داستان اصحاب فیل و پاسخ به برخى شبهات

مشهور در ميان اهل تاريخ آن است كه ولادت رسول خدا(صلی الله علیه و آله) درعام الفيل بوده و عام الفيل همان سالى است كه اصحاب فيل‏ به سركردگى ابرهه به مكه حمله بردند و به وسيله پرنده ‏هاى ابابيل‏ نابود شدند.

و اينكه آيا اين داستان در چه سالى از سالهاى ميلادى بوده اختلاف است كه سال 570 و 573 ذكر شده،ولى با توجه به اينكه مسيحيان قبل از اسلام تاريخ مدون و مضبوطى نداشته اند نمی توان در اينباره نظر صحيح و دقيقى ارائه كرد،و از اينرو ازتحقيق بيشتر در اين باره خوددارى می كنيم، و به داستان اصحاب‏ فيل كه از معجزات قرآن كريم بشمار می رود می پردازيم، و البته  داستان اصحاب فيل با اجمال و تفصيل و با اختلاف زيادی  نقل شده،و ما مجموعه اى از آنها را در زندگانى رسول‏ خدا(صلی الله علیه و آله و سلم)تدوين كرده و برشته تحرير در آورده ‏ايم كه ذيلا برای شما نقل می كنيم،و سپس پاره اى توضيحات را ذكر خواهيم كرد:

كشور يمن كه در جنوب غربى عربستان واقع است منطقه حاصلخيزى بود و قبائل مختلفى در آنجا حكومت كردند و از آنجمله قبيله بنى حمير بود كه سالها در آنجا حكومت داشتند.
ذونواس يكى از پادشاهان اين قبيله است كه سالها بر يمن ‏سلطنت می كرد،وى در يكى از سفرهاى خود به شهر«يثرب‏»تحت تاثير تبليغات يهوديانى كه بدانجا مهاجرت كرده بودند قرارگرفت،و از بت پرستى دست كشيده بدين يهود در آمد.طولی نكشيد كه اين دين تازه بشدت در دل ذونواس اثر گذارد و ازيهوديان متعصب گرديد و به نشر آن در سرتاسر جزيرة العرب وشهرهائي كه در تحت حكومتش بودند كمر بست،تا آنجا كه پيروان اديان ديگر را بسختى شكنجه می كرد تا بدين يهود درآيند،و همين سبب شد تا در مدت كمى عربهاى زيادى بدين ‏يهود درآيند.
مردم‏«نجران‏» يكى از شهرهاى شمالى و كوهستانى يمن‏ چندى بود كه دين مسيح را پذيرفته و در اعماق جانشان اثر كرده بود و بسختى از آن دين دفاع می كردند و بهمين جهت از پذيرفتن ‏آئين يهود سر پيچى كرده و از اطاعت «ذونواس‏» سرباز زدند.
ذونواس بر آنها خشم كرد و تصميم گرفت آنها رابسخت ترين وضع شكنجه كند و بهمين جهت دستور داد خندقی حفر كردند و آتش زيادى در آن افروخته و مخالفين دين يهود رادر آن بيفكنند، و بدين ترتيب بيشتر مسيحيان نجران را در آن خندق سوزاند و گروهى را نيز طعمه شمشير كرده و يا دست و پاو گوش و بينى آنها را بريد،و جمع كشته شدگان آنروز رابيست هزار نفر نوشته اند و بعقيده گروه زيادى از مفسران قرآن ‏كريم‏«داستان اصحاب اخدود» كه در قرآن كريم(در سوره  بروج) ذكر شده است اشاره بهمين ماجرا است.
يكى از مسيحيان نجران كه از معركه جان بدر برده بود ازشهر گريخت،و با اينكه ماموران ذونواس او را تعقيب كردندتوانست از چنگ آنها فرار كرده و خود را بدربار امپراطور-درقسطنطنيه- برساند،و خبر اين كشتار فجيع را به امپراطور روم كه بكيش نصارى بود رسانيد و براى انتقام از ذونواس از وى كمك‏ خواست.
امپراطور روم كه از شنيدن آن خبر متاثر گرديده بود در پاسخ‏وى اظهار داشت:كشور شما بمن دور است ولى من نامه اى به «نجاشی »پادشاه حبشه می نويسم تا وى شما را يارى كند،وبدنبال آن نامه اى در آن باره به نجاشى نوشت.
نجاشى لشكرى انبوه مركب از هفتاد هزار نفر مرد جنگى به يمن فرستاد،و بقولى فرماندهى آن لشكر را به «ابرهه »فرزند«صباح‏» كه كنيه اش ابو يكسوم بود سپرد،و بنا به قول ديگری شخصى را بنام‏«ارياط‏» بر آن لشكر امير ساخت و«ابرهه »راكه يكى از جنگجويان و سرلشكران بود همراه او كرد.
