اسراف در منطق قرآن و اهل بیت(علیهم السلام) به عنوان یکی از گناهانی شمرده شده است که دارای آثار زیانبار و پیامدهای خطرناکی می باشد. یکی از بهترین شیوه های پیشگیری از این گناه بزرگ، آگاه نمودن افراد نسبت به آن آثار زیانبار و پیامدهای خطرناک است با توجه به هشدار مقام معظم رهبری در سخنان ایام نوروز به وجود آسیب ها و مشکلات گوناگون اسراف در ابعاد مختلف اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی.(1)
نگارنده، تلاش نموده تا با بهره گیری از آیات نورانی قرآن و سخنان گرانمایه اهل بیت(علیهم السلام) مطالبی را در مورد آثار زیانبار و آسیب های اسراف تهیه و به جامعه اسلامی تقدیم بنماید.
به امید آن که همه ما با پرهیز از هر نوع اسراف زمینه حفاظت خویش و جامعه اسلامی را از پیامدهای زیانبار اسراف فراهم نماییم.
قبل از بیان آثار زیانبار اسراف، ذکر این نکته ضرورت دارد که مراد از اسراف، در آیات قرآن و سخنان اهل بیت (علیه السلام) فقط بُعد اقتصادی آن نمی باشد بلکه به معنای وسیع آن که هر نوع تجاوز از حد اعتدال در همه امور چه مسایل اقتصادی و چه اخلاقی و غیر آن را شامل می شود.
... ولا تُسرِفوا اِنَّهُ لایُحِبُّ المُسرِفین(2) اسراف نکنید که خداوند، اسراف کنندگان را دوست ندارد.
... اِنَّ اللّهَ لا یَهدی مَن هُوَ مُسرِفٌ کَذّاب(3) همانا خداوند، انسان اسرافکار و دروغگو را هدایت نمی کند.
واصبِر نَفسَکَ مَعَ الَّذینَ یَدعونَ رَبَّهُم بِالغَدوةِ والعَشیِّ یُریدونَ وَجهَهُ ولا تَعدُ عَیناکَ عَنهُم تُریدُ زینَةَ الحَیوةِ الدُّنیا ولا تُطِع مَن اَغفَلنا قَلبَهُ عَن ذِکرِنا واتَّبَعَ هَواهُ وکانَ اَمرُهُ فُرُطا(4)
و همیشه خویش را با کمال شکیبائی به محبّت آنان که صبح و شام خدا را می خوانند و رضای او را می طلبند وادار کن و یک
لحظه از آن فقیران چشم مپوش که به زینتهای دنیا مایل شوی و هرگز با آنان که ما دلهای آن ها را از یاد خود غافل کرده ایم و تابع هوای نفس خود شدند و به اسراف کاری پرداختند متابعت مکن.
پرهیز از اسراف و میانه روی در قرآن از ویژگی ها و صفات بندگان خداوند شمرده شده است، پیام این آیه، آن است که انسان های اسرافکار از رسیدن به چنین مقامی (بندگی خدا) محروم هستند. وعِبادُ الرَّحمنِ الَّذینَ...* والَّذینَ اِذا اَنفَقوا لَم یُسرِفوا ولَم یَقتُروا وکانَ بَینَ ذلِکَ قَوام(5)
سخط و غضب خداوند از آثار اسراف و تجاوز از حدود الهی می شود. «کُلوا مِن طَیِّباتِ ما رَزَقناکُم ولا تَطغَوا فیهِ فَیَحِلَّ عَلَیکُم غَضَبی...»(6) تناسب بین جمله کُلوا مِن طَیِّباتِ ما رَزَقناکُم ولا تَطغَوا فیهِ می فهماند که منظور از طغیان، اسراف است.
... کَذلِکَ یُضِلُّ اللّهُ مَن هُوَ مُسرِفٌ مُرتاب(7) این گونه خداوند، هر اسرافکار تردید کننده ای را گمراه می سازد.
اسراف در گناه و ستم به خویشتن، در قرآن از عوامل و زمینه های نا امیدی مطرح شده است.
