حقایق علمی و رویکرد صنعتی در قرآن کریم

خداوند متعال به واسطە رحمت بی منتهایش همه موجودات را بر طبق اصل هدایت عامّه به کمال مطلوبشان می رساند. در این میان انسان موجودی است که علاوه بر هدایت عامه از هدایت دیگری که به هدایت تشریعی تعبیر می شود برخوردار است.

ارسال پیامبران و نزول کتب آسمانی در پاسخ به این اصل هدایتی می باشد.و پیامبران پل ارتباطی دنیا با جهان غیب می باشند.
کتب برجا مانده از پیامبران حاوی دستور العمل هایی است که با به کار بستن آنها انسان خود را آماده پذیرش جهان غیب می نماید. و دستورات و مطالب آنها حاوی مطالب اعتقادی،اخلاقی و فروعاتی از مسائل زندگی انسانها است. تا در پرتو اجرای آن فرامین زندگی معقول و مبتنی بر اصل انسانی داشته باشند.

مشهورترین کتب آسمانی همچون تورات،انجیل و قرآن به عنوان نور و هدایت و خارج کننده انسانها از تاریکی ها به روشنایی جهان علم و دانایی تعبیر شده اند.

اما قرآن در بین کتب آسمانی از جایگاه منحصر به فردی برخوردار است.و هیچ یک از کتب مقدس همانند قرآن با علم و یافته های مسلّم آن مطابقت ندارد.

قرآن علاوه بر اشارات علمی، تلویحاً به برخی از فنون و صنایع رایج در زندگی انسانها اشاره نیز می نماید.
ـ آیا ما حقّ داریم آیات قرآن را با مسائل مختلف علوم طبیعی و اکتشافات علمی تطبیق دهیم؟
ـ نظرات مختلفی در میان دانشمندان اسلامی وجود دارد مبنی بر اینکه تا حدودی می توان آیات قرآن را بر مسائل علوم طبیعی تطبیق کرد:
«مشروط براینکه دو اصل مهم رعایت گردد: نخست اینکه مسائلی از علوم طبیعی انتخاب شود که صد در صد ثابت و قطعی و حتمی است اما باید از رفتن به سراغ فرضیه ها اجتناب شود. دیگر آنکه، دلالت آیات قرآن برآنها کاملا روشن و طبق قواعد ادبی در استنباط معانی از ظواهر الفاظ قابل اعتماد باشد و نیازی به توجیه و تفسیرهای مخالف ظاهر پیدا نکند»1

قرآن پژوه مسیحی مذهب فرانسوی «بوریس بوکای» در کتاب خود به نام «مقایسه ای میان تورات و انجیل،قرآن و علم» در این خصوص بیان می دارد:من بدون هیچگونه پیش داوری و با واقع بینی تمام،بررسی وحی قرآنی را با جستجوی درجه سازگاری آن با داده های دانش نوین،آغاز کردم.از طریق ترجمه ها می دانستم که قرآن هرگونه پدیده طبیعی را متذکر می گردد،لیکن اطلاع مختصری از آن داشتم. با بررسی بسیار دقیق متن عمومی، صورتی از آنها تهیه کردم و در پایان برایم روشن شد که قرآن هیچ مطلبی که از نظر علمی عصر جدید،انتقاد پذیر باشد ندارد».2

آیات متعددی در قرآن وجود دارد که به جزئیات عالم هستی پرداخته و اطلاعات علمی خاصی درباره آنها بیان داشته است.برای تفهیم بیشتر شاهد مثال هایی از آیات قرآن می آوریم که در آن به جزئیات حقایق علمی اشاره و یا توجه شده است،سپس به برخی از فنون و صنایع که در قرآن تلویحاً به آنها اشاره شده می پردازیم:

الف) قرآن و حقایق قطعی علمی

ـ عدم خلل در آسمانها و زیور بودن ستارگان برای آن
﴿أفلم ینظروا الی السّماء فوقهم کیف بنیناها و زیناها و مالها من فروج﴾ (سوره ق،آیه6)؛«مگر به آسمان بالای سرشان ننگریسته اند که چگونه آن را ساخته و زینتش داده ایم و برای آن هیچ گونه شکافتگی نیست».

