یكی از مسائل مهم تاریخ قرآن را تدوین و جمع‌آوری آن در زمان پیامبر(ص) یا بعد از رحلت آن حضرت تشكیل می‌دهد كه محققان و دانشمندان در نفی و اثبات آن به بحث پرداخته و نظرات و مطالب فراوانی را بیان كرده‌اند.
یكی از محققانی كه به صورت گسترده به این بحث پرداخته و انصاقا این مسأله را به صورت دقیق و محققانه مورد بحث قرار داده، عالم فرزانه حضرت آیت‌اللّه محمد هادی معرفت(دامت بركاته) می‌باشد، كه حق مطالب را به خوبی ادا كرده است.
هدف در این نوشتار مختصر،آن نیست كه در این موضوع به تحلیل و نقد اقوال بپردازیم، بلكه هدف از رقم‌زدن این سطور تجلیل از مقام شامخ یكی از محققان علوم قرآنی است، كه عمری در این زمینه به كاوش و تحقق پرداخته است.
روش ما در این مقاله بدین‌گونه است كه ابتدا اقوال مختلف، بررسی و مورد تحلیل قرار داده و در پایان بحث هم به جمع‌بندی و نتیجه بحث پرداخته‌ایم.
می‌توان گفت: یكی از عواملی كه قرآن را از هر‌گونه تحریف حفظ كرده، نگارش آن بوده است كه پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) سخت به آن اهتمام می ورزید و برخی از كسانی را كه با خواندن و نوشتن آشنایی داشتند، برای این كار بر‌گزید. كه در تاریخ از این افراد به عنوان كاتبان وحی یاد شده و تعداد آنها را بعضی از مورّخان تا43 نفر نام برده‌اند.1 كه اسامی همه آنها در تاریخ ثبت شده است.
اقوال در جمع‌آوری قرآن
در مورد جمع‌آوری قرآن نظرات مختلفی را می‌توان مطرح كرد، كه مهم‌ترین آنها عبارتند از:
1. قرآن به صورت كنونی در زمان خود پیامبر(ص) و به دستور آن حضرت جمع‌آوری شده است.
2. قرآن به صورت فعلی بعد از رحلت آن حضرت و در زمان خلیفهٔ اوّل، یعنی ابوبكر، و یا در زمان عثمان جمع‌آوری شده است و آنها قرآن را از اوراق پراكنده جمع و بدین‌صورت جمع‌آوری نمودند.2
3. تنظیم و نگارش قرآن به صورت كنونی در یك زمان صورت نگرفته بلكه به مرور زمان و به دست افراد مختلف انجام شده است؛ ترتیب، نظم و عدد آیات در هر سوره، در زمان حیات پیامبر(ص) و با دستور آن حضرت انجام شده و توقیفی است و باید تعبدا پذیرفت. هر سوره با فرود آمدن «بسم اللّه الرحمن الرحیم» آغاز می‌شد و آیات به ترتیب نزول در آن ثبت می‌گردید. ولی نظم و ترتیب سوره‌ها بعد از رحلت آن حضرت انجام گرفته است. از جمله كسانی كه این نظریه را پذیرفته‌اند محقق معاصر آیت‌اللّه معرفت می‌باشد.3
ما در این بحث ابتدا ادلهٔ هر كدام را نقل و به نقد و بررسی آن خواهیم پرداخت.
ادّلهٔ قائلان به جمع قرآن در زمان پیامبر(ص)
ادّلهٔ مختلفی برای این امر اقامه شده است، مهم‌ترین آن ادلّه عبارتند از:
1. نگارش قرآن در زمان رسول اللّه(ص) یك امر ضروری و روشن است، زیرا قرآن سند و معجزه اسلام است و اهمال این امر مهم با مقام رسول اللّه(ص) ناسازگار است و معنی ندارد كه این كار اساسی را آن حضرت،به دیگران واگذار كرده باشد. از طرف دیگر، اعتماد به حفظ قرآن در سینه‌ها نمی‌توانست انسان را در مورد بقای این كتاب آسمانی مطمئن سازد. بنابراین پیامبر(ص) افرادی را انتخاب كرد تا قرآن را ثبت كنند و خود نیز بر كار آنها نظارت داشت.
2. از روایات متعدّدی استفاده می‌شود كه قرآن در زمان پیامبر(ص) نگارش یافته است كه این روایات خود به چند دسته تقسیم می‌شود:
دستهٔ اوّل: اخبار ثقلین كه متواتر بین شیعه و اهل سنّت است؛ مانند دو حدیث زیر:
قال رسول اللّه(ص): انّی تارك فیكم الثقلین كتاب اللّه و عترتی اهل بیتی؛4
پیامبر(ص) فرمودند: همانا من در بین شما دو چیز گرانبها را به امانت می‌گذارم: یكی كتاب خدا و دیگری عترت من كه اهل‌بیت من هستند.