«ارياط‏»از حبشه تا كنار درياى احمر بيامد و در آنجا به كشتيها سوار شده اين سوى دريا در ساحل كشور يمن پياده شدند، ذونواس كه از جريان مطلع شد لشكرى مركب از قبائل‏يمن با خود برداشته بجنگ حبشيان آمد و هنگامى كه جنگ ‏شروع شد لشكريان ذونواس در برابر مردم حبشه تاب مقاومت نياورده و شكست خوردند و ذونواس كه تاب تحمل اين شكست را نداشت خود را بدريا زد و در امواج دريا غرق شد.
مردم حبشه وارد سرزمين يمن شده و سالها در آنجا حكومت كردند،و«ابرهه »پس از چندی «ارياط‏»را كشت و خود بجای او نشست و مردم يمن را مطيع خويش ساخت و نجاشى را نيز كه از شوريدن او به «ارياط‏» خشمگين شده بود بهر ترتيبى بود ازخود راضى كرد.
در اين مدتى كه ابرهه در يمن بود متوجه شد كه اعراب آن‏نواحى چه بت پرستان و چه ديگران توجه خاصى بمكه و خانه كعبه دارند،و كعبه در نظر آنان احترام خاصى دارد و هر ساله جمع زيادى به زيارت آن خانه می روند و قربانيها می كنند،وكم‏كم بفكر افتاد كه اين نفوذ معنوى و اقتصادى مكه و ارتباطی كه زيارت كعبه بين قبائل مختلف عرب ايجاد كرده ممكن است روزى موجب گرفتارى تازه اى براى او و حبشيان ديگرى كه درجزيرة العرب و كشور يمن سكونت كرده بودند بشود،و آنها رابفكر بيرون راندن ايشان بياندازد،و براى رفع اين نگرانى تصميم‏ گرفت معبدى با شكوه در يمن بنا كند و تا جائى كه ممكن است در زيبائى و تزئينات ظاهرى آن نيز بكوشد و سپس اعراب آن‏ناحيه را بهر وسيله اى كه هست بدان معبد متوجه ساخته و ازرفتن بزيارت كعبه باز دارد.
معبدى كه ابرهه بدين منظور در يمن بنا كرد«قليس‏»نام ‏نهاد و در تجليل و احترام و شكوه و زينت آن حد اعلاى كوشش ‏را كرد ولى كوچكترين نتيجه اى از زحمات چند ساله خودنگرفت و مشاهده كرد كه اعراب هم چنان با خلوص و شور وهيجان خاصى هر ساله براى زيارت خانه كعبه و انجام مراسم حج‏ بمكه می روند،و هيچگونه توجهى بمعبد با شكوه او ندارند.وبلكه روزى بوى اطلاع دادند كه يكى از اعراب‏«كنانة‏» بمعبد«قليس‏» رفته و شبانه محوطه معبد را ملوث و آلوده كرده و سپس ‏بسوى شهر و ديار خود گريخته است.
اين جريانات،خشم ابرهه را بسختى تحريك كرد و با خودعهد نمود بسوى مكه برود و خانه كعبه را ويران كرده و به يمن‏باز گردد و سپس لشگر حبشه را با خود برداشته و با فيلهاى چندى و با فيل مخصوصى كه در جنگها همراه می بردند بقصد ويران‏كردن كعبه و شهر مكه حركت كرد.
اعراب كه از ماجرا مطلع شدند در صدد دفع ابرهه و جنگ بااو بر آمدند و از جمله يكى از اشراف يمن بنام‏«ذونفر»قوم خود رابدفاع از خانه كعبه فرا خواند و ديگر قبايل عرب را نيز تحريك‏كرده حميت و غيرت آنها را در جنگ با دشمن خانه خدابرانگيخت و جمعى را با خود همراه كرده بجنگ ابرهه آمد ولی در برابر سپاه بيكران ابرهه نتوانست مقاومت كند و لشكريانش‏شكست خورده خود نيز به اسارت سپاهيان ابرهه در آمد و چون اورا پيش ابرهه آوردند دستور داد او را بقتل برسانند و«ذونفر»كه چنان ديد و گفت:مرا بقتل نرسان شايد زنده ماندن من براى توسودمند باشد.
پس از اسارت «ذونفر»و شكست او،مرد ديگرى از رؤسای قبائل عرب بنام‏«نفيل بن حبيب خثعمی »با گروه زيادى ازقبائل خثعم و ديگران بجنگ ابرهه آمد ولى او نيز بسرنوشت «ذونفر»دچار شد و بدست سپاهيان ابرهه اسير گرديد.
شكست پى در پى قبائل مزبور در برابر لشكريان ابرهه سبب‏شد كه قبائل ديگرى كه سر راه ابرهه بودند فكر جنگ با او را ازسر بيرون كنند و در برابر او تسليم و فرمانبردار شوند،و از آنجمله قبيله ثقيف بودند كه در طائف سكونت داشتند و چون ابرهه بدان‏سرزمين رسيد،زبان به تملق و چاپلوسى باز كرده و گفتند: ما مطيع توايم و براى رسيدن بمكه و وصول بمقصدى كه در پيش‏دارى راهنما و دليلى نيز همراه تو خواهيم كرد و بدنبال اين‏گفتار مردى را بنام‏«ابورغال‏»همراه او كردند،و ابو رغال‏ لشكريان ابرهه را تا«مغمس‏»كه جائى در چهار كيلومترى مكه است راهنمائى كرد و چون بدانجا رسيدند«ابو رغال‏»بيمار شد ومرگش فرا رسيد و او را در همانجا دفن كردند،و چنانچه ابن هشام می نويسد:اكنون مردم كه بدانجا می رسند بقبرابو رغال سنگ می زنند.
