص124.
[15]. کلینی، محمد بن یعقوب؛ اصول کافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1365ش، ج2، ص91.
[16]. بقره/155-156.
[17]. طيب، سيد عبدالحسين؛ أطيب البيان في تفسير القرآن، تهران، اسلام، 1378ش، چاپ دوم، ج2، ص259-261.
[18]. مدرسى، سيد محمدتقی ؛ من هدى القرآن، تهران، دار محبی الحسین، 1419ق، چاپ اول، ج7، ص77.
[19]. مریم/65.
[20]. تفسير نمونه، ج9، ص33.
[21]. هود/10و11.
[22]. طوسى، محمد بن حسن؛ التبيان فى تفسير القرآن، تحقيق احمد قصير عاملی ، بيروت ، دار احياءالتراث العربی ، ج6، ص155.
[23]. یوسف/53.
[24]. حسينى همدانى، سيدمحمدحسين؛ انوار درخشان، تحقیق محمدباقر بهبودی، تهران، كتابفروشى لطفی ، 1404ق، چاپ اول، ج9، ص9.
[25]. آل عمران/146.
[26]. بانوی اصفهانی امین، سیّده نصرت، مخزن العرفان فی تفسير قرآن، تهران، نهضت زنان مسلمان، 1361ش، ج3، ص288.
[27]. بقره/249.
[28]. تفسير نمونه، ج2، ص244.
[29]. آل عمران/120.
[30]. طالقانى، سيد محمود؛ پرتوى از قرآن، تهران، شركت سهامى انتشار، 1362ش، چاپ چهارم، ج5، ص307.
[31]. انعام/33 - 34.
[32]. تفسیرنمونه، ج 5، ص209.
[33]. سبزوارى نجفى، محمدبن حبيبالله؛ ارشاد الاذهان الى تفسير القرآن، بیروت، دارالتعارف، 1419ق، چاپ اول،ج1، ص485.
[34]. فصلت/34 و 35.
[35]. ر. ک. بقره/155- 157، هود/11، رعد/23 و 24 و آل عمران/146.
[36]. سجده/24.
[37]. صادقى تهرانى، محمد؛ الفرقان في تفسير القرآن بالقرآن، قم، فرهنگ اسلامى، 1365ش، چاپ دوم، ج23، ص301.
[38]. انسان/12. ر. ک. فرقان/75، رعد/24، بقره/157، نحل/96، قصص/54 و زمر/10.
[39]. مغنيه، محمدجواد؛ تفسير الكاشف، تهران، دارالكتب الإسلامية، 1424ق، چاپ اول، ج7، ص483.