عن زید‌بن ارقم قال: لمّا رجع النّبیّ(ص) من حجه الوداع و نزل غدیر خم… انّی تارك فیكم الثّقلین احدهما اكبر من الاخر، كتاب اللّه و عترتی اهل بیتی؛5
زید‌بن ارقم می‌گوید: زمانی كه پیامبر(ص) از حجه الوداع برگشت و در غدیر خم فرود آمد…فرمود: همانا من در بین شما دو چیز گرانبها را به امانت می‌گذارم كه یكی بزرگ‌تر از دیگری است. اوّل كتاب خدا و دیگری عترت من كه اهل بیت من هستند.
این حدیث و احادیثی از این قبیل، كه به صورت متواتر از پیامبر(ص) نقل شده، به خوبی دلالت دارد كه قرآن در زمان آن حضرت جمع‌آوری شده است؛ زیرا لفظ كتاب به نوشته‌های پراكنده گفته نمی‌شود.
دكتر محمد حسین علی الصغیر، كه استاد دروس علوم قرآن در دانشگاه كوفه است؛ در این زمینه می‌گوید:
ورود لفظ كتاب در قرآن و سنّت دلالت دارد كه قرآن یك مجموعهٔ جمع‌آوری شده بوده است.6
دستهٔ دوّم: روایاتی كه دلالت دارد پیامبر(ص) افرادی را به عنوان كاتبان وحی مشخص كرد تا هر زمان وحی نازل شد آن را ثبت كنند.
دستهٔ سوّم: اخباری كه تصریح در جمع‌آوری قرآن در زمان پیامبر(ص) می‌كند، مانند:
عن قتادة قال: سئلت انس ابن مالك من جمع القرآن علی عهد رسول‌اللّه(ص)؟ قال: اربعه كلّهم من الانصار: ابی ابن كعب، معاذ بن جبل، زید‌بن ثابت و ابو زید؛7
قتاده می‌گوید:از انس‌بن مالك سؤال كردم چه كسانی قرآن را در زمان پیامبر(ص) جمع كردند؟ جواب داد: چهار نفر بودند: ابی‌بن كعب، معاذ‌بن جبل، زید‌بن ثابت و ابو‌زید كه همهٔ آنها از انصار بودند.
عن زید بن ثابت قال: انّا كنّا عند رسول اللّه(ص) نؤلّف القرآن من الرّقاع؛8
زید‌بن ثابت می‌گوید: ما در نزد پیامبر(ص) بودیم كه قرآن، را از رقاع (قطعه‌ای از پوست یا برگ كه بر آن می‌نوشتند) جمع‌آوری و تنظیم می‌كردیم.
در این‌جا كلمهٔ تألیف، علاوه بر نگارش، دلالت بر تنظیم و ترتیب هم می‌كند.
دستهٔ چهارم: اخباری كه در مورد چگونگی ختم قرآن از رسول اللّه(ص) نقل شده است:
عن عبداللّه ابن عمرو قال: یا رسول اللّه(ص) فی كم أقرأ القرآن؟ قال(ص) اختمه فی شهر، قلت انّی اطیق افضل من ذالك قال: إختمه فی عشرین…؛9
عبداللّه بن عمرو از پیامبر(ص) سؤال كرد در چه مدّت قرآن را ختم كنم؟ فرمود: در یك ماه. گفتم: زودتر از این هم می‌توانم ختم كنم. فرمود: در بیست روز ختم كن.
روایات مختلف دیگری كه از طرق دیگر در زمینهٔ ختم قرآن نقل شده، به خوبی دلالت دارد كه قرآن در زمان خود آن حضرت جمع‌آوری شده است.
3. یكی از معروف‌ترین اسامی سورهٔ حمد، فاتحه الكتاب است و اگر قرآن در زمان پیامبر(ص) جمع‌آوری نشده بود، چرا این سوره را به این اسم نامگذاری كرده‌اند؛ در حالی كه قطعا این سوره طبق ترتیب نزول، اوّلین سورهٔ نازل شده نیست. پس می‌توان نتیجه گرفت كه این سوره چون از نظر نظم و ترتیب در اوّل قرآن قرار گرفته، فاتحه الكتاب نامیده شده است.
