هاروت و ماروت در قرآن

چكيده

موضوع داستانهاى قرآن، ازجمله داستان هاروت وماروت، از جنبه هاى گوناگونى حايز اهميت است.
تاريخ ادبيات انسانى درجوامع مختلف حکايت ازآن دارد که داستان از ديرزمان درميان همه اقوام و ملل، رواج داشته و عامل ارتباط فرهنگى و اعتقادى نسلهاى متمادى با يکديگر بوده است.

شايد بتوان ادّعا کرد که درميان همه هنرهاى بشر، هنر داستان پردازى و نقل قصّه و بهره گيرى ازآن درجهت سرگرمى يا نقل مفاهيم و باورها ونيز نشر سنّتها و فرهنگه، قدمت و گستردگى بيشترى داشته است. زيرا شعر و تصويرگرى و مجسمه سازى و موسيقى و استفاده از الحان خوش، همواره نياز به ابزار واستعداد ويژه اى داشته است که همواره افراد کم ترى ازآن برخوردار بوده اند. برخلاف نقل داستــان و قصه ها که همگان به شکلى در طول زندگى ازآن بهره مى جويند. بلى!خيال پردازى و داستان سرايى، درمرحله ابداء وايجاد، کارى است تخصصى تر ونيازمند استعدادى ويژه، ولى درمرحله بعد، استفاده از آن عمومى تر و فراگيرتر است.
آنچه درکنار کاربرد گسترده قصه ها درفرهنگ بشرى شايان تأمّل مى باشد، اين است که با گذشت زمان و رشد انديشه علمى و تجربى انسانى و دستيابى به جلوه هاى هنرى عظيم تر، بازهم جايگاه قصه پردازى و داستان نويسى و داستان سرايى، همچنان تأثير وجاذبه خود را حفظ کرده است ، بلکه مى توان گفت که ابزار و تکنيک هاى جديد علمى و هنرى، به يارى قصه و رمانها آمده ونيرو و تأثير فزون ترى به آنها بخشيده است.
کار سينما و تصوير در عصر حاضر، با همه فراگيرى وجذابيت و تأثيرگذارى، دراصل وام دار داستان نويسى و قصه پردازى است؛ زيرا آنچه نماها و منظره ها وحرکتها و… را معنا مى بخشد و جذّابيت مى دهد، روح داستانى و هاله مفهومى است که لحظه هاى تصوير ر، زنجيره وار به هم دوخته و ذهن بيننده را به کنکاش و پى گيرى حلقه هاى پسين وا مى دارد.
هنر امروز بشر قابل سنجش با صدها و هزاران سال پيش نيست، زيرا هنر امروز درمقايسه با ديروز، يک معجزه بزرگ به شمار مى آيد. البته معجزه اى که انسان نمى توان با آن دم از پيامبرى بزند ياخود را بى نياز از پيامبران بداند، بلکه معجزه اى است که بشر را بيش از هرزمان ديگر به توانهاى خدادادى واسرار نهفته وجود خود ونظام طبيعت و شگفتيهاى روان و انديشه انسان واقف ساخته است وبا اين همه انسان هنوز شيفته داستان است و بيش از گذشته مبهوت ومقهور آن.
بنابراين، براى بشر امروز، وجود قصص و داستانها در قرآن، بايد بيش از گذشته، توجيه پذير و داراى فلسفه وحکمت شناخته شود. چه اين که کتاب جاودان، از هنرى جاويدان درکار هدايت و ارشاد و پيام رسانى بهره برده است!

روايت درست تاريخ، بهترين پاسخ به اساطير

گذشته از اين که قصص، در بسيارى ازموارد، بيان هنرمندانه بايدها و نبايدها در تصوير خيال انگيز بيان هستها و بوده ها است، قصه هاى قرآن حرکتى است سازنده و بايسته در برابر افسانه بافى هاى اهل کتاب. چه اين که يهود و نصارا در نتيجه فقر اطلاعاتى و کمبود معرفت دين ى، به داستان پردازى درباره زندگى پيامبران پيشين پرداخته وازاين طريق، باورها و پندارها و آرمانهاى خود را به عنوان روايات تاريخى و نقلهاى دينى، در ذهن توده ها رسوخ مى دادند که متأسفانه آثار نفوذ اين بافته ه، در بخشى ازکتابهاى تاريخى و حديثى مسلمانان نيز ق ابل رؤيت است وامروز به عنوان اسرائيليات شناخته مى شود!
قرآن، براى زدودن اين تلقينات و تبليغات از ذهن توده ه، دو راه را در پيش روداشت:
1. بيان نقدگونه و انتقادى تحريفى.
2. اصلاح باورها از طريق بيان داستانهاى صحيح و نقل درست تاريخ پيشينيان.
بديهى است که شيوه دوم مى توانست تأثير و نفوذ بيشترى داشته باشد. زيرا اگر منحرفان، هنر و جاذبه را درخدمت باطل گرفته بودند، قرآن نيز هنر و جاذبه را درخدمت بيان حقّ و تحريف زدايى از تاريخ انبيا و واقعيتها به کارگرفت.