همينكه ابرهه در سرزمين‏«مغمس‏»فرود آمد يكى ازسرداران خود را بنام‏«اسود بن مقصود»مامور كرد تا اموال ومواشى مردم آن ناحيه را غارت كرده و بنزد او ببرند.
«اسود»با سپاهى فراوان بآن نواحى رفت و هر جا مال و ياشترى ديدند همه را تصرف كرده بنزد ابرهه بردند.
در ميان اين اموال دويست شتر متعلق به عبد المطلب بود كه در اطراف مكه مشغول چريدن بودند و سپاهيان‏«اسود»آنها را به يغما گرفته و بنزد ابرهه بردند،و بزرگان قريش كه از ماجرا مطلع ‏شدند نخست خواستند بجنگ ابرهه رفته و اموال خود را باز ستانند ولى هنگامى كه از كثرت سپاهيان با خبر شدند از اين فكرمنصرف گشته و به اين ستم و تعدى تن دادند.
در اين ميان ابرهه شخصى را بنام‏«حناطه »حميرى بمكه فرستاد و بدو گفت: بشهر مكه برو و از بزرگ ايشان جويا شو وچون او را شناختى باو بگو:من براى جنگ با شما نيامده ام ومنظور من تنها ويران كردن خانه كعبه است،و اگر شما مانع ‏مقصد من نشويد مرا با جان شما كارى نيست و قصد ريختن‏خون شما را ندارم.
و چون حناطه خواست بدنبال اين ماموريت برود بدو گفت: اگر ديدى بزرگ مردم مكه قصد جنگ ما را ندارد او را پيش من‏بياور.
حناطه بشهر مكه آمد و چون سراغ بزرگ مردم را گرفت او رابسوى عبد المطلب راهنمائى كردند،و او نزد عبد المطلب آمد وپيغام ابرهه را رسانيد،عبد المطلب در جواب گفت:بخدا سوگندما سر جنگ با ابرهه را نداريم و نيروى مقاومت در برابر او نيز درما نيست،و اينجا خانه خدا است پس اگر خداى تعالى اراده فرمايد از ويرانى آن جلوگيرى خواهد كرد،وگرنه بخدا قسم ماقادر بدفع ابرهه نيستيم.
«حناطه» گفت:اكنون كه سر جنگ با ابرهه را نداريد پس برخيز تا بنزد او برويم.عبد المطلب با برخى از فرزندان خودحركت كرده تا بلشگرگاه ابرهه رسيد،و پيش از اينكه او را پيش‏ابرهه ببرند «ذونفر» كه از جريان مطلع شده بود كسى را نزدابرهه فرستاد و از شخصيت بزرگ عبد المطلب او را آگاه ساخت و بدو گفته شد:كه اين مرد پيشواى قريش و بزرگ اين سرزمين‏است،و او كسى است كه مردم اين سامان و وحوش بيابان رااطعام می كند.
عبد المطلب-كه صرفنظر از شخصيت اجتماعى-مردى خوش‏سيما و با وقار بود همينكه وارد خيمه ابرهه شد و چشم ابرهه بدوافتاد و آن وقار و هيبت را از او مشاهده كرد بسيار از او احترام‏كرد و او را در كنار خود نشانيد و شروع بسخن با او كرده پرسيد: حاجتت چيست؟
عبد المطلب گفت:حاجت من آنست كه دستور دهی دويست شتر مرا كه بغارت برده اند بمن باز دهند!برهه گفت:
تماشاى سيماى نيكو و هيبت و وقار تو در نخستين ديدار مرامجذوب خود كرد ولى خواهش كوچك و مختصرى كه كردی از آن هيبت و وقار كاست!آيا در چنين موقعيت حساس وخطرناكى كه معبد تو و نياكانت در خطر ويرانى و انهدام است،و عزت و شرف خود و پدران و قوم و قبيله ات در معرض هتك و زوال قرار گرفته در باره چند شتر سخن می گوئى؟!
عبد المطلب در پاسخ او گفت:«انا رب الابل و للبيت رب‏»!
من صاحب اين شترانم و كعبه نيز صاحبى دارد كه از آن‏نگاهدارى خواهد كرد!
ابرهه گفت:هيچ قدرتى امروز نمی تواند جلوى مرا از انهدام‏كعبه بگيرد!
عبد المطلب بدو گفت:اين تو و اين كعبه!