4. مناسبت هر سوره با سورهٔ قبل و بعد از خود دلیل روشنی بر گردآوری قرآن در زمان آن حضرت است؛ زیرا غیر از پیامبر(ص) هیچ‌كس قادر بر انجام چنین كاری نیست.10
5. احادیثی كه جمع‌آوری قرآن را بعد از رحلت پیامبر(ص) دانسته، با یكدیگر متعارض‌اند؛ زیرا در بعضی از آنها این جمع به ابوبكر، در برخی به عمر و در بعضی نیز به عثمان نسبت داده شده است.11
6. جمع قرآن بعد از رحلت پیامبر(ص) مستلزم تحریف قرآن است. مانند جمع اشعار پراكندهٔ یك شاعر كه بعد از وفات او موجب زیاده و نقصان می‌گردد. و این مطلب مخالف ضرورت دین است.12
البته بعضی از این ادّله قابل خدشه، و از نظر علمی ارزشی ندارد؛ و نمی‌توان آن را پذیرفت. و بعضی دیگر قابل جمع است كه در پایان این بحث به آن اشارت می‌گردد.
7. قرآن در زمان پیامبر تدریس، و عدّهٔ زیادی حافظ آن بودند؛ و وجود حافظان قرآن دلیل بر گردآوری آن در زمان پیامبر می‌باشد كه سید‌مرتضی13 و عدّه‌ای از محققان و از معاصران آیت‌اللّه خویی (قدس‌سره)14،قائل به این قول می‌باشند.
از نظر علمی ادّلهٔ این گروه قابل خدشه و ایراد است. زیرا اهمیت و ضرورت نگارش قرآن یك امر بدیهی و روشن است و هیچ كس منكر آن نشده است؛ و این امر در زمان حیات پیامبر(ص) صورت گرفته است. ولی این مسأله دلیل نمی شود كه نگارش آن به صورت فعلی، باترتیب و نظم خاصی كه دارد حتماً در زمان پیامبر(ص) صورت گرفته است.
و روایاتی كه نقل شده است دال بر این است كه مسلمانان قرآن را در زمان رسول اللّه(ص) حفظ می كردند و ختم قرآن هم در بین آنها رواج داشته است؛ این امر منافات با این كه قرآن در مجموعه های مختلف نگارش یافته باشد، ندارد و از طرفی اگر جمع قرآن به صورت كنونی را به زمان بعد از پیامبر(ص) نسبت دهیم مستلزم تحریف نخواهد بود زیرا قرآن غیر از اشعار عرب و … می‌باشد و قابل مقایسه با یكدیگر نیست.
از طرف دیگر بعضی از مناسبت‌های سوره‌ها با یكدیگر هیچ‌كدام دلیل قطعی و علمی بر گردآوری قرآن در زمان پیامبر(ص) نمی‌شود.
ادّلهٔ قائلان به جمع قرآن بعد از رحلت پیامبر(ص)
مخالفان جمع‌آوری قرآن در زمان پیامبر(ص)، به شواهد و ادلّهٔ دیگری تمسك كرده‌اند:
1. زید‌بن ثابت نقل كرده است كه:
پیامبر(ص) در حالی از دنیا رفت كه قرآن در مصحف واحدی جمع‌آوری نشده بود.
قبض النّبی(ص) و لم یكن القرآن جمع و انّما كان فی الكرانیف و العسب؛15
رسول خدا(ص) از دنیا رفت، در حالی‌كه قرآن جمع نشده بود و همانا قرآن در شاخه‌هاو چوب‌های خرما قرار داشت.
2. پیامبر(ص) تا اواخر عمر شریف خود در انتظار وحی بود و مجال و فرصتی پیش نیامد تا نویسندگان را به جمع كردن آیات و سوره‌های قرآن در مصحف واحدی وادار سازد؛ چون این احتمال وجود داشت كه آیاتی نازل شود و آیات دیگر را نسخ كند. و لذا تألیف قطعی قرآن امكان نداشته است.
3. جمع‌آوری قرآن به دست علی(ع) بهترین دلیل بر عدم جمع‌آوری قرآن در زمان پیامبر(ص) است و حتّی خود آن حضرت،به علی(ع) فرمودند كه: قرآن را جمع آوری كند.
عن علی بن ابراهیم عن ابی‌بكر الحضرمی عن ابی عبداللّه جعفر‌بن محمد(ع) قال: انّ رسول اللّه(ص) قال لعلیّ(ع): یا علی انّ القرآن خلف فراشی فی الصحف و الحریر و القراطیس،فخذوه و اجمعوه و لا تضیّعوه كما ضیّعت الیهود التّورات؛16
امام صادق(ع) می‌فرماید: پیامبر(ص) به علی(ع) فرمود: همانا قرآن در پشت بستر من در صحیفه‌ها و پارچه‌ها و كاغذها قرار دارد. پس آن را جمع‌آوری كنید و آن را ضایع نكنید؛ چنان‌كه یهود تورات را ضایع ساختند.
