جلوه های اعجازی قرآن کریم هم در معنا و محتوی مشهود است و هم در کلام و موسیقای آن. از ابتدای نزول کتاب خدا دانشمندان علوم ادبی درصدد بیان جنبه های اعجاز کلامی قرآن کریم برآمدند و برای تبیین فصاحت و بلاغت آن، علوم بلاغی معانی بیان و بدیع را پایه گزاری کردند.
در بخشی از این علم که آرایه های بدیعی نام دارد به نکاتی چند اشاره می شود که سبب زیبایی و آرایش سخن در متون منثور و منظوم می شود.
واج آرایی یا نغمه حروف یکی از آرایه های ادبی به حساب می آید.
واج عبارت است از کوچکترین جزء نقش دار کلام که سبب تمیز معنا میان هر واژه می شود هجا یا بخش مقدار آوایی است که با یک بار باز شدن دهان ادا می شود و از واج ها پدید می آید.
بنابراین، واج آرایی عبارت است از: تکرار یک واج در واژه های یک مصراع،بیت و یا متن ادبی به گونه ای که باعث ایجاد موسیقی درونی در متن شود و بر تأثیر شعر یا متن بیفزاید.این مصرع از حافظ با تکرار حرف «چ» تداعی کنندە واج آرایی است:
سر و چمان من چرا میل چمن نمی کند
و یا این مصرع که واج آرایی حرف «سین» است:
دستم اندر ساعد ساقی سیمین ساقی بود
در واج آرایی،نویسندە متن،علاوه براینکه با تکرار آگاهانه حرف،سبب ایجاد موسیقی درونی در متن می شود؛معنای مورد نظر خود را نیز بیان می کند که در این صورت متن به آرایه دیگری نیز به نام صدا معنایی آراسته می شود.
به شعر منوچهری دامغانی توجه کنید که با تکرار حرف «خ» و «ز» واج آرایی و صدا معنایی را به نوعی در هم آمیخته است که خواننده متن خود صدای ریزش و خرد شدن برگها را در فصل خزان به خوبی حس می کند.
خیـزید و خز آرید که هنگام خزان اسـت باد خنک از جانب خوارزم وزان است
آن برگ رزان بین که برآن شاخ رزان است گویی به مثل پیـرهن رنگ رزان اسـت
قرآن کریم پیشگام در ارائه این آرایه ادبی است.برای نمونه به تکرار و بسامد حرف »ق« در آیه 27 سورە مائده دقت کنید.
﴿واتل علیهم نبأ ابنی آدم بالحقّ إذ قرّبا قرباناً فتقبل من أحدهما ولم یتقبّل من الاخر قال لاقتلنک قال إنّما یتقبّل الله من المتّقین﴾؛«و داستان دو فرزند آدم را به حق بر آنان بخوان. هنگامی که هر کدام کاری برای تقرب (به پروردگار) انجام دادند اما از یکی پذیرفته شد و از دیگری پذیرفته نشد».
(برادری که عملش مردود شده بود به برادر دیگر) گفت:به خدا سوگند تو را خواهم کشت.(برادر دیگر) گفت:(من چه گناهی دارم؟زیرا) خداوند تنها از پرهیزکاران می پذیرد.
در بخشی از آیه 194 سورە بقره نیز تکرار حرف «ع» جالب توجه است:
﴿فمن اعتدی علیکم فاعتدوا علیه بمثل ما اعتدی علیکم﴾؛ «و هر کس به شما تعدی کرد همانند آن بر او تعدی کنید».
به عقیده برخی از دانشمندان زبان شناس واژه ها،پیوندی طبیعی با معنا دارند؛ یعنی در پیدایش الفاظ نوع انتخاب حرف بر اساس معنای مورد نظر واژه صورت گرفته است به عنوان مثال برای کلماتی که معنایی خشن و سخت دارند،از حروف درشتی همانند «خ»،«غ»،«ق» استفاده می شود.گویند از زبان شناس شهیر عرب سیوطی معنای واژه فارسی اذغاغ را سؤال کردند او گفت:در این لفظ خشکی و خشونت دیده می شود.به نظر می آید به معنای سنگ باشد و درست می گفت چون اذغاغ به معنای سنگ است.
در زبان عربی واژه لینت به معنای نرمی از حروف نرم که استفال دارد استفاده شده و در مقابل در کلمه غلظت از دو حرف «غ» و «ظ» بهره برده شده که درشتی و استعلاء دارد.در آیه ذیل نحوه استفاده از حروف و صدا معنایی به وضوح دیده می شود.
﴿فبما رحمة من الله لنت لهم ولو کنت فظاً غلیظ القلب لانفضوا من حولک﴾؛«به برکت رحمت الهی،در برابر آنان نرم و مهربان شدی و اگر خشن و سنگدل بودی از اطراف تو پراکنده می شدند».
در آیه شریفه زمانی که سخن از رحمت و مهربانی به میان آمده است از حروف نرم استفاده می شود و هرگز از حروف درشت و مستعلیه استفاده نشده است،اما در بخش بعدی آیه که می فرماید:اگر خشن و سنگدل بودی،از حروف درشت همانند «ظ»،«غ»،«ق» استفاده شده است.
با توجه به این مطالب،در واج آرایی و صدا معنایی نویسنده متن به بار آوایی معنای واج ها و حروف توجه خاص دارد،اگر حرف «ق» در آیە 27 سورە مائده تکرار می شود بسامد آن القاء کننده فضای داستان قتل هابیل است و اگر در آیه 194 سورە بقره حرف «عین» تکرار می شود حرف مستعلیه عین یادآور فضای عداوت و تعدی و تجاوز است.
اگر هنرمندان برای القای حس متون مورد نظر خود در نمایش ها، تئأترها و یا برنامه های رادیویی و تلویزیونی به موسیقیایی متناسب با افکت ها می پردازند، قرآن کریم ـ که معجزه الهی است ـ با حروف و واژه های خود حس مورد نظر را القاء می کند و حتی اگر شنونده و یا خواننده این مطلب را نداند بر او تأثیر مناسب را خواهد گذاشت.
نویسنده : سید احمد محمودی