بدنبال اين گفتگو،ابرهه دستور داد شتران عبد المطلب را باوباز دهند و عبد المطلب نيز شتران خود را گرفته و بمكه آمد و چون‏وارد شهر شد بمردم شهر و قريش دستور داد از شهر خارج شوند وبه كوهها و دره هاى اطراف مكه پناهنده شوند تا جان خود را ازخطر سپاهيان ابرهه محفوظ دارند.
آنگاه خود با چند تن از بزرگان قريش بكنار خانه كعبه آمد وحلقه در خانه را بگرفت و با اشگ ريزان و قلبى سوزان بتضرع وزارى پرداخت و از خداى تعالى نابودى ابرهه و لشگريانش رادرخواست كرد و از جمله سخنانى كه بصورت نظم گفته اين دوبيت است:
يا رب لا ارجو لهم سواكا يا رب فامنع منهم حماكا ان عدو البيت من عاداكا امنعهم ان يخربوا قراكا
-پروردگارا در برابر ايشان جز تو اميدى ندارم پروردگاراحمايت و لطف خويش را از ايشان بازدار كه دشمن خانه همان ‏كسى است كه با تو دشمنى دارد و تو نيز آنانرا از ويرانی خانه ات بازدار.
آنگاه خود و همراهان نيز بدنبال مردم مكه بيكى از كوههای اطراف رفتند و در انتظار ماندند تا ببينند سرانجام ابرهه و خانه كعبه چه خواهد شد.
از آنسو چون روز ديگر شد ابرهه به سپاه مجهز خويش فرمان ‏داد تا بشهر حمله كنند و كعبه را ويران سازند.
نخستين نشانه شكست ايشان در همان ساعات اول ظاهر شدو چنانچه مورخين نوشته اند، فيل مخصوص را مشاهده كردند كه از حركت ايستاد و به پيش نمی رود و هر چه خواستند او را به پيش برانند نتوانستند،و در اين خلال مشاهده كردند كه دسته هاى بيشمارى از پرندگان كه شبيه پرستو و چلچله بودند ازجانب دريا پيش می آيند.
پرندگان مزبور را خداى تعالى مامور كرده بود تا بوسيله سنگريزه هائى كه در منقار و چنگال داشتند-و هر كداميك ازآن سنگريزه ها باندازه نخود و يا كوچكتر از آن بود-ابرهه ولشگريانش را نابود كنند.
ماموران الهى بالاى سر سپاهيان ابرهه رسيدند و سنگريزه هارا رها كردند و بهر يك از آنان كه اصابت كرد هلاك شد وگوشت بدنش فرو ريخت،همهمه در لشگريان ابرهه افتاد و ازاطراف شروع بفرار كرده و رو به هزيمت نهادند،و در اين گير ودار بيشترشان بخاك هلاك افتاده و يا در گودالهاى سر راه،وزير دست و پاى سپاهيان خود نابود گشتند.
خود ابرهه نيز از اين عذاب وحشتناك و خشم الهى در امان‏نماند و يكى از سنگريزه ها بسرش اصابت كرد،و چون وضع راچنان ديد به افراد اندكى كه سالم مانده بودند دستور داد او رابسوى يمن باز گردانند،و پس از تلاش و رنج‏بسيارى كه بيمن‏رسيد گوشت تنش بريخت و از شدت ضعف و بيحالى در نهايت بدبختى جان سپرد.
عبد المطلب كه آن منظره عجيب را می نگريست و دانست كه خداى تعالى بمنظور حفظ خانه كعبه،آن پرندگان را فرستاده و نابودى ابرهه و سپاهيانش فرا رسيده است فرياد برآورد و مژده نابودى دشمنان كعبه را بمردم داد و بآنها گفت:
به شهر و ديار خود باز گرديد و غنيمت و اموالى كه از اينان‏بجاى مانده برگيريد،و مردم با خوشحالى و شوق بشهرباز گشتند. و گويند:در آنروز غنائم بسيارى نصيب اهل مكه شد، وقبيله خثعم كه از قبائل ديگر در چپاول‏گرى حريص‏تر بودند بيش‏از ديگران غنيمت بردند، و زر و سيم و اسب و شتر فراوانی بچنگ آوردند.
و اين بود مجموعه اي از روايات و تفاسير اسلامى كه در اين زمينه ‏استفاده می شود.
پس از آنكه داستان ابرهه و به هلاكت رسيدن ايشان توسط ابابيل را طرح كرديم چند نكته اي را به عنوان تذكر لازم مي دانيم:

1- برخى خواسته اند داستان اصحاب فيل را بر آنچه دركتب تاريخى اروپائيان و ساسانيان و لشكركشى انوشيروان به يمن و نابود شدن لشكر ابرهه در سر زمين حجاز بوسيله آبله وامثال آن منطبق ساخته و با تصرفاتى كه در كلمات و تاويلاتی كه در عبارات كرده اند بنظر خود جمع بين قرآن كريم و تواريخ‏نموده اند كه نمونه هائى از آنرا در ذيل می خوانيد:
فريد وجدى در دائرة المعارف خود در ماده «عرب‏»داستان ‏اصحاب فيل و حمله آنها را بمكه ذكر كرده و سپس می گويد:
«فاصابت جيش ابرهه مصيبة اضطرته للرجوع عن عزمه »پس لشكر ابرهة به مصيبتى دچار شد كه ناچار شد ازتصميمى كه در ويران كردن كعبه و مكه داشت باز گردد... و سپس سوره مباركه فيل را ذكر كرده و آنگاه گويد:
«مفسران در تفسير پرنده هاى ابابيل گفته اند:آنها پرندگانی بودند كه از دريا بيرون آمده و لشكر ابرهه را با سنگهائى كه در منقار داشتند بزدند و آنها نابود شدند...»
