عيسى(عليه السلام) بنده خدا - پيامبر خدا- 1 و رسول به سوى بنى اسرائيل 2 و يكى از پيامبران اولى العزم و صاحب شريعت بوده و كتابى به نام انجيل داشت 3، خداى تعالى نام او را مسيح عيسى نهاد 4 و" كلمة اللَّه" و" روحى از خدا" خواند 5، و داراى مقام امامت 6 و از گواهان اعمال 7، و بشارت دهندگان به آمدن پيامبر اسلام بود 8، وجيه و آبرومند در دنيا و آخرت و از مقربين بود 9.
از اصطفاء شدگان 10، و از اجتباء شدگان و از صالحان بود 11، مبارك بود هر جا كه باشد، زكى و مهذب بود، آيتى بود براى مردم و رحمتى از خدا بود و احسانگرى به مادرش، و از زمره كسانى بود كه خداى تعالى به ايشان سلام كرد 12 و از كسانى بود كه خدا كتاب و حكمتش آموخت. 13
اينها كه گفته شد بيست و دو خصيصه از مقامات ولايت بود و تمامى اوصافى كه خداى تعالى اين پيامبر بزرگوارش را بدان ستوده و رفعت قدر داده، در آن خلاصه مىشود و اين بيست و دو صفت دو قسم است: بعضى از آنها اكتسابى است، مانند رسيدن به مقام بندگى و مقام قرب و صلاح و بعضى ها موهبتى و اختصاصى است كه ما هر يك از اين صفات را در موضع مناسبش در اين كتاب به مقدارى كه فهممان يارى مىكرد شرح داديم و خواننده مىتواند به مظان آن مراجعه نمايد.
قرآن كريم خاطرنشان ساخته كه عيسى عبدى بود رسول، و اينكه هيچ چيزى جز اين ادعا نمى كرد و آنچه به وى نسبت مىدادند خود او ادعايش را نكرده و با مردم جز به رسالت خدا سخنى نگفته، هم چنان كه قرآن اين معنا را در آيه زير صراحتا از آن جناب نقل كرده مىفرمايد:
وَ إِذْ قالَ اللَّهُ يا عِيسَى ابْنَ مَرْيَمَ أَ أَنْتَ قُلْتَ لِلنَّاسِ اتَّخِذُونِي وَ أُمِّي إِلهَيْنِ مِنْ دُونِ اللَّهِ؟ قالَ سُبْحانَكَ ما يَكُونُ لِي أَنْ أَقُولَ ما لَيْسَ لِي بِحَقٍّ، إِنْ كُنْتُ قُلْتُهُ فَقَدْ عَلِمْتَهُ تَعْلَمُ ما فِي نَفْسِي وَ لا أَعْلَمُ ما فِي نَفْسِكَ، إِنَّكَ أَنْتَ عَلَّامُ الْغُيُوبِ، ما قُلْتُ لَهُمْ إِلَّا ما أَمَرْتَنِي بِهِ: أَنِ اعْبُدُوا اللَّهَ رَبِّي وَ رَبَّكُمْ، وَ كُنْتُ عَلَيْهِمْ شَهِيداً ما دُمْتُ فِيهِمْ فَلَمَّا تَوَفَّيْتَنِي كُنْتَ أَنْتَ الرَّقِيبَ عَلَيْهِمْ وَ أَنْتَ عَلى كُلِّ شَيْءٍ شَهِيدٌ، إِنْ تُعَذِّبْهُمْ فَإِنَّهُمْ عِبادُكَ وَ إِنْ تَغْفِرْ لَهُمْ فَإِنَّكَ أَنْتَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ، قالَ اللَّهُ هذا يَوْمُ يَنْفَعُ الصَّادِقِينَ صِدْقُهُمْ" 14.
و اين كلام عجيب كه مشتمل بر عصاره اى از عبوديت و متضمن جامعترين نكات ادب و حيرت آورترين آن است، كشف مىكند از اينكه نسبت به موقعيت خود در برابر ربوبيت پروردگارش و در برابر مردم و اعمال آنان چه ديدى داشته، مىفرمايد: عيسى(عليه السلام) خود را نسبت به پروردگارش تنها يك بنده مىدانسته كه جز امتثال كارى ندارد و جز به امر مولايش چيزى اراده نمىكند و جز به امر او عملى انجام نمىدهد و خداى تعالى هم جز اين دستورى به وى نداده كه مردم را به عبادت او به تنهايى دعوت كند، او نيز به مردم جز اين را نگفت كه اى مردم اللَّه را كه پروردگار من و پروردگار شما است بپرستيد.