شيوه بديع قرآن، درنقل قصص

نقل قصص درقرآن، از شيوه خاصى حکايت دارد که در داستانهاى معمول بشرى به ويژه قبل از قرآن وحتّى صدها سال پس از قرآن، همانند آن مشهود نيست. وآن عبارت است از گزيده گويى و بيان گوشه هايى از داستان و به اجمال نهادن آن بخش از داستان که ذهن شنونده و خواننده، خود مى تواند فضاى مناسب و بايسته اى براى آن تصوير کند ويا در اصل تصوير آن چندان مهم نيست.
شايد در بخشى از تاريخ داستان سرايى، توجه به ريزترين نکته ها ومسايل جنبى يک واقعه يا تصوير خيالى، از اهميت خاصى برخوردار بوده است، ولى اکنون به نظر مى رسد که دربرخى داستانهاى به تصوير درآمده، هنر نويسنده وکارگردان دراين است که بخشى از داستان را به نمايش گ ذارد و بخشى را به ذهن پوياى بيننده و شنونده واگذارد، تا خود متناسب با درک و موقعيت و الفباى فکرى و پندارى خويش، فضاى لازم را بيافريند.
درقرآن، هرازچند گاه به ريزترين نکته هاى داستانى توجه شده است، همانند آياتى که به نقل قصه يوسف(علیه السلام) پرداخته و يا آياتى که حرکت موسى را درکوه طور به تصوير کشيده است. امّا در بيش تر آيات، بخشهاى متعدد و ناپيوسته اى ازيک داستان، چنان حکايت شده که هم به مقصود و افى است وهم فضاى انديشه را باز نهاده، تامخاطب براى يافتن ارتباط، خود به تلاش پردازد.

داستان هاروت وماروت

چنانکه گفته آمد، اهل کتاب به دليل فقدان منابع معتبر و متقن و رهيافت تحريف درباورهاى دينى ومتون مقدّس، آنچه ازمطالب دينى و داستانهاى انبيا به صورت مبهم در ذهن و خاطرشان باقى مانده بود، با يارى جستن ازخيال پردازى و دخالت دادن باورهاى قومى و اغراض ومنافع مل ى و بومى و نژادى درآن، به بازسازى داستانها همت مى گماشتند واين چنين بود که بسيارى از داستانهاى دينى آنها درباره انبيا و تاريخ پيشينيان، آکنده از دروغ و باورهاى شرک آلود ومغرضانه بود.
رويکرد قرآن به نقل تفصيلى يا اجمالى داستانها واز جمله داستان هاروت وماروت در کنار مواعظ و پنده، مى تواند نگاهى اصلاح گرانه نسبت به تاريخ دين و دينمداران داشته باشد، چنانکه تعبير (وما کفر سليمان)؛ يعنى سليمان هرگز کفر نورزيد، مى تواند ردّى بر داستانهاى ن ادرستى باشد که به شکلى سليمان را متهم مى شمرده است.
به هرحال خداوند درآيه 102 سوره بقره با اشارتى اجمالى، داستان هاروت وماروت را اين گونه بيان فرموده است:
(واتّبعوا ما تتلوا الشّياطين على ملک سليمان و ماکفر سليمان ولکنّ الشّياطين کفروا يعلّمون النّاس السّحر وما أنزل على الملکين ببابل هاروت و ماروت وما يعلّمان من احد حتّى يقولا انّما نحن فتنة فلاتکفر فيتعلمون منهما مايفرّقون به بين المرء و زوجه وماهم بضارّي ن به من أحد الاّ باذن اللّه و يتعلّمون مايضرّهم ولاينفعهم و لقد علموا لمن اشتريه ماله فى الآخرة من خلاق ولبئس ماشروا به انفسهم لوکانوا يعلمون)
مردمان از افسونهايى که شياطين در روزگار حاکميت سليمان مى خواندند، پيروى کردند والبته سليمان کفر نورزيد، بلکه اين شياطين بودند که راه کفر مى پيمودند وبه مردم سحر مى آموختند، ونيز آن افسون که در دو فرشته ـ هاروت وماروت ـ دربابل نازل شد، درحالى که آن دو به هيچ کس سحر نمى آموختند، مگر اين که به وى يادآور مى شدند که براى او آزمايش ومايه آزمونند ونبايد او راه کفر را بپيمايد (نبايد از سحرآموزى سوء استفاده کند) امّا مردمان ازآن دو افسونهايى مى آموختند که با آن مرد را از همسرش جدا مى ساختند والبته نمى توانستند ب ه کسى آسيب رسانند مگر به اذن الهى، مردمان چيزهايى فرا مى گرفتند که برايشان زيان آور بود و منفعتى درپى نداشت و خود مى دانستند که خريداران آن جادو را درآخرت بهره اى نيست. خود را به بد چيزى فروختند، اگر اهل فهم ودانش بودند!

