برخى از صاحب نظران و مفسران بر آنند كه جهان دائما در حال گسترش است و كهكشانها از همديگر دور می شوند. در اين رابطه به برخى از آيات قرآن استناد شده است كه عبارتند از:
«وَ السَّماءَ بَنَيْناها بِأَيْدٍ وَ إِنَّا لَمُوسِعُونَ»(ذاريات/ 47) «و ما آسمان را با قدرت بنا كرديم و همواره آن را گسترش می بخشيم.»
«إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَيْهِ راجِعُونَ» «بقره/ 156» «و ما از آن خدا هستيم و به سوى او بازمی گرديم.»
«أَلا إِلَى اللَّهِ تَصِيرُ الْأُمُورُ» «شورى/ 53» «هشدار كه [همه ] كارها به خدا بازمی گردد.»
آيه اول در مقام بيان آيات عظمت خداوند در عالم آفرينش است و «أيد» (بر وزن صيد) به معنى قدرت و قوت است و اين واژه در آيات قرآن مجيد مكرر به اين معنا آمده است و در اينجا اشاره به قدرت كامله خداوند بزرگ در آفرينش آسمانها دارد. «تفسير نمونه، ج 22، ص 371 و 372» آيه دوم در مقام بيان صفات صابرين است كه آنان در هنگام مصيبت می گويند (ما از خدا هستيم) اشاره به اينكه همه نعمتها از خداست پس براى از دست دادن آنها ناراحت نشويم (و به سوى او بازمی گرديم) اشاره به اينكه، اينجا سراى جاويدان نيست و اين نعمتها زودگذر و وسيله كمال است. «تفسير نمونه، ج 1، ص 525» آيه سوم در مورد راه مستقيم الهى است: «صِراطِ اللَّهِ الَّذِي لَهُ ما فِي السَّماواتِ وَ ما فِي الْأَرْضِ» و در حقيقت دليل اين مطلب است كه راه مستقيم تنها راهى است كه به سوى خدا می رود و در حقيقت اين جمله بشارتى براى پرهيزكاران و تهديدى براى ظالمان و گنهكاران است كه بازگشت همه آنها به سوى خدا است. «همان، ج 20، ص 506»
بسيارى از صاحبنظران و متخصصان و اخترشناسان در مورد گسترش جهان و انطباق آن با آيات قرآن اظهار نظر كرده اند كه در اينجا به پاره اى از آنها اشاره می كنيم؛ امّا قبل از نقل سخنان آنها اشاره می كنيم كه در بين دانشمندان در مورد گسترش جهان دو ديدگاه عمده وجود دارد:
پروفسور «هاوكينگ» كيهانشناس بزرگ می نويسد:
«برخى از دانشمندان مثل نيوتن (1643- 1727 م) و ديگران می خواستند نتيجه گيرى كنند كه تحت تأثير و نفوذ نيروى گرانش اين مجموعه كيهانى ايستاد بزودى شروع به انقباض خواهد كرد.» «استفن ويليام هاوكينگ، تاريخچه زمان، ترجمه دادفرما، ص 58»
مجموعه كيهانى شامل چند صدهزار ميليون كهكشان است كه هر كدام محتوى چند صدهزار ميليون ستاره هستند «همان، ص 55» و تقريبا همه آنها در حال دور شدن از ما هستند. اين مطلب به وسيله تجزيه نور ستارگان كه به ما می رسد بر دانشمندان معلوم شد يعنى طيفهاى سرخگرا از طيف آبی گرا بيشتر است. و اين سرخگرا بودن هم بر اساس نظم خاصى است يعنى متناسب با فاصله هر كهكشان از ماست. به عبارت ديگر هر چه يك كهكشان از ما دورتر باشد تندتر از ما دورى می گزيند. «همان، ص 58».