4. زید بن ثابت، بعد از پیشنهاد ابوبكر برای جمع‌آوری قرآن، به او گفت من چگونه كاری را انجام دهم كه در میان صحابه سابقه نداشته است؟ و این مطلب دلالت بر عدم جمع قرآن در زمان پیامبر(ص) دارد.
و از طرفی ادّلهٔ این گروه هم كه می‌گویند قرآن بعد از رحلت رسول اللّه(ص) گردآوری شده است نیز قابل خدشه است زیرا جمع‌آوری قرآن به دست علی(ع) دلیل بر این نمی‌شود كه قرآن در زمان پیامبر(ص) اصلا جمع‌آوری نشده باشد و اتفاقا روایت هم كه می‌فرماید: یا علی انّ القرآن خلف فراشی فی الصحف… دلیل بر این است كه قرآن به نوعی در زمان خود حضرت جمع‌آوری و نزد او موجود بوده است.
از مطالعه و بررسی در مجموع روایات و ادلّه و اقوال علما، می‌توان برای نگارش قرآن مراحلی را در نظر گرفت كه به این شرح است:
مرحلهٔ اوّل: حفظ آیات الهی
همزمان با نزول وحی، گروهی از صحابه مشغول حفظ آیات الهی شدند و آن را به خاطر سپردند كه در تاریخ،این گروه به حفاظ قرآن و جماع القرآن معروف گشتند. خود حضرت رسول اكرم(ص) نیز به حفظ قرآن كریم توجّه خاصّی داشتند و صحابه را به این امر بسیار تشویق می‌كردند و تعداد حافظان به حدی رسید كه به نقل قرطبی، هفتاد نفر از آنها در جنگ یمامه به شهادت رسیدند.17
مرحله دوّم: تنظیم سوره‌ها و آیات به صورت جداگانه
هر سوره‌ای در یك صحیفه به‌طور جداگانه در پارچه‌ها و پوستها تنظیم شده و آیات آن مشخص بوده است. هر گاه «بسم اللّه الرحمن الرحیم» نازل می‌شد، اصحاب متوجه می‌شدند كه سورهٔ قبلی تمام و سوره‌ای دیگر آغاز شده است. علامه طباطبایی (قدس‌سره) از ابن‌عباس آورده است كه پیامبر(ص) با نزول «بسم اللّه» می‌دانست كه سورهٔ قبلی پایان یافته است.18 البته در این مرحله همه سوره‌ها در یك صحیفه جمع‌آوری نشده بود و كلام زید‌بن ثابت كه می‌گوید پیامبر(ص) در حالی از دنیا رفت كه قرآن در یك‌جا جمع‌آوری نشده بود و همچنین كلام خطّابی، كاملا با این مسأله سازگاری دارد.
دكتر داود العطّار می‌گوید: تدوین قرآن در زمان رسول اللّه(ص) انجام گرفت. زمانی كه وحی نازل می‌شد، اصحاب آن را با ابزارهایی (عسب، لخاف و رقاع و…) كه در اختیار داشتند، ثبت می‌كردند و این آیات در خانهٔ پیامبر(ص) نگهداری می‌شد.19
آیات تحدّی هم می‌تواند شاهد بر تنظیم جداگانهٔ سوره‌ها و آیات باشد؛ زیرا اگر آیات و سوره‌ها در زمان پیامبر(ص) مشخّص نشده باشد، تحدّی به یك سوره یا بیشتر مفهومی نخواهد داشت.
مرحلهٔ سوّم: جمع‌آوری قرآن در یك مصحف
گفته شده این مرحله به صورت رسمی در زمان ابوبكر و به سرپرستی زید‌بن ثابت انجام شده است و نیز می‌گویند: ابوبكر این قرآن را به عمر داد و او نیز آن را به دخترش حفصه داد. عثمان در هنگام توحید مصاحف آن را از حفصه مدّتی به امانت گرفت و بعد به او باز‌گرداند؛ ولی همان‌گونه كه در بحث‌های آینده روشن خواهد شد، جمع‌آوری آیات قرآن در زمان ابوبكر فقط در قالب سوره‌ها انجام شد و هر سوره در یك صحیفه به صورت جداگانه تنظیم شد و ابوبكر هم موفق به جمع قرآن در یك مصحف نشد.