تاريخ رويداد داستان

اگر سياق آيات را ملاک پيوستگى وارتباط زمانى آنها بدانيم، ممکن است نتيجه بگيريم که چون در آيه نامى از سليمان به ميان آمده است، پس موضوع هاروت وماروت هم مربوط به عصر او است. ولى منابع حديثى اين برداشت را نفى کرده و ارتباط آيات را برمحور هم زمانى ندانسته است. بلکه از برخى احاديث استفاده مى شود که موضوع هاروت وماروت به عصر پس ازنوح باز مى گردد. چنانکه امام صادق(علیه السلام) فرموده است:
(بعد از نوح، ساحران وخيال پردازان فزونى يافتند، خداوند دوملک را به سوى پيامبر آن عصر فرستاد تا راز ساحران را برملاسازند و شيوه ابطال سحر را به مردم بياموزند.) 1
دراين صورت، اين سؤال مطرح مى شود که پس چرا نام سليمان دراين مجموعه آيات ياد شده است؟
درپاسخ بايد گفت که تنها ارتباط موضوعى داستان هاروت وماروت، باآنچه در روزگار حکومت سليمان به وسيله شياطين رخ داده، سبب شده است که نام سليمان درآيه ياد شود.
برخى مفسران با اين اعتقاد که داستان هاروت وماروت ربطى به عصر سليمان نداشته است، زمان رخداد واقعه را، عصر ادريس پيامبر دانسته اند.

واژه هاروت و ماروت

بيش تر مفسران ولغت شناسان عرب، هاروت وماروت را دو واژه غيرعربى دانسته اند که وارد واژگان عرب شده است وازاين رو لفظى معرّب يا دخيل شناخته مى شوند. 3
هرچند درميان لغويان، هستند کسانى که در اصل وجود هرگونه لفظ معرّب را در واژگان زبان عرب ويا درقرآن، منکر شده اند، ولى با توجه به رهيافت نامها و اعلام غيرعرب در فرهنگ تازى وهمچنين آيات قرآن، مى توان کلام آنان را، سخن افراط گرانه وغيرقابل اثبات دانست.
بسيارى از مستشرقان براين باورند که لغت هاروت وماروت4، همان واژه (هرودات) و (امردات) است که در اوستا موجود مى باشد وهمين دو واژه، بعدها در زبان پارسى به صورت (خرداد) و (مرداد) درآمده است.
برخى ديگر اين دو واژه را (اريوخ) و (مريوخ) دانسته اند. 5
آنچه گذشت، ديدگاههاى لغت شناسان است وامّا مفسران در ريشه يابى اين دو لغت، اظهارنظر خاصى نکرده اند و فقط آن دو را غير عربى و نيز غيرمنصرف شمرده اند.6
بعضى لغويان، ريشه اين دوکلمه را (هرت) و (مرت) دانسته وآن دو را عربى شمرده اند به معناى (شکستن)،7 ولى غيرمنصرف بودن اين دو واژه، خود گواه روشنى بر نادرستى اين نظريه است. چه اين که غيرمنصرف بودن يک لفظ ،دو سبب مى طلبد و در اينجا يکى علميّت است و ديگرى عجمى بودن. 8
بعضى خواسته اند درکنارعلميّت،عدول را دومين سبب به حساب آورند، ولى با توجه به معيّن بودن موارد عدول درکلمات عرب، اثبات عدول دراين دو واژه آسان نيست. 9

