انبوهی از آیات قران کریم، به مطالب علمی اشاره دارد که گاه در حد اعجاز علمی و گاه در حد شگفتی‌های علمی و گاه در حد اشارات اندیشه آور علمی مطرح است.
در این باره دو نکته حائز اهمیت است: یکی نظریه پردازی علمی قرآن و دیگری چالش قرآن و علم.
برخی آیات علمی قرآن مطالبی را بیان میکند که هنوز علم بدان‌ها دسترسی پیدا نکرده است این مطالب هر چند که از نظر علوم تجربی به اثبات نرسیده اما دلیلی نیز برای نفی آن مطلب قرآنی نداریم و از آنجا که وحی نوعی دانش قطعی است و سرچشمه الهی دارد، حتماً صحیح است هر چند که شواهد تجربی برای اثبات آنها فعلاً در دست نداریم، و ممکن است مثل برخی موارد دیگر از پیش گوئی های علمی قرآن (مثل نیروی جاذبه طبق آیه 2 / رعد و 10 / لقمان و ...) بعداً اثبات شود. اینگونه موارد می‌تواند به عنوان نظریه‌های علمی قرآنی مطرح شود، و همچون تئوری‌های علمی دیگر به دنبال شواهد تجربی آنها باشیم.
گاهی ظاهر برخی آیات قرآن با نظریه‌های علمی ناسازگار به نظر می‌رسد، که این مسئله را چالش قرآن و علم یا تعارض ظاهری قرآن و علم می‌نامند.
اما از آنجا که نصوص قرآنی و مطالب قطعی علمی هر دو بیان واقعیت و حقیقت است و هر دو وسیله معرفت و شناخت حقیقت است و حقیقت یکی بیشتر نیست بنابراین تعارض واقعی قرآن و علم محال است. چون به تناقض (وجود و عدم حقیقت واحد) منتهی می‌شود.
و تعارض ظاهری آیات و مطالب علمی نیز با تأمل در آنها قابل رفع است چون یا خطای مفسر در فهم ظاهر آیه و یا خطای دانشمند علوم تجربی در مقدمات نظریه خویش باعث این تعارض شده است که با دقت در آنها و فهم صحیح از قرآن و طبیعت، مشکل حل می‌شود.
برای مثال در مورد هفت آسمان قرآن و یک آسمان علم و یا در مورد نظریه تکامل و آیات آفرینش انسان، توهم تعارض می‌شد که با دقت در مسأله بر طرف گردید. چون علم یک آسمان را ثابت میکند ولی هفت آسمان را نفی نمی‌کند، همانطور که نظریه تکامل داروین به صورت قطعی اثبات نشده تا بتواند با ظاهر آیات آفرینش آدم تعارض جدی و واقعی داشته باشد.(نک: درآمدی بر تفسیر علمی قرآن، محمد علی رضایی اصفهانی)
برخی آیات علمی قرآن مطالبی را بیان میکند که هنوز علم بدان‌ها دسترسی پیدا نکرده است این مطالب هر چند که از نظر علوم تجربی به اثبات نرسیده اما دلیلی نیز برای نفی آن مطلب قرآنی نداریم و از آنجا که وحی نوعی دانش قطعی است و سرچشمه الهی دارد، حتماً صحیح است هر چند که شواهد تجربی برای اثبات آنها فعلاً در دست نداریم، و ممکن است مثل برخی موارد دیگر از پیش گوئی های علمی قرآن (مثل نیروی جاذبه طبق آیه 2 / رعد و 10 / لقمان و ...) بعداً اثبات شود.
اعجازهای علمی قرآن، یعنی رازگویی‌های علمی قرآن که در آیات به صورت واضح آمده است و در زمان نزول آیه کسی از آن اطلاع نداشته، بلکه مدت‌ها بعد از نزول آیه مطلب علمی آن توسط دانشمندان کشف شده است.