ـ خلقت آسمان،بدون ستون

﴿خلق السموات بغیر عمد ترونها…﴾(سوره لقمان،آیه10)
«آسمانها را بی هیچ ستونی که آن را بینید خلق کرد…»

ـ گرانش و نظم حرکت ماه و خورشید

﴿وسخّر لکم الشمس و القمر دائبین و سخر لکم اللیل و النّهار﴾(سوره ابراهیم،آیه33) و﴿… سخّر الشمس و القمر کلّ یجری لاجل مسمّی…﴾(سوره زمر،آیه 5)

ـ وجود مدار مخصوصی برای خورشید ماه

﴿لا الشمس ینبغی لها ان تدرک القمر ولا اللیل سابق النّهار و کلّ فی فلک یسبحون﴾(سوره یس، آیه40)؛« نه خورشید را سزد که به ماه رسد،و نه شب بر روز پیشی جوید،و هر کدام در سپهری شناورند.»

ـ تکامل جهان و حرکت کل منظومه شمسی

﴿والشمس تجری لمستقرّ لها ذلک تقدیر العزیز العلیم﴾(سوره یس،آیه 38)؛«و خورشید به [سوی] قرارگاه ویژه خود روان است.تقدیر آن عزیز دانا این است».

ـ انبساط جهان

﴿والسماء بنیناها بأیدٍ و انّا لموسعون﴾(سوره ذاریات،آیه 47)؛ «آسمان را به قدرت خود برافراشتیم،و بی گمان،ما [آسمان] گستردیم».

ـ تعدد جهان ها

﴿تبارک الذّی جعل فی السماء بروجاً و جعل فیها سراجاً و قمراً منیراً﴾(سوره فرقان،آیه61)؛« [فرخنده و] بزرگوار است آن کسی که در آسمان بر جهانی نهاد،و در آن،چراغ و ماه نور بخشی قرار داد».

ـ حرکت زمین و بستر زندگی

﴿الذّی جعل لکم الارض مهداً و سلک لکم فیها سبلا و انزل من السماء ماءً فاخرجنا به ازواجاً من نبات شتّی﴾(سوره طه،آیه 53)؛«همان کسی که زمین را برایتان گهواره ای ساخت،و برای شما در آن،راهها ترسیم کرد و از آسمان آبی فرود آورد،پس به وسیله آن رستنیهای گوناگون،جفت جفت بیرون آوردیم».

- بیان اکوسیستم آب رسانی در دنیا

﴿ونزّلنا من السّماء ماءً مبارکاً فانبتنا به جنات و حبّ الحصید﴾(سوره ق،آیه 9)؛ «و از آسمان،آبی پر برکت فرود آوردیم،پس بدان [وسیله] باغها و دانه های درو کردنی رویانیدیم.»
﴿رزقاً للعباد و احیینا به بلدةً میتاً کذلک الخروج﴾(سوره ق،آیه 11)،»(اینها همه) برای روزی بندگان (من) است،و با آن [آب] سرزمین مرده ای را زنده گردانیدیم؛رستاخیز [نیز] چنین است».

- بادها،عامل باروری ابرها

﴿والله الّذی ارسل الریاح فتثیر سحاباً فسقناه الی بلد میت فاحیینا به الارض بعد موتها کذلک النّشور﴾(سوره فاطر،آیه 9)؛ «و خدا همان کسی است که بادها را روانه می کند، پس [بادها] ابری را بر می انگیزند، و[ما] آن را به سوی سرزمینی مرده راندیم.و آن زمین بدان [وسیله] پس از مرگش زندگی بخشیدیم،رستاخیز [نیز] چنین است».