ماهيت وشخصيت هاروت وماروت

درزمينه ماهيت وهمچنين شخصيت هاروت وماروت اختلاف نظر است. چکيده ديدگاهها از قرار ذيل مى باشد:
1. برخى از مستشرقان گفته اند: آن دو در ابتدا ارواح طبيعت بوده اند و سپس به صورت فرشتگان درآمده و آدميان باستان به عنوان خد، ايشان را ستايش مى کرده اند.10
2. نظر ابن عباس و حسن بصرى: آن دو فرشته نبودند، بلکه دو پادشاه بودند که در سرزمين بابل فرمان مى راندند و سحر را درميان مردم رايج مى ساختند.
بنابراين نظريه، لام در لفظ (ملکين) بايد مکسور باشد! 11
3. ديدگاه قرطبى: آن دو نه فرشته بوده اند نه پادشاه، بلکه دو موجود شيطان صفت بوده اند.
توضيح قرطبى براى اين تفسير، بر اين پايه استوار است که (ما) در (وماانزل على الملکين) نافيه باشد ودرآيه تقديم و تأخيرى صورت گرفته باشد ومعناى آيه در نهايت چنين باشد: (وماکفر سليمان وماأنزل على الملکين ولکنّ الشياطين ـ هاروت وماروت ـ کفروا يعلمان النّاس الس ّحر) 12
4. ابومسلم اصفهانى که درشمار مفسران قرار دارد و فخررازى در تفسير خود و نيشابورى در غرائب القرآن از سخنان وى بسيار ياد کرده اند و بيش ازهمه درمفاتيح الغيب به وى اشاره شده است، درباره هاروت وماروت معتقد است که آن دو، فرشته بودند ولى هرگز علم سحر برآنان ناز ل نشده وايشان به مردم سحر نياموختند،زيرا (ماانزل) عطف بر (ملک سليمان) است و درحقيقت آيه چنين مى باشد: (واتّبعوا ما تتلو الشّياطين على ملک سليمان وعلى ما أنزل على الملکين… )
ييعنى؛ شياطين درقلمرو فرمانروايى سليمان وهمچنين درزمينه آنچه بر فرشتگان نازل شده بود، تلاوتى شيطانى و دخل وتصرفى ناروا داشتند و يهود درهر دوزمينه از شياطين پيروى کردند وحق را فروهشتند وباطل را برگزيدند) 13
5. محمد جواد مغنيه، نويسنده تفسير (الکاشف) مى نويسد:
من در فهم اين آيه متحيّر بودم تا اين که با سخن مفتى موصل علامه عبيدى مواجه شدم وآن معنا را پسنديدم.
عبيدى مى نويسد:
درزمان حکومت سليمان، پادشاه بابل چشم طمع به بيت المقدّس مرکز فرمانروايى سليمان داشت. دومرد کارآزموده را بدان جا فرستاد تا با اظهار پاکدامنى و تقوا مردم را بفريبند، به مردم سحر مى آموختند ومى گفتند ما وسيله آزمايش شما هستيم وهدف اصلى آنان، ايجاد فساد درمي ان مردم بود. 14
علامه قاسمى، صاحب تفسير قاسمى نيز نظير همين نظريه را پذيرفته است. 15
6. برخى نيز بر اين باور هستند که داستان هاروت وماروت يک داستان نمادين و سمبليک است و واقعيت خارجى نداشته است!

ديدگاه درست

ديدگاه درست که مستند به ظاهر آيات و تصريح روايات نيز هست، چيزى است جزآنچه ياد شد. زيرا بر اساس قراءت مشهور، از ظاهر آيات، استنباط استفاده مى شود که آن دو، دو فرشته بوده اند که به صورت انسان درميان جامعه ظاهر شده وجهت آزمودن مردم و جدا ساختن شايستگان از تبهکاران، به ايشان سحر مى آموخته اند ويادآور مى شده اند که اين سحرآموزى، وسيله اى است براى آزمايش ايشان.
اين معنا را با تفصيلى بيش تر، مى توان از روايات معصومان(ع) نيز استفاده کرد.
از امام صادق(علیه السلام) نقل شده است که فرمود:
(هاروت وماروت دو فرشته بودند که به مردم سحر مى آموختند، تا مردم بتوانند سحر ساحران زمانشان را باطل سازند و با اين حال به مردم گوشزد مى کردند که اين دانش هرچند براى دفع زيان و ابطال سحر ساحران است، امّا مى تواند خود درجهت سحر به کارگرفته شود واين چيزى است که عامل امتحان و آزمودن آنان مى باشد! گروهى اين دانش را ازآن دو فرشته آموختند و به جاى باطل ساختن سحر ديگران، خود به ايجاد جدايى ميان زن ومرد روى آوردند.) 16
از روايت ديگرى دراين زمينه استفاده مى شود که برخى ازمردم زمان امام، براين گمان بوده اند که (هاروت وماروت) با اين که دو فرشته بوده اند، با سحرآموزى به مردم مرتکب گناه شده اند. ولى امام در ردّ اين نظر فرمود، هاروت وماروت دو فرشته بوده اند، ولى گناهى مرتکب نشده اند، زيرا به تصريح قرآن فرشتگان معصيت خدا نمى کنند. 17
بسيارى از مفسران ومحدثان اين معنا را براى آيه پذيرفته اند و با اندک اختلافى که در برخى از زواياى موضوع دارند، به اتفاق پذيرفته اند که آن دو، فرشته بوده اند و سحرآموزى آنان به مردم، جنبه آزمون و ابتلا داشته است.
اين نظريه، هم درميان عالمان اماميه با حسن قبول رو به رو بوده است وهم درميان عالمان اهل سنّت که از آن جمله هستند:
شيخ الطائفه طوسى، سيد مرتضى، ابوالفتوح رازى، شيخ طبرسى، ، شريف لاهيجى، جلال الدين دوانى، علامه مجلسى، شيخ بهايى، علامه بلاغى، علامه طباطبايى و… از ميان عالمان شيعى.
همچنين محمد بن جرير طبرى، ابن کثير، جلال الدين سيوطى، نيشابورى، بغوى، زمخشرى، بيضاوى، آلوسى بغدادى، فخر رازى، طنطاوى، مراغى، عبده، وهبة الزحيلى و… از عالمان اهل سنت.