وى سپس گويد:
«ولى صحيح است كه كلام خدا را بر خلاف ظاهر آن حمل‏ كرد بخاطر كثرت استعارات و مجازات در زبان عرب،و قرآن‏به زبان لغت ايشان نازل شده و صحيح است كه گفته شود آن ‏اتفاق مهمى كه بى مقدمه براى لشكر ابرهه پيش آمد بصورت پرندگانى تصوير شد كه از آسمان آمده و آنها را بوسيله سنگهاى خود سنگ باران كرده اند». (1)
و در ماده «ابل‏»و ابابيل پس از تفسير لغوى و معناى لفظ‏ ابابيل گويد:
«اما روايات در باره شكلهاى اين پرندگان بسيار است وهمين كثرت اقوال دليل آنست كه از رسول خدا«ص‏»دراينباره نص صحيح و صريحى يافت نمی شود...»
«و ابن زيد گفته:كه آنها پرندگانى بودند كه از دريا آمدند،و در رنگ آنها اختلاف كرده اند،برخى گفته اند سفيد بودند، و برخى گويند:سياه بوده،و قول ديگر آنكه سبز بودند ومنقارهائى همچون منقار پرندگان و دستهائى همچون دست سگان داشتند،و برخى گفته اند:سرهاشان همچون سران‏درندگان بوده...»
«و در باره «سجيل‏»گفته اند:گل متحجر بوده، و قول ديگرآنكه گل بوده،و قول سوم آنكه:سجيل،همان‏«سنگ وگل‏»است، و قول ديگر آنكه سنگى بوده كه چون به سوارمی خورد بدنش را سوراخ كرده و هلاكش می كرد،و عكرمه گفته:پرندگان سنگهائى را كه همراه داشتند می زدند و چون‏به يكى از آنها اصابت می كرد بدنش آبله در می آورد،و عمروبن حارث بن يعقوب از پدرش روايت كرده كه پرندگان مزبورسنگ‏ها را بدهان خود گرفته بودند، و چون می انداختند پوست بدن در اثر اصابت آن تاول می زد و آبله در می آورد».
مؤلف دائرة المعارف پس از نقل اين سخنان گويد:
«و برخى از دانشمندان معاصر عقيده دارند كه اين پرندگان‏عبارت بودند از ميكروبهائى كه حامل طاعون بودند،و يا پشه مالاريا بودند،و يا ميكروب آبله بوده اند،و در آيه شريفه هم‏كلامى كه منافات با اين نظريه و معنى باشد وجود ندارد، وبدين ترتيب منقول با معقول با هم متحد و موافق خواهد شد...»
وى سپس گويد:«و ما هم اين نظريه را پسنديده و تاييد می كنيم، بخصوص كه هيچ مانعى نه لغوى و نه علمى براى رد اين نظريه وجود نداردكه مانع تفسير پرنده به ميكروب گردد،و بسيار اتفاق افتاده كه طاعون در لشگرها سرايت كرده و آنها را به هزيمت ونابودى كشانده.»
و سپس داستان لشكر كشى ناپلئون را به عكا نقل كرده كه پس ازچند ماه محاصره لشكرش به طاعون مبتلا شده و بناچار جان خودو لشكريانش را برداشته و بمصر بازگشت... (2)
پيش از اين نيز گفتار مؤلف‏«اعلام قرآن‏»را براى شما نقل‏كرديم (3) كه اظهار عقيده كرده بود كه «ابابيل‏»جمع آبله است، و«طير»هم بمعناى سريع است،و اشكال آنرا هم ذكركرده ايم،و نويسنده «اعلام قرآن‏»يك اظهار نظر ديگرى هم‏كرده كه جالب‏تر از نظر قبلى است و احتمالا جنگ ابابيل ونابودى ابرهه را به خود يمن كشانده و اظهار عقيده كرده كه منظور از«حجارة من سجيل‏»سنگهائى باشد كه براى ويران‏كردن صنعا و شكست ابرهه در منجنيق گذارده بودند،و در اين باره چنين گويد:
«بعقيده بعضى سجيل لغتى از سجين است،و سجين كه درقرآن نيز نام آن ذكر شده دركه اى است از جهنم يا طبقه هفتم ‏زمين است.اگر تصوير اخير را براى سجيل قبول كنيم و ازقسمت استعارات ادبى بهره ور شويم با عقيده اى كه سبت به ابابيل در فوق ذكر گرديد منافات و مباينتى بوجود نمی آيد.