قُل یا عِبادِیَ الَّذینَ اَسرَفوا عَلی اَنفُسِهِم لا تَقنَطوا مِن رَحمَةِ اللّهِ اِنَّ اللّهَ یَغفِرُ الذُّنوبَ جَمیعًا اِنَّهُ هُوَ الغَفُورُ الرَّحیم(8) زیرا اگر اسراف، سبب نا امیدی نباشد، نهی از آن معنا ندارد.
تکذیب پیامبران الهی در قرآن از آثار و پیامدهای روحیه اسرافگری مطرح شده است.
واضرِب لَهُم مَثَلاً اَصحابَ القَریَةِ اِذ جاءَهَا المُرسَلون* اِذ اَرسَلنا اِلَیهِمُ اثنَینِ فَکَذَّ بوهُما...* قالوا طائرکُم مَعَکُم أاِن ذُکِّرتُم بَل اَنتُم قَومٌ مُسرِفون(9)
زیاده روی و اسراف در قرآن یکی از عوامل درماندگی معرفی شده است. ولا تَجعَل یَدَکَ مَغلولَةً اِلی عُنُقِکَ ولا تَبسُطها کُلَّ البَسطِ فَتَقعُدَ مَلومًا مَحسور(10)
ولا تُطیعوا اَمرَ المُسرِفین* اَلَّذینَ یُفسِدونَ فِی الاَرضِ ولا یُصلِحون(11)
فرمان مسرفان را اطاعت نکنید، همانها که در زمین فساد می کنند و اصلاح نمی کنند.
ولا تَجعَل یَدَکَ مَغلولَةً اِلی عُنُقِکَ ولا تَبسُطها کُلَّ البَسطِ فَتَقعُدَ مَلومًا مَحسور(12)
نه هرگز دست خود را در احسان به خلق، محکم بسته دار و نه بسیار باز و گشاده (اسراف) که هر کدام کنی به نکوهش و حسرت خواهی نشست.
حضرت لوط علیه السلام در خطاب به قومش، روحیه اسرافکاری و تجاوز را عامل گناه و فحشای آنها برشمرده است. ولوطًا اِذقالَ لِقَومِهِ اَتَأتونَ الفاحِشَةَ ما سَبَقَکُم بِها مِن اَحَدٍ مِنَ العالَمین * اِنَّکُم لَتَأتونَ الرِّجالَ شَهوَةً مِن دونِ النِّساءِ بَل اَنتُم قَومٌ مُسرِفون(13) اِذ قالَ لَهُم اَخوهُم لوطٌ اَلا تَتَّقون * اَتَأتونَ الذُّکر انَ مِنَ العالَمین * وتَذَرونَ ما خَلَقَ لَکُم رَبُّکُم مِن اَزواجِکُم بَل اَنتُم قَومٌ عادون(14)
وضَرَبَ اللّهُ مَثَلاً قَریَةً کانَت ءامِنَةً مُطمَئنةً یَأتیها رِزقُها رَغَدًا مِن کُلِّ مَکانٍ فَکَفَرَت بِاَنعُمِ اللّهِ فَاَذاقَهَا اللّهُ لِباسَ الجوعِ والخَوفِ بِما کانوا یَصنَعون(15)
خداوند (برای آنها که اهل کفران و اسراف هستند) مثلی زده: منطقه آبادی را که امن و آرام و مطمئن بوده و همواره روزیش بطور فراوان از هر مکانی فرا می رسید، اما نعمت خدا را کفران کردند و خداوند به سبب اعمالی که انجام می دادند لباس گرسنگی و ترس را در اندامشان پوشانید.