و از ناحيه مردم هم جز اين مسئوليتى نداشته كه رفتار آنان را زير نظر گرفته، در باره آن تحمل شهادت كند و بس، و اما اينكه خدا در روزى كه مردم به سويش برمىگردند با ايشان و در ايشان چه حكمى مىكند، هيچ ارتباطى با آن جناب ندارد، چه بيامرزد و چه عذاب كند.
ممكن است كسى بگويد: شما در بحث شفاعتى كه قبلا در اين تفسير داشتيد يكى از شفيعان روز جزاء را عيسى نام برديد و گفتيد كه شفاعتش پذيرفته هم مىشود و در اينجا مىگوئيد آن جناب هيچ كاره است؟.
در پاسخ مى گوئيم بله، باز هم مىگوئيم او از شفيعان روز جزا است، براى اينكه از شاهدان بحق است و آيه شريفه:" وَ لا يَمْلِكُ الَّذِينَ يَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ الشَّفاعَةَ إِلَّا مَنْ شَهِدَ بِالْحَقِّ وَ هُمْ يَعْلَمُونَ" 15 بر شفاعت شاهدان به حق كه عالم هستند دلالت دارد، پس به حكم اين آيه عيسى از شفيعان روز جزاء است، براى اينكه در آيه:" وَ يَوْمَ الْقِيامَةِ يَكُونُ عَلَيْهِمْ شَهِيداً" 16 آن جناب را شاهد خوانده و در آيه:" وَ إِذْ عَلَّمْتُكَ الْكِتابَ وَ الْحِكْمَةَ وَ التَّوْراةَ وَ الْإِنْجِيلَ" 17، او را عالم به توحيد دانسته (چون توحيد هم يكى از معارفى است كه كتاب و حكمت و تورات و انجيل بر آن ناطقند).
پس اگر در بحث شفاعت گفتيم عيسى(عليه السلام) نيز از شفيعان است در اينجا منكرش نشديم، ليكن شفاعت كردن آن جناب مساله اى است و اعتقاد مسيحيان به مساله فديه دادن مساله اى ديگر، آنچه را كه در اين مقام در صدد بيانش هستيم اين است كه مىخواهيم بگوئيم قرآن كريم تفديه را براى عيسى ثابت نكرده و چنين قدرت و اختيارى به آن جناب نداده است و تفديه اى كه مسيحيان بدان معتقدند، اين است كه عيسى(عليه السلام) (با اينكه خداى پسر بود و داراى قدرت خدايى بود و مىتوانست دشمنان خود را در يك چشم بر هم زدن نابود كند)، ليكن براى اينكه كيفرى را كه گنهكاران در قيامت دارند باطل سازد، خود را فداى گنهكاران نمود و حاضر شد به اين منظور به بالاى دار برود!!.
قرآن اين معنا را براى آن جناب نه تنها اثبات نكرده، بلكه آيه اى كه از نظر خواننده گذشت آن را نفى نموده، عقل هم نمىتواند آن را بپذيرد، زيرا اين معنا مستلزم آن است كه قدرت و سلطنت مطلقه الهى با عمل عيسى باطل شود كه ان شاء اللَّه بيانش مىآيد.
و اما شفاعت، در آيه شريفه هيچ تعرضى به آن نشده و از اين جهت ساكت است، نه اثبات كرده و نه نفى نموده، چون اگر آيه شريفه در مقام اثبات شفاعت بود (گو اينكه مقام آيه مقام اظهار ذلت است نه اختياردارى) جا داشت بفرمايد:" و ان تغفر لهم فانك انت الغفور الرحيم" 18، و اگر در صدد نفى شفاعت بود و مىخواست بفرمايد عيسى از شفيعان روز جزا نيست ديگر جا نداشت مساله شهادت بر اعمال مردم را به ميان بياورد، آنچه در اينجا گفته شد اجمال مطالبى است كه ان شاء اللَّه در تفسير سوره مائده در ذيل آيات مذكور خواهد آمد.