فلسفه وجودى هاروت وماروت

درصورتى که نظر يادشده را بپذيريم وبراين باور باشيم که هاروت وماروت دو فرشته بودند که سحر را به مردم مى آموختند، اين سؤال مطرح خواهد شد که اصولاً چه حکمتى دراين امر وجود داشته است. آيا اين صحيح است که خداوند، خود سحر را از طريق فرشتگانش در ميان مردم نشر د هد! وآنان را درمعرض گمراهى و فساد قراردهد!
آنچه از مضمون آيه و منطوق برخى روايات استفاده مى شود اين است که درآن عصر، ساحران زياد شده بودند وازاين راه، هم سلامت وامنيت اجتماعى مردم تهديد مى شد وهم اعتقاد و ديانت آنان، زيرا ساحران با ايجاد اختلاف و بدبينى، نظام زندگى مردم را مختل مى کردند و با انجا م کارهاى خارق العاده، موضوع معجزه را در ذهن مردم دگرگون ساخته و شک و ترديد درباره حقانيت دلايل اعجازى انبيا پديد مى آورند، زيرا مردم با ديدن کارهاى آنان به اين پندار مى افتادند که ممکن است معجزات نيز ازاين قبيل باشد.
ازاين رو خداوند، دوفرشته را به صورت آدميان برانگيخت وبه آنان سحرآموخت، تا هم راه ابطال سحر را به مردم آموزش دهند وهم نشان دهند که ميان سحر ومعجزه فرق بسيار است. چه اين که سحر ابطال پذير است و از راه فراگيرى مى توان بدان دست يافت، ولى معجزه نه قابل تعليم وتعلّم است ونه ابطال پذير. 18
امّا اين که آموزش سحر يا روش ابطال آن مى توانست خود وسيله گمراهى و سوء استفاده کسانى باشد، چيز شگفت و تازه اى نيست زيرا بسيارى از دانشهاى تجربى وحتى ابزار زندگى اين ويژگى را دارند که مى توانند درکنار کاربرد درست و سازنده، کاربردى ويرانگر وخطرآفرين داشته باشند، وبا اين حال وجودشان بيهوده و زيانبار شناخته نمى شود. چنانکه شناخت مواد شيميايى، هم مى تواند مايه ساختن داروهاى شفابخش باشد وهم مى تواند وسيله تهيه سمّ قرار گيرد!
پس اصل آموزش سحر به انگيزه صحيح، کــارى است حکيمانه، بويژه که در آيه به اين نکته تصريح شده است که (وما يعلمان من أحد حتّى يقولا انّما نحن فتنة) فرشتگــان به هيچ کس، سحر نمى آموختند، مگر اين که به او يادآورى کنند که مايه آزمون ايشانند.
نظير اين استدلال که يادکرديم در روايتى از امام صادق(ع) نقل شده است.
ودر اين زمينه که شناخت سحر و روش آن مى تواند انسان را در بازشناسى معجزه از سحر يارى دهد، به سخنى از شيخ بهايى اشاره مى کنيم که مى نويسد:
(اگر انگشتان دست، به هم چسبيده و درکف دست جمع شده باشد وازميان آنها آب بيرون آيد، احتمال سحر مى رود، ولى هرگاه انگشتان از هم باز باشند و ازميان آنها آب بجوشد، دراين صورت احتمال سحر نمى رود ومعجزه است واين چيزى است که آشنايان به صناعت سحر، بدان آگاه و معت رف هستند.) 20

