عجایب قرآن و دین مبین اسلام، انتها ندارد و هر ازگاهی که پرده ای از سری از اسرار برگرفته می شود؛ انگشت حیرت به دهان انسانهای حقیقت جو می ماند؛ زیرا کشفیات بشری را در کتابی می یابند که قرنها پیش نازل شده است.
اهتمام به ظرایف علوم تجربی در قرآن کریم، حقیقتاً از نیازهای دانشمندان علوم اسلامی و نیز افکار عمومی مسلمین بوده و هست و بعلاوه با سیره ائمه معصومین(علیهم السلام) نیز همخوانی دارد. در این راستا مقاله ای تحت عنوان «حکم قرآنی وضو و ساختمان مغز» تقدیم می گردد.
«یا أَیها الَّذِینَ آمَنُوا إذا قُمْتُمْ اِلَی الصَّلاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَکُمْ وَأَیدِیکُمْ اِلَی الْمَرافِق وَامْسَحُوا بِرُؤُسِکُمْ وَأَرْجُلکُمْ إِلَی الْکَعْبَینِ؛ ای کسانیکه ایمان آورده اید هنگامی که خواستید به نماز بایستید، صورت و دستهای خود را از آرنج بشوئید و سر و پاهای خود را تا برجستگی پا مسح نمائید».(سوره مائده، آیه 6)
امروزه، دانش نوروفیزیولوژی (Neurophysiology)یا علم بررسی کارکرد سیستم عصبی به پیشرفت های چشمگیری نایل آمده و هر روزه پیچیدگی های جدیدی را در مغز کشف می کند. شاخه های مختلف این علم از جمله نوروسایکولوژی (Neuropsycholugy)شاید جزء هیجان انگیزترین علوم بشری باشند که هرروزه این دفتر زیبای خداشناسی (یعنی مغز) را در مقابل دیدگان ما ورق می زنند.
از دیدگاه علم فیزیولوژی، مغز یک سیستم رایانه ای فوق العاده پیشرفته است و مانند رایانه دارای مسیرهای ورودی (راه های حسی)، بخش ذخیره اطلاعات (حافظه)، بخش تحلیل اطلاعات و نتیجه گیری (تفکر) و مسیرهای خروجی (راه های حرکتی) می باشد. اطلاعات دیداری، شنیداری، چشایی، لامسه و غیره از طریق راه های حسی وارد مغز شده در حافظه ذخیره می شوند و یامورد تحلیل قرار می گیرند آنگاه فرامین خروجی از طریق راه های حرکتی به اعضا منتقل می گردند و اعضا را وادار به عمل می سازند.
در این مقاله آن دسته از حواس مورد نظر هستند که در سرتاسر بدن وجود دارند و به عضو خاصی اختصاص ندارند، به اینها اصطلاحاً «حواس پیگری» گفته می شود. مانند لامسه، درد، حس سرما و گرما، حس فشار، حس ارتعاش و امثال آنها. برای اینکه این حواس ادراک شوند باید به منطقه ویژه ای از قشر خاکستری مغز به نام «قشر حسی» مخابره شوند.
حس هربخشی از بدن به قسمت خاصی از قشر حسی ارسال می شود. به عبارت دیگر هرقسمت از قشر حسی به بخش معینی از بدن مرتبط است. پس در قشر حسی بخش های متناظری با اعضا بدن وجود دارند و اگر نقشه آنها را طراحی کنیم دقیقاً شکل یک آدمک بدست می آید که آنرا «آدمک حسی» یا (Sensoy homonculus)نامیده اند. بطور خلاصه این آدمک، ناشی از تصویر شدن کل بدن برروی قشر حسی مغز می باشد و اگر بعنوان مثال دست آدمک حسی را در مغز یک انسان تحریک کنیم آن شخص واقعاً احساس می کند که دستش تحریک شده است. این واقعیت در مورد همه اعضاء صدق می کند.
نکته دیگری که ذکر آن لازم می باشد این است که تناسب اندام های آدمک حسی شبیه به یک انسان واقعی نیست. آدمک حسی، دارای صورت و دست هایی بسیار بزرگ است، در حالی که تنه، ران ها و ساق پاهای آن بسیار کوچک هستند. همچنین کف پای آدمک نیز بزرگ است. در آدمک حسی، اعضایی که بزرگتر هستند، حساسیت بیشتری دارند. به همین جهت است که حساسیت دست و صورت انسان، بیش از پا و تنه است. در صورت و دست تعداد گیرنده های حسی فراوان تر است و این اعضا گرچه نسبت به کل بدن کوچک هستند؛ اما پیامهای عصبی زیادی به قشر مغز مخابره می کنند. لذا دقت حسی این بخش ها بالاتر می باشد و تصویر آنها در آدمک حسی بزرگ است.
اگر ما، به نقشه دقیق آدمک حسی توجه کنیم، به راحتی درمی یابیم که اعضا بزرگ آدمک حسی تقریباً همان اعضایی هستند که در هنگام وضو گرفتن، مرطوب می شوند و عبارتند از صورت، دستها و پاها (از مچ تا انگشتان) این تطابق عجیب که مدتی قبل در اثنا تألیف کتاب درسی «فیزیولوژی سیستم عصبی و غدد درون ریز» به نظرم آمد؛ اینجانب را به حیرت عمیقی فرو برده است.