و اما آنچه مردم در باره عيسى(عليه السلام) گفته اند؟ هر چند مردم بعد از آن جناب به مذاهب مختلف و مسلكهاى گوناگونى- كه چه بسا از هفتاد مذهب تجاوز كند- معتقد شده و متشتت گرديده اند، چه بسا كه اگر كليات و جزئيات مذاهب و آراىشان در نظر گرفته شود، از اين مقدار هم تجاوز كند و ليكن قرآن كريم تنها به نقل سخنانى از مسيحيان اهتمام ورزيده كه در باره عيسى و مادرش گفته اند، چون همين سخنان است كه با مساله توحيد برخورد دارد، مساله اى كه قرآن كريم- و اصولا دين فطرى و قويم- به آن دعوت مىكند. و اما بعضى از جزئيات از قبيل مساله تحريف و تفديه را آن طور كه بايد مورد اهتمام قرار نداده است.
و آنچه قرآن كريم از مسيحيان در اين باره حكايت كرده و يا به آنان نسبت داده، سخنانى است كه آيات زير بيانگر آنها است:
1-" وَ قالَتِ النَّصارى الْمَسِيحُ ابْنُ اللَّهِ" 19، كه به حكم اين آيه مسيحيان گفته اند مسيح پسر خدا است و آيه:" وَ قالُوا اتَّخَذَ الرَّحْمنُ وَلَداً سُبْحانَهُ" 20، عبارت اخراى همان آيه است، 2-" لَقَدْ كَفَرَ الَّذِينَ قالُوا إِنَّ اللَّهَ هُوَ الْمَسِيحُ ابْنُ مَرْيَمَ" 21، به حكم اين آيه مسيحيان رسما مسيح را خود خدا دانسته اند، 3-" لَقَدْ كَفَرَ الَّذِينَ قالُوا إِنَّ اللَّهَ ثالِثُ ثَلاثَةٍ" 22،
در اين آيه كه بعد از آيه (72) قرار گرفته، خدا را سومين خدا از خدايان سه گانه دانسته اند، آيه:" وَ لا تَقُولُوا ثَلاثَةٌ" 23 هم به همين معنا اشاره دارد.
و اين آيات هر چند به ظاهرش مشتمل بر سه مذهب و سه مضمون و سه معناى مختلف است و به همين جهت بعضى ها از قبيل شهرستانى صاحب كتاب ملل و نحل آنها را حمل بر اختلاف مذاهب كرده و گفته است: مذهب مكانيه قائل به فرزندى حقيقى مسيح براى خدايند و نسطوريه گفته اند: نزول عيسى و فرزنديش براى خدا از قبيل تابش نور بر جسمى شفاف چون بلور است، و يعقوبيه گفته اند: از باب انقلاب ماهيت است، خداى سبحان به گوشت و خون منقلب شده است. 24
ليكن ظاهرا قرآن كريم (العياذ باللَّه) كتاب ملل و نحل نيست تا بخواهد به اين مذاهب بپردازد و هرگز به خصوصيات مذاهب مختلف آنان اهتمام نمىورزد بلكه به اعتقاد غلطى مىپردازد كه مشترك بين همه آنان است و آن مساله فرزندى مسيح براى خداى تعالى است و اينكه جنس مسيح از سنخ جنس خدا است و نيز به آثارى مىپردازد كه بر اساس اين اعتقاد غلط مترتب كرده اند كه يكى از آنها مساله تثليث است، هر چند كه در تفسير كلمه تثليث اختلاف بسيار و مشاجره و نزاع دامنه دار كرده اند، دليل بر اين معنا اين است كه قرآن كريم به يك زبان و يك بيان عليه آنان احتجاج كرده، معلوم مىشود مورد نظر قرآن از كل مسيحيت مساله اى است كه همه در آن شريكند.
توضيح اينكه تورات و انجيلهاى موجود در دست ما، از يك سو صراحت دارند بر اينكه" خداى تعالى يكى است" و از سوى ديگر انجيل به صراحت مىگويد" مسيح پسر خدا است"! و از ديگر سو تصريح مىكند به اينكه" اين پسر همان پدر است و لا غير".
حتى اگر مساله پسرى را حمل مىكردند بر صرف احترام و برگشت گيرى باز قابل اغماض بود، اين كار را هم نكردند با اينكه در مواردى از انجيل به اين معنا تصريح شده، از آن جمله مىگويد:" و من به شما مىگويم دشمنان خود را دوست بداريد و براى لعنت كنندگان خود آرزوى بركت كنيد و به هر كس كه با شما دشمنى كرد احسان نمائيد و هر كس كه شما را از خود راند و ناراحت كرد شما با او پيوند كنيد تا فرزندان پدر خود شويد، همان پدرى كه در آسمانها است، چون او است كه خورشيدش را هم بر نيكان مىتاباند و هم بر بدان، و بارانش را هم بر صديقين مىباراند و هم بر ظالمان، و اگر تنها كسى را دوست بداريد كه او شما را دوست مىدارد، ديگر چه اجرى مىخواهيد داشته باشيد؟ مگر عشاران غير اين مىكنند؟ و نيز اگر تنها به برادران خود سلام كنيد باز چه فضيلتى براى شما خواهد بود؟ مگر بتپرستان غير از اين مىكنند؟ پس بيائيد مانند پدر آسمانيتان كامل باشيد كه او كامل است" 25.