مرحلهٔ چهارم: توحید مصاحف
گسترش اسلام در كشورهای دیگر و نیز ارتباط یافتن ملّت عرب با غیر عرب در سایه فتوحات اسلامی، باعث بروز اختلاف در قرائت قرآن شد. از این‌رو، عثمان گروهی را به سرپرستی زید‌بن ثابت مأمور كرد تا قرآن‌های مختلف را جمع‌آوری كند و یك مصحف با یك قرائت تهیّه شود. در فصلی جداگانه به این بحث پرداخته خواهدشد.
با توجّه به نكاتی كه مطرح شد می‌توان نتیجه گرفت كه در حقیقت اختلاف چندانی بین محققان در جمع قرآن وجود ندارد و می‌توان به نوعی بین اقوال مختلف جمع كرد.
جمع‌بندی و نتیجه گیری
جمع در لغت و اصطلاح به معانی مختلفی به‌كار رفته است. و هر كدام از موافقان و مخالفان در این بحث به معنایی از معانی جمع قرآن نظر داشته است؛ از این‌رو، در این بحث ابتدا معانی مختلف جمع را بیان و بعد نتیجه‌گیری خواهیم كرد.
1. جمع به معنای نزدیك كردن اجزای یك شیئ به همدیگر، به‌طوری كه به هم ضمیمه گردد. و آیهٔ شریف «انّ علینا جمعه و قرآنه» (قیامة، 17/75) نیز به همین معنی می‌باشد.20
2. جمع به معنای حفظ آیات و سوره‌ها كه در زمان نزول آیات، صحابه نسبت به این امر بسیار اهمیت می‌دادند. و به حافظان قرآن نیز «جماع القرآن» اطلاق می‌گردید. و جمع قرآن به این معنی در زمان پیامبر(ص) صورت گرفته بود.
محقق معاصر آیت اللّه معرفت می‌فرماید:
و حدیث ستّه او اربعه جمعوا القرآن علی عهده(ص) فمعناه: الحفظ عن ظهر القلب، حفظوا جمیع الایات النازله لحد ذاك الوقت، اما الدلاله علی وجود النظم كان بین سوره فلا؛21
احادیثی كه دلالت دارد شش یا چهار نفر در زمان پیامبر (ص) قرآن را جمع آوری كردند،مراد حفظ آن در قلب است،كه جمیع آیاتی كه تا آن زمان نازل شده بود حفظ كردند و دلالتی بر وجود نظم بین سوره‌ها وجود ندارد.
3. جمع قرآن به معنای «نگارش قرآن» كه بر روی سنگ و یا استخوان‌های مختلف می‌نوشتند و آن را نگهداری می‌كردند.و این جمع نیز قطعا در زمان پیامبر(ص) صورت گرفته است. ولی بحث در این است كه آیا نوشتن آیات یك سوره و یا تنظیم سوره‌ها در كنار یكدیگر و یا تنظیم كلمات یك آیه و… همه در زمان حضرت بوده یا این‌كه بخشی از آنها، بعد از رحلت آن حضرت انجام شده است؟
آنچه كه صحیح‌تر به نظر می‌رسد این است كه نظم كلمات هر آیه و تنظیم آنها در قالب یك سوره در زمان آن حضرت و به دستور ایشان بوده است.امّا تنظیم سوره‌ها و جمع آن در یك مصحف بعد از رحلت پیامبر(ص) بوده است.
4. جمع قرآن به معنای توحید قرائت های مختلف است، و این همان مطلبی است كه به عثمان نسبت داده‌اند.آیت اللّه معرفت در این زمینه می‌فرمایند :
نعم نسبه الجمع الی عثمان كانت باعتبار توحیده للمصاحف و نسخها فی صوره واحده.22
5. جمع قرآن به معنای صورت فعلی قرآن، كه در دست ماست؛ و این مسأله به طور مسلّم بعد از رحلت پیامبر(ص) بوده است.
6. جمع قرآن به معنای، جمع‌آوری آن در یك مصحف، كه از تاریخ و روایات به دست می‌آید؛ این نوع جمع نیز بعد از پیامبر(ص) انجام شده است.