اسرائيليات در داستان هاروت وماروت

چنانکه گفته شد، دست دروغ پردازان از دامان قصه هاروت وماروت نيز کوتاه نمانده ودرآن نيز تحريفهايى صورت داده اند که متأسفانه اين نقلهاى تحريف شده، هم به برخى متون شيعه راه يافته وهم متون اهل سنت، با اين که انتظار آن مى رفت که با روشنگريهاى اهل بيت و تفسيرها ى آنان و تعيين اصول ومبانى تفسيرى از سوى ايشان، اين گونه نقلها به منابع حديثى و تفسيرى شيعه راه پيدا نکند.
خلاصه اين نقل چنين است:
فرشتگان به خاطر فسادگرى آدميان، برخداوند خرده گرفتند که چرا چنين موجود فسادگرى را آفريده است! آنان ازخداوند خواستند تا عذابى نازل کند وهمگان را نابود سازد.
خداوند براى اثبات نادرستى پندار آنان ، از فرشتگان خواست تا دو فرشته را به نمايندگى برگزينند و آنان هاروت وماروت را برگزيدند.
خداوند آن دو فرشته را به زمين فرستاد و صفات انسانى به ايشان عطا کرد؛ آن دو درزمين با زنى زيبا صورت، روبه رو شدند و دل باختند وحاضر شدند که براى هم آغوشى با او، هم مشرک شوند وهم شراب بنوشند وهم قتل نفس کنند و درآخرين مراحل به آن زن دست نيافتند و او از ديد آنان پنهان شد.
خداوند براين دو فرشته ندا داد که شما در يک نيم روز، چهارگناه بزرگ انجام داديد: بت پرستى، شرب خمر، قتل نفس، اهتمام به زن؛ پس چگونه برآدميان عيب مى گيريد وخود را منزه مى دانيد. از سوى ديگر خداوند آن زن را به صورت ستاره زهره، مسخ کرد. زيرا نام آن زن نيز (ز هره) بود وآن دو فرشته را مخيّر ساخت تا يا عذاب دنيوى را تحمل کنند ويا کيفر اخروى ر، آن دو عذاب دنيا را برگزيدند و از اين رو درچاه بابل همواره معذّب مى باشند. 21
(سيوطى) درکتاب (الدرالمنثور) اين روايت را با اسناد مختلف يادکرده و حدود بيست وچند حديث براى آن آورده است! وقبل از او، طبرى، بغوى وابن کثير نيز اين روايت را آورده اند.
تفسير قمى، اين روايت را به امام باقر(ع) نسبت داده! و در تفسيرهاى عياشى، مجمع البيان، صافى، نورالثقلين و برهان نيز عين آن نقل شده است.
امّا همه اين منابع، بدون نقد وايراد، از روايت يادشده نگذشته اند، بلکه فردى چون ابن کثير آن را از روايات اسرائيلى دانسته است. 22
بيضاوى آن را ساخته و پرداخته يهود شمرده است. 23
علامه طباطبايى به خرافى بودن اين نقل تصريح دارد. 24
نيشابورى و فخررازى آن را بيگانه با کتاب خدا دانسته اند. 25
کسانى چون قاضى عياض 26 ابوحيان دربحرالميحط، 27 شهاب عراقى، 28 صاحب کنز الدّقايق 29 هر يک به گونه اى روايت يادشده را نادرست شمرده اند.
نادرستى و بى اعتبارى اين نقل، هم به سستى سند آن باز مى گردد وهم به نابسامانى و غيرعلمى بودن محتواى آن، به دليلهاى زير:
ييک: اعتراض فرشتگان به خلقت آدم، مربوط به آغاز آفرينش است ونه پس ازآن و در عصر نوح يا سليمان يا ادريس.
دو: اعتراض فرشتگان مى توانست به آفريدن موجودى با خصلتهاى انسانى باشد ونه صرفاً موجودى زمينى. دراين صورت بخشيدن ويژگيهاى انسانى به آن فرشتگان، ردّى برآنان نبوده است بلکه تأييدى است بر فسادانگيزى اين موجود، با اين خصلتها و لزوم عذاب ونابودى آن!
ثالثاً: مسخ شدن آن زن به صورت ستاره زهره، سخنى غيرعلمى است زيرا مناسبتى ميان يک انسان وکره عظيم فضايى نيست!
با اين همه، برخى عالمان چون احمد بن حنبل سعى کرده اند تا اين روايات را توجيه کنند وبه شبهات پاسخ دهند! درحالى که تلاش ايشان، عقيم و بى نتيجه بوده است. 30
برخى ديگر، احتمال داده اند که اين روايت، داراى بيان رمزى و عرفانى باشد، با اين بيان که آن دو فرشته به منزله دو انسان عالم عامل کاملند که ازملکوت قدس به جهان لذتهاى مادى سقوط کنند و به انگيزه فساد با فردى جاهل و ناقص همنشين گردند، امّا آن فرد ناقص، از علو م وکمالات بهره مند شود واوج گيرد وچون ستاره درآسمان فضيلت بدرخشد، امّا اين دو موجود قدسى، همچنان در حضيض بمانند. 31
فيض کاشانى درتفسير صافى، نخست به تضعيف حديث پرداخته است و رواياتى را از امامان (ع) که بر نادرستى محتواى حديث دلالت دارد، امّا در پايان در پى آن است که ميان روايات يادشده با حديث به گونه اى جمع نمايد و راه را در تأويل داستان هاروت وماروت جست وجو مى کند وم ى نويسد:
(ممکن است منظور از دو فرشته، قلب و روح باشند، زيرا آنها از عالم روحانى فرود آمده اند و در دام تمايلات دنيوى مبتلا هستند، شراب غفلت نوشيده اند و بت هوا پرستيده اند و انديشه نصيحت گر خود را کشته اند و به نوعروس زيباى دنيا دل بسته اند، امّا دنيا چونان ستاره زهره ازآنان گريخت و… ) 32
آلوسى در روح المعانى نيز تلاش کرده است تا تأويلى ديگر براى داستان ياد شده جست وجو کند. 33
فخررازى از منکران حديث يادشده است، ولى شگفت است که شيخ بهايى بر فخررازى وهمه منکران حديث، عيب گرفته وانکار آنان را بيجا شمرده وبا ادله سه گانه تلاش کرده است تا درستى حديث را به اثبات رساند. 34