و نيز در همين انجيل است كه: همه مراحم خود را در برابر مردم و به منظور خودنمايى بكار نبنديد كه در اين صورت نزد پدرتان كه در آسمانها است اجرى نخواهيد داشت. 26 و نيز در همان كتاب در باره نماز مىگويد:" شما نيز اينطور نماز بخوانيد: اى پدر ما كه در آسمانهايى، نام تو مقدس است ...".
و نيز آمده:" پس اگر جفاكارىها و خطاهاى مردم را ببخشيد پدر آسمانيتان هم خطاهاى شما را مىبخشد"، (همه اين سه فقره كه نقل كرديم در اصحاح ششم از انجيل متى است).
و نيز مىگويد:" شما نيز مانند پدر رحيمتان رحيم باشيد".
و به مريم مجدلية مىگويد:" برو نزد برادرانم و به ايشان بگو من به سوى پدرم كه پدر شما نيز هست و به سوى الهم كه اله شما نيز هست صعود خواهم كرد" 27.
پس اين عبارات و امثال آن كه از سه انجيل نقل كرديم كلمه" پدر" را كه بر خداى تعالى و تقدس اطلاق كرده، هم در مورد عيسى اطلاق كرده و هم در مورد غير عيسى، و اين بطورى كه ملاحظه كرديد صرفا جنبه تشريفات و امثال آن را دارد.
هر چند كه از بعضى ديگر از عبارات آنها از پسرى و پدرى صرف تشريف استفاده نمىشود، بلكه نوعى از استكمال را مىرساند، استكمالى كه وقتى در انسانى محقق شود سرانجام او را با خدا متحد مىكند، نظير اين عبارت:" يسوع- مسيح- به اين كلام سخن گفت و چشمان خود را به آسمان بلند كرد و گفت: اى پدر! آن ساعت مقرر فرا رسيد، پسرت را تمجيد كن، تا پسرت هم تو را تمجيد كند"، آن گاه دعائى را كه براى رسولان از شاگردانش كرد نقل مىكند و آن گاه مىگويد:" و من اين درخواست را تنها براى اينان نمىكنم بلكه در مورد كسانى هم كه به زبان به من ايمان آورده اند مسئلت دارم، تا همه آنان يكى شوند، همانطور كه تو اى پروردگار من ثابت شدى و من نيز در تو ثابت شدم، مسئلت دارم تا آنها نيز در من و تو يكى شوند و تا همه عالم ايمان آورند كه تو مرا فرستادى و من به ايشان مجد و آبرو دادم، آن مجدى كه تو به من دادى، آرى تا همه يكى شوند، آن چنان كه ما يكى شديم، من در آنها و تو در من و همه آنها براى يكى كامل شوند تا همه عالم بدانند كه تو مرا فرستادى و من ايشان را دوست مىدارم، آن طور كه تو مرا دوست مىدارى 28.
گفتيم: با اينكه انجيلها صراحت دارد بر اينكه منظور از پسرى و پدرى صرف تشريف است، اين كار را نكردند، يعنى عنوان پدرى و فرزندى را حمل بر تشريف نكردند، در اينجا مىگوئيم در انجيلها كلماتى هست كه نمىشود آنها را حمل بر تشريف و احترام كرد (و شايد به خاطر وجود اين كلمات بوده كه مسيحيان دست به چنان حملى نزده اند) نظير اينكه مىگويد:" لوقا به عيسى گفت: اى آقا ما نمىدانيم تو به كجا مىروى؟ و چگونه مىتوانيم راه را بشناسيم؟ عيسى به او گفت: خود من آن طريقم، به حق سوگند و به زندگى قسم كه احدى به سوى پدرم نمىآيد، مگر به وسيله من، اگر شما مرا شناخته بوديد پدر مرا هم شناخته بوديد، و از همين الان او را مىشناسيد چون او را هم ديديد.