سؤال آن است که چه ارتباطی بین وضو و آدمک حسی وجود دارد؟ طبق یک واقعیت اثبات شده، در نور و فیزیولوژی، تحریکات حسی، میزان هوشیاری انسان را بالاتر می برند و گیجی و خواب آلودگی را زایل می نمایند (مثال بارز این واقعیت بیدار کردن شخص خوابیده، با تکان دادن یا صدا زدن است). هرچه پیامهای حسی بیشتری به مغز ارسال شود، اثر هوشیاری کنندگی، بیشتر است. بنابراین، هرقدر سطح بیشتری از قشر حسی (بخش بزرگتری از آدمک حسی) تحریک شود، هوشیاری بیشتری بدست آمده و قدرت تمرکز و توجه بیشتر می شود.
با توجه به نقشه آدمک حسی، روشن است که وقتی در جریان وضو، داخل دهان، صورت، ساعدها، کف دست ها، جلوی سرو روی پاهای آدمک حسی، تحریک شوند، قسمت اعظم قشر حسی، تحریک می شود و هوشیاری به سطح بالایی می رسد، در حالی که فقط چیزی، حدود 20٪ از سطح بدن مرطوب شده است. اگر شخص به عوض وضو گرفتن تمامی بدن خود (یعنی 5 برابر مساحت وضو) را می شست، چیز زیادی بر تحریک ناشی از وضو، افزوده نمی شد؛ به عبارت دیگر، اگر برنامه وضو به گونه فعلی نبود ومناطق دیگری از بدن شسته می شدند، چنین اثری بدست نمی آمد. پس وضو، با مرطوب کردن 20٪ از سطح بدن، تقریباً کارمرطوب کردن تمام بدن را انجام می دهد و این موضوع واقعاً یک معجزه است.
در حقیقت، شرع مقدس خواسته است، با سهل ترین عمل و کمترین زحمت، بیشترین اثر حاصل آید که همانا نشاط و توجه کافی برای بجا آوردن نماز است. اما بهترین شیوه تحریک حسی، به منظور تولید نشاط، استفاده از آب است؛ زیرا هم بی خطر بوده و هم بهداشتی است و به علاوه، از لحاظ روانی هم خوشایند است.
جالب آنست که برخی ظرافت های استحبابی وضو نیز، با این توجیه علمی مطابقت دارد. به عنوان مثال:
1 ـ وضو گرفتن قبل از مطالعه توصیه شده است.
2 ـ وضو گرفتن قبل از خواب، استحباب دارد (گرچه در بدو امر ممکن است به نظر برسد که تحریک حسی مانع خواب می شود، اما تجربیات نشان می دهند که برای دست یابی به یک خواب راحت و عمیق، استحمام قبل از خواب مفید است و همانطور که گفته شد، وضو می تواند جای آن را بگیرد).
3 ـ وضو گرفتن با آب سرد، ارجح است؛ (زیرا آب ولرم، کمتر از آب سرد تحریک حسی ایجاد می کند).
4 ـ مستحب است که شخص، بعد از وضو گرفتن اعضا خود را خشک نکند، تا خودش خشک شود. (این دستور، مدت تحریک حسی را طولانی می کند).
البته، ادعا نمی کنم که تطبیق وضو، با آدمک حسی، توجیه کننده همه اغراض و اهداف وضو است؛ بلکه مطمئناً، در وضو نکات و ظرایفی معنوی و آداب تربیتی نهفته است که نمی تواند محدود به آنچه گفتیم، باشد. همین قدر می توان اطمینان داشت که در طراحی وضو، تحریک بهینه قشر حسی، مد نظر بوده است.
بنابراین، عقل سلیم حکم می کند که آیه وضو ناگزیر از جانب طراح قشر حسی صادر شده است. باید دانست که شناسایی آدمک حسی، در سال 1954 میلادی، یعنی حدود 44 سال پیش، توسط Penfield, Jasper صورت گرفته و قطعاً این موضوع علمی، در زمان نزول آیه وضو، جزء معارف معمول بشری نبوده است.
به اعتقاد اینجانب حضرت صادق(علیه السلام) که در فاصله سالهای 83 تا 148 هجری قمری، یعنی 1270 سال پیش می زیسته اند، از ارتباط وضو و آدمک حسی، مطلع بوده اند. زیرا در حدیثی که در کتاب «محجة البیضا» جلد اول کتاب اسرار طهارت ص299 از حضرت ایشان نقل شده می فرمایند: «مَنْ ذَکَرَ اسْمَ اللّه عَلی وُضُوئِهِ فَکَأَنَّما اغتَسَل؛ هر کس ذکر خداوند را به هنگام وضو بگوید، مانند این است که غسل کرده باشد».
همچنین در همان منبع، حدیثی از پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) با مضمون مشابهی نقل شده است که فرمودند: «مَنْ تَوَضَأَ فَذَکَرَ اسْمَ اللّه طَهَرَ جَمیعَ جَسَدِهِ؛ هر کس به هنگام وضو ساختن ذکر خدا کند، تمام بدنش پاک گردیده است».
وقتی که توسط یکی از دوستان اهل علم، با این دو حدیث آشنا شدم، دانستم اولین کسی از افراد بشر که از تطابق وضو با ساختمان سیستم عصبی آگاه بوده است، آقا و راهنمای ما، حضرت محمد بن عبداللّه(صلی الله علیه و آله و سلم) می باشد.
نگار من که به مکتب نرفت و خط ننوشت
بـه غـمزه مسأله آمـوز صـد مــدرس شد
نویسنده : دکتر سید علی مرعشی