نقد داستان اخير

کسانى که داستان ياد شده را افسانه شمرده اند به نقد آن ازناحيه سند پرداخته وگفته اند دربرخى از نقلهاى اين داستان، عبداللّه بن عمر از کعب الاحبار، نقل حديث کرده است ونه از پيامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) واين مى تواند قرينه باشد براين که در اصل، عبداللّه بن عمر، آن را از کعب ال احبار دريافت کرده و روايت اسرائيلى است. 35 واما در نقلهاى شيعى، هرچند اين حديث به امام باقر(علیه السلام) استناد شده است ولى راوى حديث که (محمد بن قيس) مى باشد ازنظر رجالى محکوم به ضعف است زيرا وى از راويان مردد ميان ثقه و ضعيف است وشخصيت او دراين نقل مجهول مى باشد . 36
ازنظر محتوا نيز، داستان مخدوش مى باشد چنانکه دربرخى روايات ازمعصومين به اين نکته اشاره شده است که چون درحديث نسبت گناه به فرشتگان داده شده، نمى تواند حديث صحيح باشد. 37
برخى احتمال داده اند که ممکن است روايت نقل شده از امام باقر(ع) از روى تقيه صادر شده باشد. چه اين که ناقل حديث (عطاء) مى باشد و او ازاماميه نبوده است و از اين رو بعيد نمى نمايد که امام، متناسب با مذهبش به او پاسخ داده باشد. 38
آنچه ازمجموع آرا مى توان نتيجه گرفت، اين است که تفصيل داستان هاروت وماروت آن گونه که دراين نقل رسيده است، قابل اعتماد نمى باشد، زيرا هم ضعف سند وهم مخدوش بودن محتوا وهم غيرعملى بودن آن، حکايت از ساختگى و اسرائيلى بودن آن دارد، چه اين که بسيارى ازجاعلان حديث، معتقد بودند که آنچه باعث پند و موعظه مردم شود، جعل آن اشکالى ندارد واگر ديده مى شود که در نقلهاى موعظه اى، روايات ساختگى بيش تر به چشم مى آيد، راز آن در همين نکته است.

نویسنده: محمد بيرجندى

________________________________

پی نوشت:

1. طباطبايى، محمد حسين، الميزان فى تفسيرالقرآن، قم، اسماعيليان، 1/ 234.
2. گنابادى، سلطان محمد، بيان السّعادة، تهران، مطبعة دانشگاه، 1/ 43.
3. رازى، ابوالفتوح، روض الجنان و روح الجنان، مشهد، بنياد پژوهشهاى اسلامى، 2/ 83؛ آلوسى، محمود، روح المعانى، بيروت، داراحياء التراث العربى، 1/ 342؛ نوي، پل، واژه هاى دخيل در قرآن، تهران، / 285 ؛ خزائلى، محمد، اعلام القرآن، تهران، 655 ؛ نيشابورى، محمد بن حسن، غرائب القرآن و رغائب الفرقان، 1/ 387 ؛ فخررازى، محمود بن عمر، مفاتيح الغيب، 3/ 220 ؛ زمخشرى، محمود بن ، الکشاف فى تفسيرالقرآن، قم، نشر ادب الحوزهة، 1/ 172 .
4. خرمشاهى، بهاء الدين، قرآن شناخت، تهران، طرح نو، 230 ؛ خزائلى، محمد، اعلام قرآن، 655؛ نوي، پل، واژه هاى دخيل در قرآن/ 480.
5. نوي، پل، واژه هاى دخيل در قرآن/ 408 ؛ خزائلى، محمد، اعلام قرآن/ 655.
6. رازى، ابوالفتوح، 2/ 38 ؛ آلوسى، محمود، روح المعانى، 1/ 342 ؛ زمخشرى، الکشّاف، 1/ 172 ؛ طبرسى، فضل بن حسن، مجمع البيان فى تفسيرالقرآن، تهران، ناصر خسرو، 1/ ، فخررازى، محمود بن عمر، مفاتيح الغيب، 3/ 220.
7. آلوسى، محمود، روح المعانى، 1/ 342.
8. همان و رازى، ابوالفتوح، روض الجنان، 2/ 83 ؛ فخررازى، محمودبن عمر، مفاتيح الغيب، 3/ 220 ؛ بيضاوى، تفسير البيضاوى، بيروت، مؤسسة الاعملى، 1/ 128.
9. آلوسى، محمود بن عمر، روح المعانى، 1/ 342.
10. نوي، پل، واژه هاى دخيل/ 408.
11. رازى، ابوالفتوح، روض الجنان، 2/ 80؛ موسوى، سيد مرتضى، امالى، قم، مکتبة آية اللّه نجفى مرعشى، 2/ 77؛ مجلسى، محمد باقر، بحارالانوار، بيروت، مؤسسة الوفاء، 56/ 271.
12. قرطبى، الجامع لاحکام القرآن، بيروت، داراحياء التراث العربى، 2/ 50؛ آلوسى، محمود، روح المعانى، 1/ 343.
13. طباطبايى، محمد حسين، الميزان، 1/ 239، طبرسى، مجمع البيان،1/ 337 و…
14. مغنية، محمد جواد، الکاشف فى تفسيرالقرآن، بيروت، دارالعلم للملايين، 1/ 161.
15. قاسمى، تفسيرالقاسمى، 2/ 210.
16. فيض کاشانى، محمد بن مرتضى، تفسيرالصافى، بيروت، مؤسسة الاعلمى، 1/ 172 ؛ مجلسى، محمدباقر، بحارالانوار، 56/ 266.
17. موسوى، سيد مرتضى، امالى، 2/ 77.
18. نيشابورى، غرائب القرآن، 2/ 392 ؛ فخررازى، مفاتيح الغيب، 3/ 220.
19. مجلسى، محمد باقر، بحارالانوار، 56/ 320؛ فيض کاشانى، تفسير الصافى، 1/ 170.
20. مجلسى، محمد باقر، بحارالانوار، 60/ 40.
21. فخررازى، مفاتيح الغيب، 3/ 219 ؛ دمشقى، ابن کثير، تفسير القرآن العظيم، 1/ 206 ؛ سيوطى، الدرالمنثور، 1/ 240؛ رازى، ابوالفتوح، روض الجنان، 2/ 80 ؛ ميبدى، کشف الاسرار 1/ 295 ؛ و…
22. دمشقى، ابن کثير، تفسير القرآن العظيم، 1/ 206.
23. بيضاوى، محمد حسين، الميزان، 1/ 128.
24. طباطبايى، محمد حسين، الميزان، 1/ 239.
25. نيشابورى، غرائب القرآن، 1/ 392 ؛ فخررازى، مفاتيح الغيب، 3/ 220.
26. آلوسى، محمود، روح المعانى، 1/ 341.
27. همان، 1/ 341.
28. همان.
29. مشهدى، محمد، کنز الدّقائق، قم، مؤسسة النشر الاسلامى، 1/ 310.
30. دمشقى، ابن کثير، تفسير القرآن العظيم، 1/ 206.
31. مجلسى، بحارالانوار، 56/ 311.
32. فيض کاشانى، تفسيرالصافى، 1/ 173.
33. آلوسى، محمود، 1/ 341.
34. فيض کاشانى، تفسيرالصافى، 1/ 173.
35. دمشقى، ابن کثير،تفسير القرآن العظيم، 1/ 207.
36. بلاغى، محمدجواد، آلاء الرحمن، 1/ 112.
37. فيض کاشانى، تفسيرالصافى، 1/ 172.
38. مجلسى، محمدباقر، بحارالانوار، 56/ 311 ؛ بلاغى، محمدجواد، آلاء الرحمن، 1/ 112.