فيلبس پرسيد: اى سيد پدر را به ما نشان بده، ديگر چيزى نمىخواهم، يسوع گفت: اى فيلبس من در همه اين زمانها با شما بودم ولى شما نمىشناختيد، هر كس مرا ببيند پدر را ديده است. با اين حال چگونه تو مىگويى پدر را به ما نشان بده؟ مگر هنوز ايمان نياوردهاى كه من در پدر حلول كردم و پدر در من حلول كرده است و اين سخنى كه دارم برايتان مىگويم (نيز) از ذات من به تنهايى صادر نمىشود بلكه از من و از پدر كه الحال در من است صادر مىشود، او است كه دارد اين كارها را مىكند، باورم كنيد كه مىگويم من در پدرم و پدرم در من است 29.
و نيز در انجيل است كه:" ليكن من از اللَّه خارج شدم و آمدم و از پيش خود نيامدم بلكه او مرا فرستاده" 30.
و نيز مىگويد:" من و پدرم هر دو يك موجوديم". 31
و نيز سخنى را كه به شاگردانش گفته چنين حكايت مىكند:" برويد و تمامى امتها و اقوام را شاگردان من كنيد و ايشان را به نام پدر و پسر و روح القدس غسل تعميد بدهيد (تعميد مراسمى است از واجبات كليسا كه هر مسيحى بايد آن را انجام دهد تا از گناهان پاك شود) 32.
و نيز مىگويد:" در ابتدا كلمه بود و كلمه نزد خدا بود و خدا همان كلمه بود، اين از اول نزد خدا بود، هر چيزى به وسيله او وجود يافت و به غير او چيزى وجود نيافت، از آن جمله حيات هم به وسيله او وجود يافت و حيات نور مردم است". 33 پس اگر مىبينيم نصارا قائل به سه خدايى شدند علتش همين كلمات انجيلها است.
و منظور نويسندگان انجيلها اين بوده كه هم توحيد را كه مسيح(عليه السلام) در تعليماتش به آن تصريح مىكرده حفظ كنند، هم چنان كه در انجيل مرقس اصحاح دوازدهم مىگويد:" اول هر يك از وصايا (ى من اين است كه) اى اسرائيل رب اله تو واحد است و تنها او رب تو است" و هم پسر بودن مسيح براى خدا را حفظ كنند (و نتيجه اش اين تناقضگويى ها شده است." مترجم").
و حاصل گفتارشان (هر چند كه به معناى معقول و قابل تصورى برنمىگردد) اين است كه ذات خدا جوهر واحدى دارد و اين حقيقت واحده سه اقنوم دارد و منظورشان از كلمه:
" اقنوم" آن صفتى است كه نحوه ظهور و بروز هر چيزى و تجليش براى غير با آن باشد، اما نه به طورى كه صفت غير موصوف باشد و اقنومهاى سه گانه كه خداى تعالى با آنها جلوه و ظهور كرده، عبارت است از اقنوم هستى و اقنوم علم كه همان كلمه است و اقنوم حيات كه همان روح است.
و اين اقنومهاى سه گانه است كه يكى را پدر و ديگرى را پسر و سومى را روح مىگويند، اولى يعنى پدر را اقنوم وجود، و دومى را كه اقنوم علم و كلمه است پسر و سوم را كه اقنوم حيات است روح ناميدند.
و اين اقانيم سه گانه عبارتند از:" پدر"،" پسر" و" روح القدس"، اول اقنوم وجود و دوم اقنوم علم و كلمه، و سوم اقنوم حيات است، پس پسر- كه كلمه و اقنوم علم است-، از ناحيه پدرش- كه اقنوم وجود است- به همراهى روح القدس- كه اقنوم حيات است و اشياء به وسيله آن روشنى مىگيرند- نازل شد.
آن گاه در تفسير اين اجمال اختلافى عظيم راه انداخته اند، از همين جا به شعبه ها و مذاهب بسيارى منشعب شده اند كه از هفتاد مذهب هم تجاوز مىكند و به زودى به قدر گنجايش اين كتاب تفصيلش از نظر خواننده خواهد گذشت.