در روایتی از امام صادق علیه السلام نقل شد که فرمود: گروهی از بنی اسرائیل آن قدر زندگی مرفهی داشتند که حتی از مواد غذایی مجسمه های کوچک می ساختند و گاهی با آن (آلودگی) بدن خود را نیز پاک می کردند، اما سرانجام کار آنها به جائی رسید که مجبور شدند همان مواد غذائی آلوده را بخورند و این همان است که خداوند در قرآن فرموده وضَرَبَ اللّهُ مَثَلاً قَریَةً...(16)
امام باقر علیه السلام فرمود: ... جمعیتی پیش از شما زندگی می کردند که خداوند به آنها نعمت فراوان داد اما ناشکری کردند و مواد غذائی را بی جهت از میان بردند و خداوند برکات خود را از آنها گرفت و به قحطی گرفتارشان ساخت.(17)
ومَن اَعرَضَ عَن ذِکری فَاِنَّ لَهُ مَعیشَةً ضَنکًا ونَحشُرُهُ یَومَ القِیامَةِ اَعمی* قالَ رَبِّ لِمَ حَشَرتَنی اَعمی وقَد کُنتُ بَصیرا* قالَ کَذلِکَ اَتَتکَ ءایتُنا فَنَسیتَها وکَذلِکَ الیَومَ تُنسی* وکَذلِکَ نَجزی مَن اَسرَفَ ولَم یُؤمِن بآیاتِ رَبِّهِ ولَعَذابُ الآخِرَةِ اَشَدُّ واَبقی(18)
هر کس از یاد من روی گردان شود، زندگی (سخت و) تنگی خواهد داشت؛ و روز قیامت، او را نابینا محشور می کنیم می گوید: پروردگارا! چرا نابینا محشورم کردی؟ من که بینا بودم! می فرماید: آن گونه که آیات ما برای تو آمد، و تو آنها را فراموش کردی؛ امروز نیز تو فراموش خواهی شد و این گونه جزا می دهیم کسی را که اسراف کند، و به آیات پروردگارش ایمان نیاورد و عذاب آخرت، شدیدتر و پایدارتر است.
مرحوم علامه طباطبایی در این مورد، فرمودند: کسی که همه چیزش از آن خداوند است، اگر او را فراموش کند، در حقیقت از مسیر اعتدال و حق خارج شده و چنین فردی اسرافکار و متجاوز است لذاست که خداوند آنان را به عذاب شدید و دردناک دنیوی مبتلا می کند.(19)
... کَذلِکَ زُی¨ِّنَ لِلمُسرِفینَ ما کانوا یَعمَلون(20) همین (کفران و غفلت است) که اعمال زشت اسراف کاران را در نظرشان، زیبا نموده است.
ومَن اَعرَضَ عَن ذِکری... ونَحشُرُهُ یَومَ القِیامَةِ اَعمی... وکَذلِکَ نَجزی مَن اَسرَفَ ولَم یُؤمِن بآیاتِ رَبِّهِ ولَعَذابُ الآخِرَةِ اَشَدُّ واَبقی(21) هر کسی از یاد من روی گردان شود، زندگی (سخت و) تنگی خواهد داشت و روز قیامت او را کور محشور خواهیم کرد،... این گونه جزا می دهیم کسی را که اسراف کند و به آیات پروردگارش ایمان نیاورد و عذاب آخرت شدیدتر و پایدارتر است.
یکی دیگر از فرجام های اسراف که در قرآن به آن اشاره شده، عذاب های دنیوی است.
خداوند متعال درباره قوم لوط می فرماید: اِنَّکُم لَتَأتونَ الرِّجالَ شَهوَةً مِن دونِ النِّساءِ بَل اَنتُم قَومٌ مُسرِفون* واَمطَرنا عَلَیهِم مَطَرًا فانظُر کَیفَ کانَ عاقِبَةُ المُجرِمین(22)
آیا شما از روی شهوت به سراغ مردان می روید، نه زنان؟ شما جمعیت اسراف کاری هستید بارانی بر آنها فرستادیم (بارانی از سنگ که آنها را نابود ساخت) اکنون بنگر سرانجام کار مجرمان به کجا کشید. لِنُرسِلَ عَلَیهِم حِجارَةً مِن طین* مُسَوَّمَةً عِندَ رَبِّکَ لِلمُسرِفین(23) خداوند فرشتگان عذاب را با سنگ هایی ویژه بر سر آنان (قوم لوط) فرو فرستاد و همه مسرفان را نابود کرد.
واَنَّ المُسرِفینَ هُم اَصحابُ النّار(24) و مسرفان اهل آتشند.