ـ اثر ارتفاع بر تنفس

﴿… ومن یرد ان یضلّه یجعل صدره ضیقاً حرجاً کانّما یصّعّد فی السماء…﴾(سوره انعام،آیه 125)؛ «هر که را بخواهد گمراه کند،دلش را سخت تنگ می گرداند؛چنان که گویی به زحمت در آسمان بالا می رود…»

ـ الکتریسیته جوّی

﴿هو الّذی یریکم البرق خوفاً و طمعاً و ینشیء السّحاب الثقال﴾ (سوره رعد،آیه12)،«اوست کسی که برق را برای بیم و امید به شما می نمایاند،و ابرهای گرانبار را پدیدار می کند».
﴿و یسبّح الرعد بحمده و الملائکة من خیفته و یرسل الصّواعق فیصیب بها من یشاء…﴾ (سوره رعد،آیه 13)؛«رعد،به حمد او،و فرشتگان [جملگی] از بیمش تسبیح می گویند،و صاعقه ها را فرو می فرستد و با آنها هر که را بخواهد، مورد اصابت قرار میدهد…»و (سوره نور،آیه 43)

ـ پیدایش جهان

﴿…انّ السماوات و الارض کانتا رتقاً ففتقناهما…﴾(سوره انبیاء،آیه 3)؛«آسمانها و زمین هر دو به هم پیوسته بودند.و ما آن دو را از هم جدا ساختیم».

ـ اتمسفر (فضای محافظ زمین)

﴿وجعلنا السّماء سقفاً محفوظاً…﴾ (سوره انبیاء،آیه 32)؛«و آسمان را سقفی محفوظ قرار دادیم …».

- صنایع و فنون

صنع به معنای ساختن چیزی است.
صنایع جمع صناعت به معنای هنر،کار و پیشه است که در آن تفکر و مهارت لازم باشد.مانند خیاطی و نساجی.1 فنّ نیز به معنای نوع،گونه و هنر است و جمع آن فنون می باشد.2
قرآن کریم در برخی از آیاتش تلویحاً به برخی از صنایع رایج مردم اشاره نموده و یا می توان با تأمّل در آیاتش صنایعی همچون:آهنگری،زره سازی،سدّ سازی،کشتی سازی،ماهیگیری،جواهر سازی، کشاورزی،دامپروری،گردشگری و… را می توان از آن کشف کرد.اما خود واژه صنعت به طور واضح و صریح تنها یکبار در قرآن به کار رفته است.3

- آهنگری

اهمیت آهن در زندگی انسان به اندازه ای بود که با کشف آن دوران تازه ای در تاریخ بشر آغاز شد که به آن «دوران آهن» می گویند و قرآن کریم دربارە اهمیت آهن چنین می فرماید:

﴿وانزلنا الحدید فیه بأس شدید و منافع للنّاس…﴾(سوره حدید،آیه 25)؛«و آهن را که در آن برای مردم خطری سخت و سودمند است،پدید آوردیم».
کلمە بأس یعنی تأثیر شدید.انسان به طور مدام در جنگها و زندگی نیاز به آهن داشته و بشر در طول تاریخ از آن انواع سلاح ها را می ساخت.آیە فوق از ذکر صریح منافع دیگری که این فلز برای انسان دارد خودداری نموده؛اما در برخی از آیاتش به اهمیت آهن اشاره کرده است:
1.ساختن سدّ توسط ذو القرنین بوسیلە آهن.آنجا که میفرماید:﴿آتونی زُبَر الحدید﴾ (سوره کهف،آیه96)
2.ساختن زرّه توسط حضرت داود نبی(ع) ﴿… والنّا له الحدید؛اَن اعمل سبغتٍ وقدّر فی السّرد…﴾ (سوره سبا،آیات 10 ـ 11)

- سدّ سازی

﴿حتّی اذا بلغ بین السّدّین وجد من دونهما قوماً لا یکادون یفقهون قولاً… آتونی زُبَر الحدید حتّی اذا ساوی بین الصدفین قال انفخوا حتی اذا جعله ناراً قال آتونی افرغ علیه قطراً﴾
آیات 82 تا 98 سوره کهف اشاره به داستان ذوالقرنین دارد.ذوالقرنین در یکی از سفرهای خود به جایی رسید که مردم آن سرزمین از امکانات اقتصادی خوبی برخوردار بودند.اما توانایی فکری بالایی نداشتند.آنان از تهاجم قومی وحشی به سرزمینشان به نام یاجوج و ماجوج شکایت کردند.و از ذوالقرنین خواستند که آنها را از شرّ این قوم نجات دهد.
ذوالقرنین ساختن سدّی را به آنها پیشنهاد کرد.سپس به آنان دستور داد که شکاف میان دو کوه را به وسیله سنگ پر کنند و قطعات بزرگی از آهن را جمع آوری کنند.هنگامی که قطعات آهن آماده شد به آنان گفت تا آن قطعات را بر روی یکدیگر قرار دهند تا کاملاً میان دو کوه را بپوشاند.سپس دستور داد مواد آتش زایی را در دو طرف بگذارند و با وسایلی که در اختیار داشتند در آن بدمند تا آتش بگیرد و قطعات آهن سرخ و گداخته گردد.سرانجام دستور داد مس ذوب شده بیاورند و روی سدّ بریزند تا از نفوذ هوا در آن جلوگیری کند.این قضیه در دانش امروزه به اثبات رسیده که اگر مقداری مس به آهن اضافه کنند مقاومت آن را بسیار زیاد خواهد کرد.