با توجه به آنچه بیان شد،می‌توان نتیجه گرفت كه هر كدام از اقوال به یك مرحله از مراحل تاریخی جمع قرآن اشاره دارد؛كه قرآن به یك معنی (جمع‌آوری و نظم آیات سوره‌ها) در زمان پیامبر(ص) انجام شده بود ولی سوره‌های آن به‌صورت امروزی منظّم و مرتّب نشده بود بلكه تنظیم سوره‌ها در یك مصحف بعد از رحلت آن حضرت(ص)انجام گرفته‌است.23
در روایتی از امام صادق(ع) نقل شده كه پیامبر(ص) به علی(ع) فرمود:
یا علی! القرآن خلف فراشی فی الصحف و القراطیس فخذوه و اجمعوا و لا تضیّعوه كما ضیّعت الیهود التوراة؛24
ای علی! قرآن در كنار بستر من در میان صحیفه‌ها و حریر و كاغذها قرار گرفته است؛ پس قرآن را جمع كنید و آن را ضایع نكنید؛ همان‌طور كه یهودیان تورات را ضایع كردند.
ابن عباس نقل كرده كه علی(ع) بعد از رحلت پیامبر(ص) قرآن را طی شش ماه جمع آوری كرد.25
ابن ندیم می گوید: اولین مصحفی كه گردآوری شد، مصحف علی بود.26
محدث قمی در این باره آورده است، از علی(ع) نقل شده كه پس از وفات رسول خدا(ص) فرمودند:
اقسمت ان لا اضع ردائی علی ظهری حتّی اجمع ما بین اللوحین؛27
سوگند یاد كرده ام كه عبا بر دوش نگیرم تا این‌كه قرآن را بین دو لوح جمع نمایم.
در میان اهل سنت بسیاری بوده‌اند كه به این مطلب تصریح و یا اشاره كرده اند.
سیوطی در اتقان آورده است كه علی(ع) فرمود:
وقتی پیامبر(ص) رحلت كرد، سوگند خوردم ردایم را جز برای نماز جمعه بر دوش نگیرم تا آن كه قرآن را جمع نمایم.
محمد بن سیرین از عكرمه نقل كرده است كه پس از بیعت مردم با ابوبكر، علی(ع) در خانه نشست. به ابوبكر خبر دادند كه او از بیعت با تو كراهت دارد. از این رو وی آن حضرت(ع) را خواست و گفت: از بیعت با من سر باز زده‌ای؟ علی(ع) فرمود:دیدم در كتاب خدا چیزهایی افزوده می شود پس با خود گفتم كه جز برای نماز ردا بر دوش نگیرم تا آنكه قرآن را جمع نمایم.28
ویژگی های مصحف علی(ع)
1. رعایت ترتیب نزول
ترتیب سوره‌ها در قرآن موجود، برخلاف ترتیب نزول است. علامه مجلسی(ره) در بحارالانوار مواردی از آیات قرآن موجود را ذكر می كند كه بر خلاف ترتیب نزول است؛ مانند آیه‌ای كه عدّه وفات را یك سال بیان كرده:
والّذین یتوفون منكم و یذرون ازواجا وصیّه لازواجهم متاعا الی الحول غیر اخراج فان خرجن فلا جناح علیكم فیما فعلن فی انفسهن من معروف و اللّه عزیز حكیم؛(بقره/240)
و كسانی كه از شما در آستانهٔ مرگ قرار می گیرند و همسرانی از خود باقی می‌گذارند. باید برای همسران خود وصیّت كنند كه تا یك سال،آنها را(با پرداختن هزینه زندگی بهره‌مند سازند، به شرط این‌كه آنها(از خانه شوهر) بیرون نروند،و اگر بیرون روند گناهی بر شما نسبت به آنچه درباره خود به طور شایسته انجام می‌دهند، نیست و خداوند توانا و حكیم است.
عدّهٔ وفات در زمان جاهلیّت یك سال بود و خداوند در ابتدا این حكم را با این آیه امضا فرمود؛ ولی بعد از مدّتی، این حكم با آیهٔ دیگر نسخ شد؛ آن جا كه می فرماید:
و الّذین یتوفون منكم و یذرون ازواجا یتربصن بانفسهن اربعه اشهر و عشرا فاذا بلغن اجلهن فلا جناح علیكم فیما فعلن فی انفسهن بالمعروف و اللّه عزیز حكیم.(بقره/234)
و كسانی كه از شما می‌میرند و همسرانی باقی می‌گذارند،باید چهار ماه و ده روز انتظار بكشند(عدّه نگه دارند) و هنگامی كه به آخر مدّتشان رسیدند، گناهی بر شما نیست كه هر چه می خواهند دربارهٔ خودشان به طور شایسته انجام دهند(و با مرد دلخواه خود ازدواج كنند) و خداوند عزیز و حكیم است.