برخی نویسندگان آیات علمی قرآن را در رابطه با علوم مختلف تقسیم کرده‌اند، آقای یوسف مروّه بر آن است که آیات در مورد علم پزشکی / 61، فیزیک / 63، کیهان‌شناسی / 100، زمین‌شناسی / 20، کشاورزی / 21، زیست‌شناسی (حیوانات) / 12، آفرینش و حیات / 36، جغرافیا / 73، هواشناسی / 20، شیمی / 9 و ... در قرآن وجود دارد.3
اما محمد جمیل الحبال و مقداد مرعی الجواری همین اعداد را متفاوت گزارش داده‌اند. برای مثال آیات فیزیک را 138 و آیات شیمی را 11 و زمین‌شناسی را 69 مورد گزارش کرده‌اند.4
البته به نظر می‌رسد که شمارگان مختلف آیات در این مبحث بر اساس دیدگاه‌های متفاوت در مورد مبانی تفسیر علمی و تعریف آیات علمی است. همانطور که وابسته به نظر مفسر در مورد دلالت آیه و تطابق آن با یافته‌های علوم تجربی است. هر چند که بسیاری از این تطبیق‌ها و دلالت‌ها مورد مناقشه قرار گرفته است.5 علاوه بر آنکه نوع دلالت این آیات یکسان نیست (ادامه همین مقاله)
آیات علمی قرآن، آیاتی است که اشاره‌ای به مسائل طبیعی داشته باشد، اما این اشارات و گونه دلالت آنها متفاوت است. از این رو آیات علمی قرآن به سه بخش قابل تقسیم است:
یعنی رازگویی‌های علمی قرآن که در آیات به صورت واضح آمده است و در زمان نزول آیه کسی از آن اطلاع نداشته، بلکه مدت‌ها بعد از نزول آیه مطلب علمی آن توسط دانشمندان کشف شده است.6
مثل اشاره عملی قرآن به نیروی جاذبه،7 حرکت‌های خورشید،8 لقاح ابرها9 و زوجیت عام موجودات10 و مراحل خلقت انسان11 که قرن‌ها بعد از نزول قرآن بشر به این مطالب علمی دست یافت. از این رو برخی مفسران قرآن این مطالب را اعجازهای علمی قرآن دانسته‌اند.
یوسف مروه تعداد آیات علمی قرآن را 675 آیه می‌شمارد1 و محمد جمیل الحبال و مقداد مرعی الجواری تعداد آنها را با احتساب موارد تکرار 1322 آیه می شمارند.2 که حدود 20% کل آیات قرآن را شامل می‌شود.
البته ادعاهای دیگری نیز در مورد اعجازهای علمی قرآن شده است که مورد نقد قرار گرفته است.12
دوم: اشارات علمی شگفت آمیز قرآن:
برخی آیات قرآن به مطالب علمی و قوانین جهان اشاره میکند که شگفتی هر خواننده‌ای را بر می‌انگیزد. اما از آنجا که این مطالب به صورت دیدگاه‌های غیرمشهور در مراکز علمی، توسط برخی دانشمندان مطرح شده بود، اعجاز علمی قرآن بشمار نمی‌آید. بلکه نوعی مخالفت با دیدگاه‌ها و نظریه‌های مشهور در علوم آن عصر بشمار میآید که شگفتآور است و دلالت بر عظمت علمی قرآن دارد.
از آن جمله، اشارات قرآن به حرکت زمین13 و پیدایش حیات از آب، و14 ممنوعیت آمیزش با زنان در حالت عادت ماهیانه،15 ممنوعیت شراب‌خواری16 و ...
آیاتی که اشاره به آسمان، زمین، انسان، حیوانات و طبیعت میکند و انسان را به تفکر در آنها دعوت میکند و گاهی آنها را نشانه خدا و معاد میشمرد. ولی مطلب شگفت آمیز یا اعجازآمیزی از ظاهر آیات قابل استفاده نیست، اینگونه آیات توجه انسان را به نمودهای آفرینش زیبای الهی جلب میکند و زمینهساز رشد علمی بشر را، به ویژه در علوم تجربی، فراهم میسازد.
نیازمند آشنایی با نظریه‌های علوم تجربی هستیم. و از همین زاویه است که روش تفسیر علمی قرآن شکل گرفته و مفسران قرآن به ویژه در یک قرن اخیر، کم و بیش، از علوم تجربی به عنوان قرینه فهم و تفسیر آیات بهره برده‌اند و گاهی اعجازهای علمی قرآن را اثبات کرده‌اند.
مثال: «أَفَلاَ یَنظُرُونَ إِلَی الْإِبِلِ کَیْفَ خُلِقَتْ»17
عدد اول نوزده در کتاب آسمانی مسلمانان، قرآن
«و آیا به شتر نظر نمیکنند که چگونه آفریده شده است؟!»
