علاّمه اقبال لاهوری در روز جمعه سوم ذیقعده 1294 هجری قمری، نهم نوامبر1877میلادی در شهر سیالکوت پاکستان به دنیا آمد. پدر وی از بازرگانان متدین بود. نیاکان اقبال از قبیله برهمنان کشمیر بودند که در قرن هفدهم، به دین مقدّس اسلام مشرف شدند. تحصیلات اقبال به رسم معمول زمان از آموختن قرآن دریکی از مساجد سیالکوت آغاز شد. اقبال همیشه تحت تأثیر این فرمان پدر واقع می شد که گفته بود: «وقتی قرآن تلاوت می کنی، فکر کن قرآن بر تو نازل شده است؛ یعنی مخاطب کلام خدا شده ای».
در کمتر اثری از اقبال، ممکن است نفوذ وتاثیر قرآن و تعلیمات اسلامی وجود نداشته باشد، از آنجایی که دنیای اقبال پُر تکاپو، حرکت و تلاش برای باز سازی جامعه ی عقب مانده و مبارزه با دشمنان ملت است، باید این دعوت بر اساس اصول اعتقادی باشد تا قابل پذیرش باش. اقبال با تأمّل در ایات قرآن و تدبّر در موضوع جبر واختیار و تقدیر، قائل به آزادی مسئولیت هرکس در برابر کردارش می شود و این بهترین عقیده ای است که می تواند اساس دعوت او قرار گیرد ـ بازگشت به قرآن یکی از مهمترین راه حل های اسلامی در اندیشه ی متفکران مسلمان در دوران معاصر بوده است.
عدم تأمّل صحیح در قرآن می باشد. اقبال یکی از این متفکران وروشنفکرانی است که معتقد است، باید این کتاب عظیم را حفظ و به آن عمل کرد.
گـر تو میخـواهی مسلمان زیستن نیست ممکن جـز بـه قـرآن زیستن
حـفـظ قـرآن عـظیم آئیـن تـست حرف حق را فاش گفتن دین تست
از یـک آئیـن مسلمـان زنـده است پیـکـر امـت ز قـرآن زنــده است
اقبال همچون مرشد خویش، مولانا رومی در اشعار خویش از ایات و روایات سود جسته است ویا مفاهیم ایات را به نظم کشیده.
1. از تـه آتش بـرانـدازیم گل نار هر نمرود را سازیم گل
«قلنا یا نارُ کونی برداً و سلاماً علی إبراهیم؛ گفتیم:ای آتش! بر ابراهیم خنک و سلامت باش». (سوره ی انبیاء، ایه ی 69)
2. ای تورا حق خاتم اقوام کرد برتو هـر آغـاز را انجام کرد
«ما کان محمّد أبا أحدٍ من رجالکم و لکن رسول اللّه و خاتم النّبیین؛ محمّد پدر هیچ یک از شما نیست او رسول خدا و خاتم پیامبران است».(سوره ی احزاب، ایه ی40)
3. باز سوی حق دمید آن نا صبور بود معراجـش نمـاز با حضـور
قال النبی(ص): «الصلاة معراج المؤمن؛ نماز معراج مؤمن است»
4. تارک آفل ابراهیم خلیل انبیاء را نقش پای او دلیل
اشاره است به ایه ی 76سوره ی انعام: «چون شب او را فرو گرفت، ستاره ای دید، گفت: این است پروردگار من! چون فرو شد، گفت: فرو شوندگان را دوست ندارم».