از آنجا كه آیهٔ منسوخ شش آیه بعد از آیهٔ ناسخ آمده، معلوم می‌شود ترتیب قرآن موجود برخلاف ترتیب نزول است.
به هر حال، از تاریخ و روایات به دست می‌آید قرآن جمع آوری شده به وسیله علی (ع)، علاوه بر آنكه براساس ترتیب نزول بود،ویژگی‌هایی داشته كه در دیگر مصاحف وجود نداشت؛ از جمله:در این مصحف سوره های مكّی قبل از مدنی و آیات منسوخ قبل از آیات ناسخ آمده و سیر تاریخ آیات و سوره‌ها مشخص شده بود.
ابن ندیم این مصحف را دیده و دربارهٔ ترتیب نزول در این محصف، مطالبی را بیان داشته است؛امروزه در نسخه های موجود الفهرست، مطالبی را كه ابن ندیم دربارهٔ ترتیب آیات مصحف امام علی(ع) گفته، نیست چه دستی این صفحات را از بین برده است و شاید هم خود ابن ندیم به عللی آن قسمت را نیاورده است.29
در روایتی امام باقر(ع) فرمودند:
ما ادعی احد من الناس انه جمع القرآن كما انزل الا كذّاب و ما جمعه و حفظه كما انزل الا علی بن ابیطالب.30
هر كسی كه ادعای جمع آوری قرآن كرده؛ دروغ گفته است: قرآن را كسی بر طبق نزول جمع آوری نكرد، مگر علی(ع).
2.مطابقت با قرائت پیامبر(ص)
قرائت مصحف علی(ع) دقیقا مطابق با قرائت پیامبر(ص) بوده؛ زیرا هیچ كس از علی(ع) به قرائت آن حضرت آشنا تر نبود. در روایتی، علی(ع) می فرماید:
ما نزلت آیه علی رسول اللّه(ص) الاّ اقرانیها و أملاها علیّ فاكتبها بخطّی و علّمنی تأویلها و تفسیرها و ناسخها و منسوخها و محكمها و متشابها.31
آیه‌ای بر رسول اللّه(ص) نازل نشد، مگر این‌كه حضرت آن را بر من قرائت و املا فرمود و من می‌نوشتم و بر تأویل، تفسیر، ناسخ، منسوخ، محكم و متشابه آن مرا آگاه می‌ساخت.
از این رو،می‌توان گفت علی(ع) براساس همین‌آگاهیها قرآن خود را تنظیم كرده بود.
3. ذكر اسباب النزول و مكان نزول آیات
علی(ع) در این مصحف به سبب و شأن نزول آیات و تفسیر مختصر آنها در حواشی اشاره كرده بود.
در مصحف علی(ع) جوانب كلی آیات به طوری كه آیه محدود به زمان و مكان خاصّی نشود رعایت شده بود؛ زیرا ظاهر بعضی از آیات نشان می دهد كه آیه در مورد یك فرد خاص و یا یك واقعهٔ خاصی است و مربوط به زمان‌های دیگر نمی‌شود از این رو، این مسأله در مصحف علی(ع) رعایت شده بود.
سرنوشت مصحف علی(ع)
بعضی از محققان شیعه می گویند مصحف علی(ع) به عنوان امانت به فرزندش امام حسن(ع) و بعد از او به امامان بعد منتقل شده و هم اكنون نیز در اختیار حضرت ولی عصر(ع) قرار گرفته است،كه آن حضرت(ع) بعد از ظهور این مصحف را به مردم ارائه خواهد داد.ثقه الاسلام كلینی در كافی آورده است:وقتی امام زمان(ع) ظهور می‌كند، مصحفی را كه علی(ع) نوشته است، ارائه می كند.
ابن ندیم می گوید: من مصحف علی(ع) را دیدم كه ابتدا نزد ابو یعلی حمزهٔ حسنی به عنوان میراث قرار داشت، ولی اوراقی از آن ریخته بود.
طلحه از علی(ع) سؤال كرد كه پس از خودش مصحف را به چه كسی می‌دهد. آن حضرت فرمودند: مصحف را به همان كسی خواهم داد كه رسول اللّه(ص) دستور داده است، یعنی به فرزندم حسن(ع) و او به فرزند دیگرم حسین(ع) و …
مورّخان نیز در مورد این مصحف می‌گویند: در سال 516 ق،مأمون بطائحی دستور داد مصحفی را به خط علی(ع) در جامع عقیق مصر بود، زراندود كنند.