نخستين كسى كه به اين واقعيت پى برد دانشمندى به نام «سليفر» «Slipher» (متولد 1875 م) مدير رصدخانه «لاول» بود او در سال 1912 كشف كرد كه ستارگان از ما می گريزند. «تاريخ علوم، ص 739 به نقل از دانش عصر فضا، استاد حسين نورى، ص 194»
بعد از او «هابل» در سال 1929 اعلام كرد كه اين دور شدن ستارگان به صورت منظم است «تاريخچه زمان، ص 58» يعنى كهكشانى كه در فاصله يك ميليون سال نورى ماست با سرعت 186 كيلومتر در ثانيه و آنكه در فاصله دو ميليون سال نورى است دو برابر اين سرعت (372 كيلومتر) از ما دور می شوند. «دانش عصر فضا، ص 196 و نيز ر. ك: از اتم تا ستاره، ص 104»
براى مثال ستاره عيوق در هر طپش قلب 30 كيلومتر از ما دور می شود. و كهكشان شجاع در هر ثانيه حدود 60 هزار كيلومتر از ما فاصله می گيرد. «دانش عصر فضا، ص 195 و نيز: از جهانهاى دور، ص 15»
نظريه گسترش جهان امروزه مورد قبول دانشمندان است؛ اعم از كسانى كه نظريه مهبانگ (انفجار بزرگ اوليه) را می پذيرند و يا دانشمندانى كه نظريه كهبانگ (جهان پلاسما و جهان انفجارهاى كوچك) را قبول دارند و يا دانشمندانى كه نظريه حالت پايدار جهان را ترجيح می دهند. «رى ويلارد و ديگران، كيهان و راه كهكشان، ترجمه سيد محمد امين محمدى، ص 34- 50»
در مورد انطباق آيات قرآن و نظريه علمى گسترش جهان به صورت مختصر سخنان برخى از صاحبنظران را نقل می كنيم:
1. آية اللّه مكارم شيرازى در تفسير آيه 47 سوره ذاريات در مورد «انا لموسعون» چهار تفسير ذكر می كند:
الف: به معناى توسعه در رزق از سوى خدا بر بندگان از طريق نزول باران.
ب: به معناى توسعه در رزق از سوى خدا بر بندگان از هر نظر.
ج: به معناى بی نيازى خداوند چون خزائن او آنقدر گسترده است كه با اعطاء رزق به خلايق پايان نمی پذيرد.
د: خداوند آسمانها را آفريده و دائما گسترش می دهد.
ايشان معناى چهارم را تقويت می كند و می نويسد:
«با توجه به مسئله آفرينش آسمانها در جمله قبل و با توجه به كشفيات اخير دانشمندان در مسئله «گسترش جهان» كه از طريق مشاهدات حسى نيز تأييد شده است معنى لطيفترى براى آيه می توان يافت و آن اينكه خداوند آسمانها را آفريده و دائما گسترش می دهد ... يعنى ستارگانى كه در يك كهكشان قرار دارند به سرعت از مركز كهكشان دور می شوند.» «تفسير نمونه، ج 22، ص 373»
سپس شواهد زيادى از سخنان دانشمندان كيهانشناس در مورد گسترش جهان می آورد. «مرزهاى نجوم، ترجمه رضا اقصى، ص 339- 340 و آغاز و انجام جهان، ص 74- 77 و ژرژ گاموف در كتاب آفرينش جهان».
آنگاه می نويسد:
«جالب توجه اينكه تعبير به إِنَّا لَمُوسِعُونَ (ما گسترش دهندگانيم) با استفاده از جمله اسميه و فاعل دليل بر تداوم اين موضوع است و نشان می دهد كه اين گسترش همواره وجود داشته و همچنان ادامه دارد. و اين درست همان چيزى است كه امروز به آن رسيده اند.» «نمونه، ج 22، ص 375»
2. يكى از نويسندگان معاصر در اين مورد می نويسد:
«تمامى كهكشانهاى هستى و اجرام كوچك و بزرگ آسمانى با سرعت زيادى از يكديگر دور می شوند و با سرعت محيّرالعقولى يعنى 000/ 60 تا 000/ 150 كيلومتر در ثانيه رو به سوى نقطه اى نامعلوم در حركتاند. و شايد اين مطلب مصداق آيه إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَيْهِ راجِعُونَ (بازگشت همه چيز به سوى اوست) باشد و يا آيه اى ديگر كه می فرمايد أَلا إِلَى اللَّهِ تَصِيرُ الْأُمُورُ (بازگشت همه امور به سوى اوست)» سپس آيه 47 سوره ذاريات را می آورد. و اين مطلب را از نويسندگان متعددى نقل می كند «عبد الفتاح طباره، سيرى در قرآن، ترجمه رسول دريايى، ص 188 و صدر الدين بلاغى، قصص قرآن، ص 307 به بعد و آية اللّه طالقانى، پرتوى از قرآن، ج 1 و 2، ص 214» و می نويسد:
«آرى قرآن كريم در عصرى كه نه از دوربينهاى معمولى خبرى بود و نه از تلسكوپهاى غولپيكر امروزى، به گسترش و انبساط عالم اشاره نموده است.» « مطالب شگفت انگيز قرآن، ص 21- 22»
3. دكتر «موريس بوكاى» با ذكر آيه 47 سوره ذاريات و نظريه انبساط جهان در پايان نتيجه می گيرد كه: «و (اين آيه) انبساط جهان را بدون كمترين ابهام ذكر می كند.» « بوكاى، مقايسه اى ميان تورات، انجيل، قرآن و علم، ترجمه مهندس ذبيح الله دبير، ص 225- 226» او بر ترجمه هاى ديگر قرآن به ويژه ترجمه مستشرق معروف «بلاشر» اشكال می كند و می گويد:
«موسعون از فعل «اوسع» است كه در مورد اشياء: عريض كردن، گستردن، وسيعتر كردن، جادارتر كردن معنا می دهد.»