اشاره است به ایه ی: «فِیهِ ایات بینات مَقَامُ إبراهیمَ وَ مَن دَخَلَهُ کانَ آمِناً؛ در آنجاست ایات روشن ومقام ابراهیم وهر که بدان داخل شود ایمن است».(سوره ی آل عمران، ایه ی 97)
5. جوی اشک از چشم بی خوابش چکید
تــا پیام طـهـرا بیـتی شنیـد
«وعهدنا إلی إبراهیم و إسماعیل ان طهّرا بیتی للطّائفین؛ ما ابراهیم و اسماعیل را فرمان دادیم خانه ی مرا برای طواف کنندگان ومقیمان و راکعان و ساجدان پاکیزه دارید».(سوره ی بقره، ایه ی125)
6. بهر مـا ویـرانه ای آبـاد کرد
طائفان را خانه ای بنیاد کرد
اشاره است به ایه ی:«رَبَنا إِنّی أسکَنتُ مِن ذرّیتی بِوادٍ غَیرِ ذِی زَرعٍ عِندَ بَیتِکَ المُحَرَّمِ؛ پروردگارا! من [یکی از] فرزندانم را در دره ای بی کشت،نزد خانه ی محترم تو، سکونت دادم…». (سوره ی ابراهیم، ایه ی37)
7. حـق تعـالی پیکـر مـا آفـریـد وز رسالت در تن ما جان دمید
اشاره است به ایه ی: «یا ایها الّذین آمنوا استجیبوا للّه وَ للرّسول إذا دعاکم لما یحییکم؛ ای کسانی که ایمان آورده اید، چون خدا و رسول، شما را به چیزی فراخوانند که زندگیتان می بخشد دعوتشان را اجابت کنید و بدانید که خدا میان آدمی وقلبش حایل است و همه به پیشگاه او گرد آورده شوید».(سوره ی انفال، ایه ی24)
8. آن که شأن اوست یهدی من یرید از رسالت حـلقه گیـرد مه کشید
اشاره است به ایه ی:«إنّ اللّه یهدی من یرید؛ بدین سان قرآن را نازل کردیم، با ایاتی روشنگر وخدا هرکس را بخواهد هدایت می کند».(سوره ی حج، ایه ی16)
9. ما زحکم نسبت او ملّتیم اهل عـالم را پیام رحـمتیم
اشاره است به ایه ی: «وما أرسلناک إلاّ رحمة للعالمین؛ و نفرستادیم تو را، جز آنکه می خواستیم به مردم جهان رحمتی ارزانی داریم». (سوره ی انبیاء، ایه ی107)
10. قوت قلب و جگر گردد نبی از خـدا محبوب تـر گردد نبی
اشاره است به ایه ی:«إذ یقول لصاحبه لا تحزن إنّ اللّه معنا فأنزل اللّه سکینته علیه و ایده بجنود لم تروها و جعل کلمة الّذین کفروا السّفلی و کلمة اللّه هی العلیا و اللّه عزیز حکیم؛ آن هنگام ـ که آن دو در غار بودند ـ و او به همراه خود می گفت: «غم مخور، خدا با ماست.» در این موقع، خداوند سکینه «و آرامشِ» خود را بر او فرستاد؛ و با لشکرهایی که مشاهده نمی کردید، او را تقویت نمود؛ و گفتار (وهدف) کافران را پایین قرار داد، (و آنها را با شکست مواجه ساخت) و سخن خدا (وایین او)، بالا (و پیروز) است؛ و خداوند عزیز (پیروزمند) و حکیم است». (سوره ی توبه، ایه ی40)
11. قلب مـؤمن را کتابش قوت است حکمتش حبل الورید ملّت است
اشاره است به ایه ی:«… و نحن أقرب إلیه من حبل الورید؛ و ما انسان را خلق کرده ایم و از وساوس و اندیشه های نفس او کاملاً آگاهیم و ما از رگ گردن به او نزدیکتریم».(سوره ی ق، ایه ی16)
12. دامـنش از دست دادن مـردن است چون گل از باغ خزان افسردن است
قـوت ایـمـان حیات افــزایـدت ورد لا خــوف عـلیـهـم بایـدت
اشاره است به ایه ی: «و اعتصموا بحبل اللّه جمیعاً و لا تفرقوا…؛ و همگی برشته ی دین خدا چنگ زنید و به راه های متفرق (برای مدعیان دین ساز) نروید…». (سوره ی آل عمران، ایه ی103)
13. اللّه اللّه، باء بسم اللّه پدر معنی ذبح عظیم آمـد پسر
اشاره است به آیه ی: «و فدیناه بذبح عظیم؛ و برای او ذبح بزرگی ساختیم».(سوره ی صافات، ایه ی 107)
علاّمه اقبال لاهوری به شکات تاریخی دلپذیری که حاکی از عشق نبی(ص) به دو تن از یاران ولایت است، اشاره می کند و می گوید.
14. بهـر آن شـد زاده خیـر المـلل دوش خیر المرسلین نعم الجمل
اشاره است به حدیث رسول معظم اسلام (ص):
«نعم الجمل جملکما و نعم الجدلان أنتما»
فریاد رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) هنگامی که حسنین (علیها السلام) بر دوش آن حضرت (ص) سوار شدند.
15. در میان اُمّت آن کیـوان جـنـاب همچو حرف قل هو اللّه در کتاب
اشاره است به ایه ی:«قل هواللّه أحد؛ ای رسول ما، به خلق بگو: او خدای یکتاست».( سوره ی توحید، ایه ی 1)
16. دین فطرت از نبی آموختیم در ره حـق مشعلی افروختیم
اشاره است به ایه ی: «…فطرة اللّه الّتی فطر النّاس علیها لا تبدیل لخلق اللّه ذلک الدّین القیم؛ از طریق دین خدا که فطرت خلق را بر آن آفریده است پیروی کن که هیچ تغییری در خلقت خدا نیابد. اینست آئین استوار حق». ( سوره ی روم، ایه ی30)
17. لا نبی بعدی زاحسان خداست پرده ن دین مصطفی است
اشاره است به حدیث منزلت: «قال رسول اللّه (ص) لعلّی بن ابی طالب: أنت منّی بمنزلة هارون من موسی إلاّ أنّه لا نبی بعدی.