حضرت علی علیه السلام فرمود: النار غایة المفرطین(25) سرانجام افراد تندرو ،هلاکت و آتش جهنّم است.
پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم فرمود: من بنی بنیانا ریاء و سمعة حمله یوم القیامة الی سبع أرضین ثمّ یطّوقه نارا توقد فی عنقه ثم یرمی به فی النار فقلنا: یا رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم کیف یبنی ریاء و سمعة؟ فقال: یبنی فضلا علی ما یکفیه او یبنی مباهاة (26) هر کسی که ساختمانی را از روی ریا و سمعه (شنواندن به مردم کارهایی را که مایه کسب جاه است) بسازد باید آن را در قیامت تا هفت طبقه زمین حمل کند و بر گردنش آتشی آویزان خواهد شد و به داخل آتش جهنم انداخته می شود. از حضرت سؤال شد، مراد از ریاء و سمعه چیست؟ فرمود: این که ساختمانی بسازد بیش از نیازش تا بر دیگران فخر کند.
... واَهلَکنَا المُسرِفین(27) سرانجام مسرفان را هلاک گردانیدیم.
منظور آیه از مسرفین، کسانی هستند که در مورد خود و جامعه ای که در آن زندگی می کردند و نیز در حق خدا و انبیای الهی، اسراف و تجاوز و ستم مرتکب شدند و آیات الهی و رسالت پیامبران را تکذیب نمودند و نعمت نبوت و یاد حق را انکار کردند و سعادت و آخرت خود را نادیده گرفتند و از این جهت، خداوند آنان را به شدیدترین وجه مجازات کرد و به هلاکت و نابودی رساند.(28)
حضرت علی علیه السلام فرمود: لن یهلک من اقتصد (29) هرگز به هلاکت نمی رسد کسی که میانه روی کند. (اسراف نکند).
حضرت علی علیه السلام فرمود: علیک بالقصد فانه اعون شی ء علی حسن العیش، و لن یهلک امرؤ حتی یؤثر شهوته علی دینه(30) بر تو باد به میانه روی زیرا که آن یاری کننده چیزیست بر نیکوئی زندگی، و هرگز مردی به هلاکت نمی رسد تا آن که خواسته های نفسانی خود را بر دینش مقّدم کند.
حضرت علی علیه السلام فرمود: و سیهلک فیّ صنفان: محبٌ مفرط یَذْهبُ به الحُبّ الی غیر الحقّ و مبغضٌ مفرط یَذهَبُ به البغضُ الی غیر الحقّ و خیرُ الناس فیّ حالاً النَّمط الاوسطُ فالزموه...(31) به زودی دو گروه نسبت به من هلاک می گردند: دوستی که افراط کند و به غیر حق کشانده شود و دشمنی که در کینه توزی با من زیاده روی کرده و به راه باطل در آید. بهترین مردم نسبت به من گروه میانه رو هستند. از آنها جدا نشوید.
وءاتِ ذَا القُربی حَقَّهُ والمِسکینَ وابنَ السَّبیلِ ولا تُبَذِّر تَبذیرا* اِنَّ المُبَذِّرینَ کانوا اِخوانَ الشّیاطینِ وکانَ الشَّیطانُ لِرَبِّهِ کَفور(32)
حقوق خویشاوندان و ارحام خود را ادا کن و نیز فقیران و رهگذران را به حق خودشان برسان و هرگز اسراف مکن که مبذّران (اسراف کنندگان) برادر شیطانند و شیطان است که سخت کفران نعمت پروردگار خود کرد.
پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم فرمود: ایاکم و فضول المطعم، فانه... یبطی بالجوارح عن الطاعة...(33)
از پرخوری (اسراف در خوردن) بپرهیزید که اعضای بدن را در اطاعت خداوند تنبل می سازد.
حضرت علی علیه السلام فرمود: القصد مثراة و السرف مثواة(34) اعتدال و میانه روی در مصرف، سبب فراوانی مال و ثروت و اسراف و زیاده روی، باعث نابودی و تباهی آن است.
پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم فرمود: من بذّر افقره الله(35) کسی که مالش را بیهوده هدر دهد خدا او را فقیر می کند.