ابو عبدالله زنجانی می گوید:
در سال 1353 ق در كتابخانهٔ علوی نجف مصحفی را به خط كوفی دیدم كه در آخر آن نوشته بود«كتبه علی بن ابی ابیطالب(ع) فی سنة اربعین من الهجرة» گفته شده در موزهٔ ایران باستان تهران، نسخه ای از مصحف موجود است كه در پایان آن نوشته است:«كتبه و ذهبه علی بن ابی طالب(ع)»، و در‌آستان قدس رضوی هم نسخه ای از مصحف وجود دارد كه به خط كوفی و بر پوست آهو نوشته شده است. این نسخه را شاه عباس صفوی به كتابخانه اهدا كرده و مرحوم شیخ بهایی نیز صحّت آن را تأیید كرده است.
امّا آنچه به نظر صحیح می‌رسد، این است كه بسیار بعید است این نسخه های مختلف مصحف علی(ع) باشد؛ زیرا:
1. ممكن است علی(ع) در كوفه به نوشتن مصاحف مختلفی دستور داده باشد و كسانی كه این مصحفها را به دستور آن حضرت(ع) تهیه كرده اند، در پایان نام مبارك آن حضرت(ع) را نوشته باشند.
2. شاید نویسندهٔ این مصحف هم شخصی به نام علی فرزند ابوطالب بوده و تصورّ كرده اند كه او همان امیرالمؤمنین(ع) بوده است.
ممكن است به ذهن بیاید كه در یك نسخه به سال چهلم هجرت تصریح شده بود و این قرینه است بر این‌كه نویسندهٔ این مصحف خود امام علی(ع) بوده است؛ ولی در جواب می‌توانیم بگوییم كه ملوك و پادشاهان خواسته‌اند با ذكر این تاریخ، از آن بهره‌برداری سیاسی كنند كه خزانه و موزه های آنان به قرآن علی(ع) مزیّن است.
3. تذهیب‌هایی كه در این نسخه‌ها وجود دارد نشان می‌دهد كه مربوط به قرن سوّم و چهارم هجری است و ربطی به زمان علی(ع) ندارد.
4. علی(ع) بعد از آنكه قرآن خود را به مسجد آورد و مورد قبول مردم واقع نشد، فرمود هرگز آن را نخواهید دید. پس چطور ممكن است این مصحف را ابن ندیم دیده و یا در كتابخانه و موزه ها وجود داشته باشد؟
نویسنده: محمد‌حسین محمدی
پی نوشت:
1. زنجانی،ابو‌عبداللّه،تاریخ القرآن42/،ـ الشاهین،عبد الصبور،تاریخ القرآن 54/ ـ 53.
2. الصغیر، دكتر محمد حسین علی، تاریخ القرآن65/.
3. معرفت، محمد هادی، تاریخ قرآن/ 84؛معرفت، محمد هادی،التمهید فی علوم القرآن،282/1 ـ 272.
4. حاكم، مستدرك،3 / 109.
5. سید‌شرف الدین، المراجعات /264.
6. تاریخ القرآن/ 77.
7. زركشی، بدر الدین، البرهان،1 / 241.
8. سیوطی، جلال الدین، الاتقان، 1 / 99.
9. تاریخ القرآن/ 73.
10. التمهید، 1 / 285.
11. خویی، سید‌ابوالقاسم، البیان/ 278 ـ 257.
12. همان.
13. شیخ طبرسی، مجمع البیان، 1 / 15.
14. البیان/ 278 ـ 257.
15. طبری، تفسیر طبری،1 / 63.
16. تاریخ القرآن/ 44؛ مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار،89 / 40.
17.الاتقان،1 / 122.
18. طباطبایی، محمد حسین، المیزان،12 / 127.
19. داود العطار، موجز علوم القرآن/ 160.
20. راغب اصفهانی، مفردات، ماده جمع.
21. التمهید، 1/285.
22. همان.
23. رضایی، محمد علی، صحیفة مبین، سال چهارم، مقاله «معانی جمع قرآن» /54 ـ 59.
24. بحار الانوار، 89/51؛ زنجانی، تاریخ القرآن/44.
25. بحارالانوار، 89/51.
26. ابن ندیم، الفهرست/47 ـ 48.
27. بحارالانوار، 89/54.
28. الاتقان، 1/183.
29. رامیار، محمود، تاریخ قرآن/368؛ حجتی، محمد باقر، پژوهشی در تاریخ قرآن كریم/391.
30. البیان/342؛ محمد بن حسن صفار، بصائر الدرجات/193.
31. كلینی، محمد بن یعقوب، اصول كافی، باب فضل القرآن، ج 1؛ بصائر الدرجات/198؛ بحارالانوار، 89/41 و 99.