18. حق تعالی نقش هر دعوا شکست
تـا ابـد اسـلام را شیـرازه بـسـت
اشاره است به ایه ی: «إنّا نحن نزّلنا الذّکر و إنا له لحافظون؛ البته ما قرآن را بر تو نازل کردیم وما هم او را محققاً ـ از آسیب حسودان و منکران ـ محفوظ خواهیم داشت». (سوره ی حجر، ایه ی 9)
19. بود انسان در جهان انسان پرست
ناکس و نـابـود مند وزیـر دست
اشاره است به ایه ی: «…و یضع عنهم إصرهم و الأغلال الّتی کانت علیهم؛ … و احکام پر رنج و مشقّتی را که (از جهل و هوا) چون زنجیر بگردن خود نهاده همه را بر می دارد». (سوره ی اعراف، ایه ی157)
20. به امینی حق به حق داران سپرد
بندگـان را مسند خـاقـان سپرد
اشاره است به ایه ی: «و نُریدُ أن نَمُنَّ عَلَی الّذینَ استُضعِفُوا فِی الأرضِ وَ نَجعَلَهُم أئِمّةً وَ نَجعَلَهمُ الوارثین؛ و ما اراده کردیم که بر آن طائفه ضعیف و ذلیل، منّت گذارده و آنها را پیشوایان خلق قرار دهیم و وارث ملک گردانیم». (سوره ی قصص، ایه ی 5)
21. مـرسلان وانبیا آبای او اکرم او نزد حق اتقای او
اشاره است به ایه ی: «إنّ أکرَمَکُم عِندَ اللّهِ أتقاکُم؛ بلکه بزرگوار و با افتخارترین شما نزد خدا با تقوا ترین مردمند». (سوره ی حجرات، ایه ی13)
22. کل مؤمن اخوة اندر دلش حریت سرمایه آب وگلش
اشاره است به ایه ی: «إنّما المُؤمِنُونَ إخوة فأصلِحُوا بَینَ أخَوَیکُم؛ به حقیقت مؤمنان برادر یکدگرند، پس بین برادران ایمانی صلح دهید». (سوره ی حجرات، ایه ی10)
23. همچو سرو آزاد فرزندان او پخـته از قـالوا بلی پیمان او
اشاره است به ایه ی: «…قالوا بلی وَ لکِن حَقّت کَلِمَة العَذابِ عَلَی الکافِرینَ؛ جواب دهند بلی ولکن عذاب کافران محقق وحتمی گردید». (سوره ی زمر، ایه ی71)
24. سجده حق گل به سیمایش زده ماه وانجـم بـوسه بر پایش زده
اشاره است به ایه ی: «سیماهُم فِی وُجُوهِهِم مِن أثَرِ السُّجُودِ ذلِکَ مَثَلَهُم فِی التوراة؛ علامت آنان بر اثر سجود در چهره هایشان است. این صفت ایشان است در تورات…». (سوره ی فتح، ایه ی 29)
25. گفت قاضی فی القصاص آمد حیات زنـدگی گیـرد بـر ایـن قـانون ثبـات
اشاره است به ایه ی: «وَ لَکُم فِی القِصاصِ حَیوة یا اُولِی الألباب…؛ و ای خردمندان! شما را در قصاص زندگانی است…». (سوره ی بقره، ایه ی 179)
26. مدّعی را تـاب خـاموشی نماند ایه ی بالعدل و الإحسان خواند
اشاره است به ایه ی: «إنّ اللّهَ یامُرُ بِالعَدلِ وَ الإحسانِ وَ ایتاء ذِی القُربی؛ همانا خداوند خلق را فرمان به عدل و احسان می دهد و بذل و عطای مال به خویشاوندان را امر می کند». (سوره ی نحل، ایه ی90)
27. آنکه در قرآن خـدا آن را ستود آنکه حفظ جان او موعود بود
اشاره است به ایه ی: «محمّد رَسَول اللّه وَ الّذینَ مَعَهُ أشِدّاء عَلَی الکُفّارِ رُحَماء بَینَهُم؛ محمد فرستاده خداست و یاران و همراهانش بر کافران بسیار قوی دل و سخت گیرانند و با یکدیگر بسیار مشفق و مهربانند». (سوره ی فتح، ایه ی 29)
مصرع ثانی اشاره است به ایه ی: «وَ اللّهُ یعصِمُکَ مِنَ النّاسِ؛ ای پیامبر! آنچه را از سوی پروردگارت به تو فرو آمده برسان و اگر این نکنی پیام او را نرسانده باشی و خدا تو را از (فتنه و گزند) مردم نگاه می دارد». (سوره ی مائده، ایه ی67)