حضرت علی علیه السلام فرمود: سبب الفقر، الاسراف(36) سبب فقر، اسراف است.
حضرت علی علیه السلام فرمود: ما عال امرؤ اقتصد (37) انسانی که میانه روی کند فقیر و محتاج نشود.
امام صادق علیه السلام فرمود: انّ السرف یورث الفقر (38) اسراف فقر می آورد.
امام کاظم علیه السلام فرمود: من اقتصد وقنع، بقیت علیه النعمة و من بذّر و اسرف زالت عنه النعمة(39) میانه روی و قناعت سبب بقای نعمت و تبذیر و اسراف سبب زوال نعمت می شود.
امام صادق علیه السلام فرمود: ضمنتُ لمن اقتصد ان لایفتقر(40) من برای کسی که میانه روی کند (اسراف نکند) ضمانت می کنم که فقیر نشود.
حضرت علی علیه السلام فرمود: الاقتصاد ینمی القلیل، الاسراف یفنی الجزیل(41) میانه روی مال اندک را رشد و اسراف مال زیاد را نابود می کند.
پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم فرمود: ایاکم و فضول المطعم؛ فانه یسمّ القلب بالقسوة...(42) از پرخوری (اسراف در خوردن) بپرهیزید که قلب را سخت می کند.
حضرت علی علیه السلام فرمود: اذا ملی ء البطن من المباح عمی القلب عن الصلاح(43) هرگاه شکم از خوردنی های مباح پر شود، دل از دیدن خیر و صلاح کور می شود.
پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم فرمود: از پرخوری بپرهیزید زیرا سبب فساد بدن و منشأ دردهاست.(44)
حضرت علی علیه السلام فرمود: علیکم بالقصد فی المطاعم، فانه ابعد من السرف واصحّ للبدن(45) بر شما باد رعایت میانه روی در مصرف غذاها در جایی که اطعام می شود، زیرا اقتصاد و میانه روی دور از اسراف و زیاده روی است و برای سلامت بدن بهتر است.
حضرت علی علیه السلام فرمود: من کثر اکله قلّت صحته و ثقلت علی نفسه مؤنته(46) هر که خوراکش زیاد باشد، سلامتی اش کم باشد و بار زندگی بر دوش او سنگین شود.
حضرت علی علیه السلام فرمود: لاتجتمع القطنة و البطنة تیز هوشی و پرخوری (اسراف در خوردن) با هم جمع نمی شود.
پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم فرمود: ان اصنافا من امّتی لایستجاب لهم دعاؤهم... و رجل رزقه الله مالا کثیرا فانفقه، ثم اقیل یدعوا یا رب ارزقینی! فیقول الله عزّ و جلّ: الم ارزقک رزقا واسعا؟ فهلا اقتصدت فیه کما امرتک و لم تسرف، و قد نهیتک عن الاسراف(47) گروههایی از امت من دعایشان مستجاب نمی شود... و مردی که خداوند مال فراوانی روزی او سازد، و او آن مال را خرج (ولخرجی) کند، سپس رو به دعا آورد و بگوید: پروردگارا به من روزی بده! خداوند بزرگ به چنین کسی می فرماید مگر به تو روزی گسترده ندادم، چرا چنان که به تو امر کرده بودم میانه روی نکردی و به اسراف پرداختی، در صورتی که من تو را از اسراف نیز نهی کرده بودم.
امام صادق علیه السلام فرمود: رجل اعطاه الله مالاً فانفقه فی غیر حقه، ثم قال اللهم ارزقینی، فلا یستجاب له...(48) مردی که خدا مالی به او عطا کند، و او آن را در غیر جای شایسته خود به مصرف رساند، و از خدا طلب روزی کند، دعایش مستجاب نمی شود.
پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم فرمود: ایّاکم و فضول المطعم، فانه... یصمّ الصم عن سماع الموعظه(49) از پرخوری (اسراف در خوردن) بپرهیزید که همّتها را از شنیدن پند و اندرز، کر می کند.