برخى مترجمان كه قابليت فراگيرى معنى اين كلمه اخير را ندارند معانيى عرضه می دارند كه به نظر من غلط می آيند مانند معنايى كه از «بلاشر» با عبارت «ما سرشار از سخاوت هستيم» می كند. مؤلفان ديگر معنا را حدس می زنند ولى جرأت اظهار نظر آن را ندارند.» «همان، ص 226»
4. استاد آية اللّه معرفت نيز در مورد آيه 47 سوره ذاريات همان ديدگاه توسعه جهان را مطرح می كند و می پذيرند. و در اين مورد شواهد متعدد علمى بيان می كند. و توسعه رزق را در آيه فوق يك معناى مجازى می دانند كه از توسعه مكانى گرفته شده است. «التمهيد فى علوم القرآن، ج 6، ص 111- 114»
در اينجا تذكر چند نكته لازم است:
1. در مورد آيه دوم إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَيْهِ راجِعُونَ «بقره/ 156» و آيه سوم أَلا إِلَى اللَّهِ تَصِيرُ الْأُمُورُ «شورى/ 53» بايد گفت كه ظاهر اين آيات تناسبى با مسئله گسترش جهان ندارد و احتمالى كه آن نويسنده معاصر (كتاب مطالب شگفتانگيز قرآن) داده، هيچ دليل و قرينه اى به همراه ندارد.
چرا كه ظاهر آيه اول بازگشت همه موجودات به سوى خداوند است و ربطى به حركت مادى كرات آسمانى در فضا ندارد. و ظاهر آيه دوم هم در مقام تهديد گناهكاران و بشارت نيكوكاران است و نزديك بدين معناست كه: همه كارها به سوى خدا برمی گردد. مواظب اعمالتان باشيد كه حساب آنها با خداست. و اين ربطى به حركت كهكشانها در فضاى لا يتناهى ندارد.
2. در مورد آيه اول وَ السَّماءَ بَنَيْناها بِأَيْدٍ وَ إِنَّا لَمُوسِعُونَ «ذاريات/ 47» بايد گفت كه ظاهر آيه همان معناى چهارم تفسيرى است كه در تفسير نمونه تقويت كرده بودند يعنى گسترش آسمانها به صورت مداوم.
با توجه به اينكه اين مطلب علمى در صدر اسلام براى مردم و دانشمندان نجوم روشن نبوده است و حتى تا قرن هفدهم دانشمندان بزرگى مثل نيوتن متمايل به ديدگاه ايستا بودن جهان و انقباض آن داشته اند، پس می توانيم بگوييم كه اين رازگوئى قرآن كه با جديدترين يافته هاى علوم تجربى مطابق است عظمت قرآن و پيامبر (ص) را می رساند.
3. آيا تطابق نظريه گسترش جهان با آيه 47 سوره ذاريات دليل اعجاز علمى قرآن است؟
اگر نظريه گسترش جهان به صورت قطعى اثبات شود با توجه به مطالب بالا می توانيم بگوييم كه اعجاز علمى قرآن را اثبات می كند. ولى با توجه به اينكه نظريه هاى علمى هميشه پابرجا نيست و احتمال خطا و تغيير در آنها وجود دارد(يعنى بهترين نظريه در علم آن است كه عرف جامعه علمى آن را بپذيرد و نظريه جانشين بهترى نداشته باشد)، پس نمی توان به طور قطعى نظريه گسترش جهان را به قرآن نسبت داد و اعجاز علمى آن را نتيجه گرفت. بلكه حدّ اكثر می توان گفت ظاهر قرآن (ذاريات/ 47) با نظريه گسترش جهان هماهنگى دارد. و تا وقتى اين نظريه پابرجاست می تواند يكى از معانى و تفسيرهاى آيه بشمار آيد.
نویسنده: محمد علی رضایی اصفهانی