لكن اگر سجيل را معرب سنگ و گل بدانيم بايد معتقد شويم‏ كه آيه ناظر به لشكر كشى ايران به يمن در سال 570 و يا 576است و مغلوبيت ايشان بوسيله لشكر انوشيروان حمله وجسارت ايشان بكعبه بوده است،و خداوند بوسيله انوشيروان ‏پيروان جسور ابرهه و فرزندان او را كيفر داده است. در صورتی كه سومين آيه از سوره فيل اشاره به لشكركشى ايرانيان باشد دور نيست كه «طير» با «تيار» يا تياره كه بر لشكر ساسانيان ‏اطلاق می شده رابطه اى داشته باشد، و در اين صورت آيه چهارم‏«ترميهم بحجارة من سجيل‏» با نوع جنگ ايرانی آنزمان تناسب دارد،زيرا مسلما ايرانيان از قلل جبال يمن‏ استفاده كرده و با منجنيق آنان را سنگ باران كرده اند و يا بامنجنيق و سنگ،حصارهاى ايشان را بتصرف ‏در آورده اند... » (4)
و نظير اين گونه تاويلات عجيب و غريب را در برخی كتابهاى ديگر روز نيز می توانيد مشاهده كنيد كه ما براى نمونه بهمين دو قسمت اكتفا می كنيم و وقت خود و شما را بيش از اين‏نمی گيريم...
و ما قبل از هر گونه پاسخى به اين سخنان و تاويلات می خواهيم از اين آقايان بپرسيم چه اصرارى داريد كه آيات كريمه قرآن را با تاريخى تطبيق دهيد و ميان آنها را جمع كنيدكه صحت و سقم آن معلوم نيست و دستهاى مرموز و غير مرموز وتاريخ نويسان جيره خوار و دربارى ساسانيان و ديگران هر يك‏بنفع خود و اربابانشان و براى كوبيدن حريفان،تاريخ را تحريف‏كرده اند تا جائيكه گفته اند:«تاريخ‏»«تاريك‏»است و واژه  تاريخ از همان واژه تاريك گرفته شده...!
و براستى ما نفهميديم منظور از اين گفتار فريد وجدى كه می گويد:
«...با اين ترتيب معقول و منقول با هم موافق خواهند شد»معقول كدام و منقول كدام است،آيا قرآن معقول است يا منقول، و ما نمی دانيم چرا يك معتقد به قرآن كريم و وحى الهى بايداين گونه قضاوت كند و چنين رايى را مورد تاييد قرار داده و ب‏پسندد! و يا اين گفتار مؤلف اعلام قرآن خيلى عجيب است كه می گويد:
«...اگر سجيل را معرب سنگ و گل بدانيم بايد معتقدشويم كه آيه ناظر به لشكر كشى ايران به يمن در سال 570 يا576 است...»
و اين چه ملازمه اى است كه ميان اين دو مطلب برقرار كرده و چه «بايد»ى است كه خود را ملزم به اعتقاد آن كرده،و چه اصرارى به اين انطباق‏ها داريد؟و اساسا ما در برابر قرآن و تاريخ‏چه وظيفه اى داريم؟آيا وظيفه داريم قرآن را با تاريخ منطبق سازيم‏يا تاريخ را با قرآن،آن هم تاريخ آن چنانى كه گفتيم؟
و بهتر است در اينجا براى دقت و داورى بهتر اصل اين سوره مباركه را با ترجمه اش براى شما نقل و آنگاه پاسخ جامعى به اينگونه تاويلات داده شودبسم الله الرحمن الرحيم‏«الم تر كيف فعل ربك باصحاب الفيل،الم يجعل كيدهم ‏فى تضليل و ارسل عليهم طيرا ابابيل، ترميهم بحجارة من ‏سجيل، فجعلهم كعصف ماكول‏».
ترجمه:
آيا نديدى كه پروردگار تو با اصحاب فيل چه كرد؟ مگر نيرنگشان را در تباهى نگردانيد و بر آنان پرنده اى گروه گروه نفرستاد و آنها را بسنگى از«سجيل‏» ميزد، و آنان را مانند كاهی خورد شده گردانيد.
اكنون با توجه و دقت در آيات كريمه اين سوره،بخوبی روشن می شود كه سياق اين آيات و لسان آن،صورت معجزه وخرق عادت دارد،و يك مطلب تاريخى را نمی خواهد بيان‏ فرمايد،مانند ساير داستانهائى كه در قرآن كريم با جمله «الم ‏تر...»آغاز شده مانند اين آيه:
«الم تر الى الذين خرجوا من ديارهم و هم الوف حذرالموت...» (5)
كه مربوط است بداستان گروهى كه از ترس مردن ازشهرهاى خود بيرون رفتند و به امر خداى تعالى مردند و سپس ‏زنده شدند...بشرحى كه در تفاسير و تواريخ آمده كه همه اش ‏صورت معجزه دارد...