- زره سازی

﴿وعلّمناه صنعة لبوس لکم لتحصکم من باسکم فهل انتم شاکرون﴾؛ (سوره انبیاء،آیه 80) وبه داود فن زره [سازی] آموختیم،تا شما را از [خطرات] جنگتان حفظ کند.پس آیا شما سپاسگزارید».
صاحب مجمع بؤس را اسم برای همە انواع سلاح گرفته و عرب به همە اقسام اسلحه بوس می گوید و راغب آن را ذره معنا کرده است.
﴿… والنّا له الحدید﴾:«ما آهن را با همە صلابت و سختی اش برای او نرم کردیم».﴿ان اعمل سبغتٍ وقدّر فی السّرد…﴾ (سوره ص،آیات 10 ـ 11)
سابغات به معنای زرّه فراخ و کلمه سرد به معنای بافتن زره است.آیه کریمه می فرماید:»به داود(ع) وحی کردیم زره های فراخ بساز و حلقه ها را درست اندازه گیری کن…»

- زراعت و کشاورزی

﴿الم تر انّ اللّه انزل من السماء مآءً فسلکه ینابیع فی الارض ثمّ یخرج به زرعاً مختلفاً الوانه ثمّ یهیج فتریه مصفراً ثمّ یجعله حطاماً انّ فی ذلک لذکری لاولی الالباب﴾ (سوره زمر،آیه21)؛»مگر ندیده ای که خدا از آسمان آبی فرود آورد پس آن را به چشمه هایی که در [طبقات زیرین] زمین است راه داد،آنگاه به وسیلە آن کشتزاری را که رنگ های آن گوناگون است بیرون می آورد.سپس خشک می گردد،آنگاه آن را زرد می بینی،سپس خاشاکش می گرداند.قطعاً در این[دگرگونیها] برای صاحبان خرد عبرتی است.

﴿أفرأیتم ما تحرثون ءأنتم تزرعونه ام نحن الزارعون لو نشاء لجعلناه حطاماً فظلتم تفکهون﴾(سوره واقعه،آیات63 ـ 65)؛آیا آنچه را کشت می کنید،ملاحظه کرده اید؟ آیا شما آن را [بی یاری ما] زراعت می کنید، یا ماییم که زراعت می کنید اگر بخواهیم قطعاً خاشاکش گردانیم،پس در افسوس می افتید.

در قرآن آیات دیگری مشابه آیه فوق الذکر دربارە زراعت و کشاورزی آمده است.
خداوند در آیات 63 تا 73 سوره واقعه خداوند بر سه نمونه حوایج مهم انسان اشاره کرده است،که عبارتند از:
1. مسأله زراعت،که انسان بوسیله آن غذای خود را فراهم می کند.
2. نوشیدن آب
3. آتش؛که آدمی برای گرم کردن خود و بسیاری از حوایج دیگر نیز از آن بهره می جوید.
و آیه 63 بیانگر کار انسان در زمین یعنی شخم زدن و پاشیدن بذر در آن است.

نویسنده : مهناز رحیم پور

پی نوشت:

1.محمد هادی معرفت،تلخیص علوم قرآنی،فصل اعجاز قرآن؛ و گلستان قرآن،شماره 152 سال ششم 1382،ص19 علی شمس ناتری.
2.کمیجانی،قرآن شناسی تطبیقی،انتشارات بین المللی الهدی،1385ش،ص151.