و نیز در آیات 5 - 6 - 7 - 10 - 11 - 13 - 14 / سوره نحل به منافع حیوانات، نزول باران، رویش گیاهان رنگارنگ، دریاها و کشتی‌رانی در آنها و فواید غذایی و زیور آلاتی که از آنها بدست میآید، به عنوان نشانه‌هایی برای اندیشمندان اشاره میکند که به آفرینشگر جهان پی میبرند و سپاسگزاری میکنند.18
گاهی از آیات قرآن که به علم و عالمان اشاره میکند و دانش‌افزایی و دانشمندان را تشویق میکند،19 به عنوان آیات علمی قرآن یاد شده است.20 ولی به نظر می‌رسد که هر چند این آیات در راستا و مقدمه آیات علمی قرآن است و در رشد علوم بشری به ویژه در میان مسلمانان موثر بوده است، اما در زمره آیات علمی بشمار نمی‌آید چرا که حاوی اشارات علمی به مسائل طبیعی نیست.
از آنجا که بیش از هزار آیه قرآن به مسائل طبیعی اشاره دارد، فهم و تفسیر آنها ارتباطی ناگسستنی با علوم تجربی دارد،21 همانطور که برای رفع چالش‌های قرآن و علم، نیازمند آشنایی با نظریه‌های علوم تجربی هستیم. و از همین زاویه است که روش تفسیر علمی قرآن شکل گرفته و مفسران قرآن به ویژه در یک قرن اخیر، کم و بیش، از علوم تجربی به عنوان قرینه فهم و تفسیر آیات بهره برده‌اند و گاهی اعجازهای علمی قرآن را اثبات کرده‌اند.
البته این مطلب نیاز به روش‌شناسی خاص تفسیر علمی و رعایت معیارها و دوری از تحمیل و تطبیق‌های نابجای نظریه‌های علمی اثبات نشده بر قرآن و پرهیز از استخراج علوم و تفسیر به رأی دارد.
پی نوشت :
[1] . العلوم الطبیعیة فی القرآن، یوسف مروّه، ص 76 ـ 77.
[2] . العلوم فی القرآن، محمد حمیل الحبال و مقداد مرعی الجواری، ص 35 ـ 36.
[3] . العلوم الطبیعیة فی القرآن، ص 76 ـ 77.
[4] . العلوم فی القرآن، ص 35 ـ 36.
[5] . نک: «پژوهشی در اعجاز علمی قرآن» و «درآمدی بر تفسیر علمی قرآن» از نگارنده و نیز «تفسیر علمی قرآن» ناصر رفیعی محمدی.
[6] . نک: رضائی‌اصفهانی، پژوهشی در اعجاز علمی قرآن، ص 85.
[7] . رعد / 2 و لقمان / 10.
[8] . یس / 38 و رعد / 2.
[9] . حجر / 12.
[10] . رعد / 2 و یس / 36 و شعراء / 7.
[11] . مومنون / 12 ـ 14 و حج / 5 و غافر / 67 و قیامت / 37 ـ 39.
[12] . نک: پژوهشی در اعجاز علمی قرآن، پیشین.
[13] . نک: نمل / 89 و ...(صاحب تفسیر نمونه این مطلب را از اعجازهای علمی قرآن می‌شمارد، نمونه، ج 15، ص 568 ـ 569)
[14] . نک: نور / 45 و انبیاء / 30 (صاحب التمهید این مطلب را از اعجازهای علمی قرآن بشمار می‌آورد، التمهید فی علوم القرآن، ج 6، ص 36)
[15] . نک: بقره / 222 و تفسیر نمونه، ج 2، ص 93 ـ 94 و طب در قرآن، ص 50 ـ 51.
[16] . نک: مائده / 90 ـ 91 و بقره / 219.
[17] . غاشیه / 17.
[18] . البته در میان آیات 5 - 17 سوره نحل برخی نکات علمی شگفتآور نیز وجود دارد که اینگونه مطالب به قسم بعدی ملحق می شود.
[19] . نک: زمر / 9، مجادله / 11، طلاق / 12 و ...
[20] . یوسف مروه 64 آیه قرآن را که علم و علما را وصف میکند و آنان را تشویق میکند از آیات علمی قرآن شمرده است. (العلوم الطبیعیة فی القرآن،ص 76 ـ 77)
[21] . برخی مثال‌های آن در مبحث اقسام آیات علمی گذشت و برای اطلاع بیشتر نک: مدخل «روش تفسیر عملی قرآن» دانشنامه و درآمدی بر تفسیر علمی قرآن از همین نگارنده.