و چند آيه پس از آن نيز كه داستان طالوت و جالوت در آن‏ذكر شده و آن نيز بصورت اعجاز نقل شده كه فرمايد:
«الم تر الى الملا من بنى اسرائيل من بعد موسى...» (6)
و هم چنين چند آيه پس از آن كه در مورد نمرود و پس از آن ‏داستان يكى ديگر از پيغمبران الهى كه معروف است «عزير» پيغمبر بوده و چنين می فرمايد:
«الم تر الى الذى حاج ابراهيم فى ربه...» (7) و پس از آن بدون فاصله می فرمايد:
«او كالذى مر على قرية و هى خاوية على عروشها قال انی يحيى هذه الله...» (8) و بخصوص در آياتى كه به دنبال اين جمله «الم تر كيف‏»نيز آمده مانند:
«الم تر كيف فعل ربك بعاد...» (8) كه خداى تعالى می خواهد قدرت كامله خود را در كيفيت نابودى ستمكاران و ياغيان و طغيان گران زمان‏هاى گذشته باتمام امكانات و نيروهائى را كه در اختيار داشتند گوشزد ديگرطاغيان تاريخ نموده تا عبرتى براى اينان باشد.
و هم چنين آيات ديگرى كه لفظ‏«كيف‏» در آنهااست،و منظور بيان كيفيت خلقت موجودات و يا كيفيت ذلت و خوارى ملتها و نابودى آنها بصورت.
اعجاز،و خارج از اين جريانات طبيعی می باشد مانند اين آيات:
«و امطرنا عليهم مطرا فانظر كيف كان عاقبة المجرمين‏» (10) و اغرقنا الذين كذبوا بآياتنا فانظر كيف كان عاقبة‏المنذرين‏» (11) «فانظر كيف كان عاقبة مكرهم انا دمرناهم و قومهم ‏اجمعين‏» (12) و بخصوص آيه اخير كه در باره كيفيت نابودى قوم ثمود نازل‏شده و از نظر مضمون با داستان اصحاب فيل شبيه است با اين ‏تفاوت كه در آنجا لفظ‏ «كيد» آمده و در اينجا لفظ ‏«مكر» بارى اين آقايان گويا با اين تاويلات و توجيهات خواسته اند جنبه اعجاز را از اين معجزه بزرگ الهى بگيرند و آنراقابل خوراك براى اروپائيان و غربيان و ديگر كسانى كه عقيده اى به معجزه و كارهاى خارق عادت نداشته اند بنمايند، در صورتى كه تمام اهميت اين داستان بهمين اعجاز آن است،واين داستان بگفته اهل تفسير از معجزاتى بوده كه جنبه ارهاص (13) داشته،و بمنظور آماده ساختن زمينه براى ظهوررسول خدا صادر شده،و ملا جلال الدين رومى بصورت زيبائى آنرا بنظم آورده و بيان داشته است كه گويد:
چشم بر اسباب از چه دوختيم            گر ز خوش چشمان كرشم آموختيم
هست بر اسباب اسبابى دگر               در سبب منگر در آن افكن نظر
انبياء در قطع اسباب آمدند               معجزات خويش بر كيوان زدند
بى سبب مر بحر را بشكافتند             بى زراعت جاش گندم كاشتند
ريگها هم آرد شد از سعيشان             پشم بر ابريشم آمد كشكشان
جمله قرآنست در قطع سبب              عز درويش و هلاك بولهب
مرغ با بيلى دو سه سنگ افكند           لشكر زفت حبش را بشكند
پيل را سوراخ سوراخ افكند              سنگ مرغى كو ببالا پر زند
دم گاو كشته بر مقتول زن                 تا شود زنده هماندم در كفن
حلق ببريده جهد از جاى خويش          خون خود جويد ز خون پالاى خويش
هم چنين ز آغاز زقرآن تا تمام           رفض اسباب است و علت و السلام

2- ما در آنچه گفتيم جمودى هم به لفظ نداريم و اگر بتوان معنای صحيحى كه با اعجاز اين آيات و معناى ظاهرى آن منافات نداشته باشد براى آنها پيدا كرد كه با ساير نقلها و تواريخ انطباق پيدا كند آنرامی پذيريم،و خيال نشود كه ما نظر خاصى روى نقلى يا تاريخى ازتواريخ اسلامى و يا غير اسلامى داريم كه نمی خواهيم آنها را بپذيريم ‏بلكه ما تابع واقعياتى هستيم كه قابل پذيرش باشد،مثلا در پاره اى ازنقلها و تفاسير مانند تفسير فيض كاشانی «ره » آمده كه اين سنگها بهركس می رسيد بدنش آبله می آورد،و پيش از آن هرگز آبله در آنجا ديده نشد.