و شما خواننده محترم اگر در آنچه قبلا خاطرنشان كرديم دقت بفرمائيد خواهيد ديد كه آنچه خداى تعالى در آيات زير حكايت كرده، وجه مشترك بين همه مذاهبى است كه بعد از عيسى بن مريم(عليه السلام) در نصرانيت پيدا شده و معنايى هم كه براى سه تا بودن يكى كرديم را، افاده مىكند، اينك بار ديگر آن آيات از نظر شما مىگذرد:" لَقَدْ كَفَرَ الَّذِينَ قالُوا إِنَّ اللَّهَ هُوَ الْمَسِيحُ ابْنُ مَرْيَمَ ..."،" لَقَدْ كَفَرَ الَّذِينَ قالُوا إِنَّ اللَّهَ ثالِثُ ثَلاثَةٍ ..."،" وَ لا تَقُولُوا ثَلاثَةٌ انْتَهُوا".
و اگر قرآن كريم به حكايت اين قدر مشترك اكتفاء كرد، براى اين بود كه اشكالى كه بر عقايد مسيحيان با همه كثرت و اختلاف كه در عقائدشان هست وارد است و قرآن بدان احتجاج نموده، يك چيز و به يك وتيرة است.
نویسنده: سید محمد حسین طباطبایی
پی نوشت:
1. " سوره مريم، آيه 30".
2. " سوره آل عمران، آيه 49".
3. " سوره احزاب، آيه 7"،" سوره شورا، آيه 13"،" سوره مائده، آيه 46".
4. " سوره آل عمران، آيه 45".
5. " سوره نساء، آيه 171".
6. " سوره احزاب آيه 7".
7. " سوره نساء، آيه 159"،" سوره مائده، آيه 117".
8. " سوره صف، آيه 6".
9. ( 10)" سوره آل عمران، آيه 45".
10. ( 11)" سوره آل عمران، آيه 33".
11. ( 12)" سوره انعام، آيه 85- 87".
12. ( 13)" سوره مريم، آيه 19- 33".
13. ( 14)" سوره آل عمران، آيه 48".
14. زمانى كه خداى تعالى مىگويد اى عيسى بن مريم آيا تو، به مردم گفتهاى كه اى مردم به جاى خدا مرا و مادرم را دو معبود براى خود بگيريد؟ عيسى جواب مىدهد! منزهى تو اى خدا، مرا نمىرسيد كه به مردم چيزى را بگويم كه حقم نبود و به فرض هم گفته باشم تو بدان آگاهى، چون تو مىدانى آنچه در نفس من است و من نمىدانم آنچه در نزد تو است، زيرا تو علام الغيوبى، من به مردم نگفتم مگر همان دستورهايى كه تو، به من دادى و آن اين بود كه اى مردم خداى تعالى پروردگار من و پروردگار خود را بپرستيد، ما دام هم در بين ايشان بودم شاهد رفتارشان بودم، ولى بعد از آنكه مرا گرفتى خودت مراقب وضع آنان بودى و تو بر هر چيزى شاهد و ناظرى، حال اگر عذابشان كنى كسى حق اعتراض ندارد، چون بندگان خود را عذاب كردهاى و اگر بيامرزى باز هم اعتراضى نيست، چون تو هم عزيزى و شكستناپذيرى و هم كار به حكمت مىكنى، خداى تعالى مىفرمايد امروز روزى است كه راستى راستگويان به آنان سود مىرساند." سوره مائده، آيه 116- 119".
15. شركائى كه مشركين مىپرستند و مىخوانند مالك شفاعت نيستند، تنها كسانى مالك شفاعتند كه شاهد به حق و داراى علم به توحيد باشند." سوره زخرف، آيه 86".
16. " سوره نساء، آيه 159".
17. " سوره مائده، آيه 110".
18. و اگر ايشان را بيامرزى بسيار بجا است، چون تو آمرزنده مهربان هستى.
19. " سوره توبه، آيه 30".
20. و گفتند رحمان پسر گرفته، منزه است خدا." سوره انبياء، آيه 26".
21. " سوره مائده، آيه 72".
22. " سوره مائده، آيه 73".
23. " سوره نساء، آيه 171".
24. ملل و نحل ج 1 ص 222- 224- 225.
25. ( آخر اصحاح پنجم از انجيل متى) نسخه عربيش كه در سال 1811 ميلادى به چاپ رسيده و مطالب ديگر هم كه بعدا نقل مىكنيم( از اين نسخه است).
26. انجيل لوقا، اصحاح ششم.
27. انجيل يوحنا، اصحاح بيستم.
28. انجيل يوحنا، اصحاح هفدهم.
29. انجيل يوحنا، اصحاح چهاردهم.
30. انجيل يوحنا، اصحاح هشتم.
31. انجيل يوحنا، اصحاح دهم.
32. انجيل متى، اصحاح بيست و هشتم.
33. انجيل يوحنا، اصحاح اول.