امام صادق صلی الله علیه وآله وسلم فرمود: و الکبائر محّرمة و هی الشرک بالله... و الاسراف و التبذیر...(50) گناهان کبیره از محرمات الهی است که عبارتند از: شرک بالله، اسراف و تبذیر.
حضرت علی علیه السلام فرمود: لایری الجاهل الامفرطا او مفرّط(51) افراد نادان یا تند روی می کنند تا کند روی می کنند.
حضرت علی علیه السلام فرمود: اعطاءَ المال فی غیر حقّه تبذیر و اسرافٌ و هو یرفع صاحَبه فی الدنیا و یضعَهُ فی الاخرة و یکرمه فی الناس و یُهینُه عند الله...
بخشیدن مال به آنها که استحقاق ندارند، زیاده روی و اسراف است، ممکن است در دنیا مقام بخشنده آن را بالا برد، امّا در آخرت پست خواهد کرد، در میان مردم ممکن است گرامی اش بدارند، امّا در پیشگاه خدا خوار و ذلیل است.
در پایان لازم به ذکر است که ریشه ها و عوامل اسراف منحصر به موارد ذکر شده نخواهد بود، بل که شاید از نظر مخاطبان، موارد دیگری قابل طرح باشد که امیدواریم
همه دلسوزان و فرهیختگان با پیگیری این مباحث در ارتقای شناخت و آگاهی جامعه نسبت به ریشه ها، آسیب ها و راه های پیشگیری از اسراف، گام های مؤثری بردارند تا ان شاءالله شاهد تطهیر جامعه اسلامی از هر گونه آلودگی اسراف و تجاوز از حدود الهی باشیم.
نویسنده: حجة الاسلام عیسی عیسی زاده
پی نوشت:
1. سایت رهبری.
2. سوره انعام، آیه 141، سوره اعراف، آیه 31.
3. سوره مؤمن، آیه 28.
4. سوره کهف، آیه 28.
5. سوره فرقان، آیه 63 و 67.
6. سوره طه، آیه 81.
7. سوره مؤمن، آیه 34.
8. سوره زمر، آیه 53.
9. سوره یس، آیه 13 و 14 و 19.
10. سوره اسراء، آیه 29.
11. سوره شعراء، آیه 150 و 151.
12. سوره اسراء، آیه 29.
13. سوره اعراف، آیه 80 و 81.
14. سوره شعراء، آیه 161 و 165 و 166.
15. سوره نحل، آیه 112.
16. تفسیر نورالثقلین، ج 3، ص 91.
17. همان.
18. سوره طه، آیه 124 و 127.
19. المیزان، ج 14، ص 341.
20. سوره یونس، آیه 12.
21. سوره طه، آیه 124 و 127.
22. سوره اعراف، آیه 81 و 83.
23. سوره ذاریات، آیات، 32 و 34.
24. سوره غافر، آیه 43.
25. غررالحکم، ج 1، ص 20.
26. وسائل الشیعه، ج 3، ص 588.
27. سوره انبیاء، آیه 9.
28. تفسیر نمونه، ج 13، ص 363.
29. غررالحکم، ج 2، ص 1187.
30. همان، ص 1186.
31. نهج البلاغه، خطبه 127.
32. سوره اسراء، آیه 26 و 27.
33. میزان الحکمه، ج 1، ص 214.
34. الحیاة ج 4، ص 322.
35. بحارالانوار، ج 103، ص 21.
36. مستدرک الوسائل، ج 2، ص 646.
37. وسائل الشیعه، ج 12، ص 41.
38. تحف العقول، ص 297.
39. من لایحضره الفقیه، ج 2، ص 321، ح 1721.
40. غررالحکم، ج 1، ص 21.
41. میزان الحکمه، ج 1، ص 214.
42. همان، ص 115.
43. مستدرک الوسائل، ج 16، ص 210.
44. غررالحکم، ج 2، ص 484.
45. مستدرک الوسائل، ج 16، ص 214.
46. الکافی، ج 2، ص 510.
47. همان، ج 5، ص 67.
48. میزان الحکمه، ج 1، ص 214.
49. وسائل الشیعه، ج 15، ص 262.
50. نهج البلاغه، حکمت 70.
51. نهج البلاغه، خطبه 126.