و فخر رازى از عكرمة از ابن عباس و سعيد بن جبير نقل كرده كه گفته اند:
«لما ارسل الله الحجارة على اصحاب الفيل لم يقع حجرعلى احد منهم الا نفط جلده و ثار به الجدری » (14)
يعنى آن هنگامى كه خداوند سنگ را بر اصحاب فيل فرستاد هيچ‏يك از آن سنگها بر احدى از آنها نخورد جز آنكه وست بدنش زخم‏شده و آبله بر آورد.
و يا نقل ديگرى كه از ابن عباس شده كه گفته است چون آن ‏سنگها به لشكريان ابرهه خورد...
«فما بقى احد منهم الا اخذته الحكة،فكان لا يحك‏انسان منهم جلده الا تساقط لحمه (15) هيچ يك از آن لشكريان نماند جز آنكه مبتلا به خارش بدن‏گرديد،و چون پوست بدن خود را می خاريد گوشتش می ريخت...
چنانكه پاره اى از اين تعبيرات در روايات ما نيز از ائمه اطهارعليهم السلام نقل شده مانند روايتى شده كه در روضه كافى و علل الشرايع‏از امام باقر عليه السلام روايت شده كه پس از ذكر وصف آن پرنده هاكه سرها و ناخنهائى همچون سرها و ناخنهاى درندگان داشتند و هركدام سه عدد از آن سنگها بهمراه داشتند يعنى دو عدد به پاها و يكى به منقار.
آنگاه فرمود:
«فجعلت ترميهم بها حتى جدرت اجسادهم فقتلهم بهاو ما كان قبل ذلك رؤى شيی ء من الجدرى،و لا رؤا ذلك من‏الطير قبل ذلك اليوم و لا بعده...» (16)
يعنى مرغهاى مزبور همان سنگها را به ايشان زدند تا اينكه بدنهاشان آبله در آورد و بدانها ايشانرا كشت،و پيش از اين واقعه چنين ‏آبله اى ديده نشده بود،و نه آنگونه پرنده هائى ديده بودند نه پيش از آنروزو نه بعد از آنروز.
اكنون اگر بگوئيم منظور مورخين هم همين است كه اين سنگها كه بوسيله آن پرندگان به بدن لشكريان ابرهه خورد موجب زخم شدن ‏بدنشان و تاول زدن و زخم شدن و سپس مرگ آنها گرديد،و همانگونه كه قرآن كريم فرمود بدنشان همچون كاه جويده و خورد شده گرديد مااز پذيرش آن امتناعى نداريم،اما اگر بخواهيد«سنگ‏»را بر ذرات گرد و غبار و«طير»را بر ميكروبهاى حامل آن ذرات و ابابيل بر خودآبله ها و«عصف ماكول‏»را بر چرك و خون بدنهاى آنها،و يا امثال‏اينها حمل كنيد نمی توانيم بپذيريم،چون مخالف صريح آيات وكلمات قرآنى است.

3- همانگونه كه گفته شد داستان اصحاب فيل جنبه اعجازداشته، و اگر كسى سئوال كند مگر در معجزه شرط نيست كه بدست پيغمبر انجام شود؟ در پاسخ می گوئيم: برخى از معجزات بوده  كه جنبه ارهاصى داشته و از ارهاصات بوده، و آنها به اتفاقات خارق العاده و معجزاتى اطلاق می شود كه معمولا مقارن با ظهور و يا ولادت پيغمبرى اتفاق می افتد؛ مانند اتفاقات شگفت انگيز وخارق العاده ديگرى كه در شب ولادت رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) در جهان ‏واقع شده و در روايات زيادى از روايات ما آمده مانند آنكه در آن شب درياچه ساوه خشك شد،و آتشكده فارس خاموش گشت و چهارده كنگره در ايوان كسرى فرو ريخت...و امثال آن كه شايد در بخثهای آينده بدان اشاره شود،كه اينها زمينه ساز ظهور پيغمبرى بزرگ بوده است.
و ارهاص در لغت عرب بمعناى آماده باش و آژير خطر و آماده كردن مردم براى يك اتفاق مهم می باشد كه معمولا مقارن با ولادت پيغمبران بزرگ ديگر نيز چنين اتفاقاتى بوقوع می پيوسته،چنانچه درولادت موسى و عيسى و ابراهيم عليهم السلام نيز وجود داشته است.

نویسنده: رسولي محلاتى

پی نوشت:

1-دائرة المعارف ج 6 ص 254-253.
2-دائرة المعارف ج 1 ص 34-33.
3-به قسمت(ب)از صفحه 9 تا 11 همين كتاب مراجعه نمائيد.
4-اعلام قرآن خزائلى ص 159-160.
5-سوره بقرة آيه 243.
6-آيه 246.
7-آيه 258.
8-آيه 259.
9-سوره فجر آيه 6.
10-سوره اعراف آيه 84.
11-سوره يونس آيه 73.
12-سوره نمل آيه 51.
13-معناى ارهاص را در صفحات آينده انشاء الله تعالى می خوانيد.
14-تفسير مفاتيح الغيب ج 32 ص 100.
15-بحار الانوار ج 15 ص 138.
16-بحار الانوار ج 15 ص 142 و 159.