تجلی قرآن در شعر و ادب فارسی(مولوی)

مولوی به مناسبتهای مختلف، تفسیر آیاتی از قرآن را بیان کرده و آنها را در قالب هایی که درس آموز باشد ریخته است. که هر چه بیشتر در آن دقّت شود، آفاق بیشتری کشف می شود.

زُیـن لِـلـنّـاس حـق آراسـتـه اسـت       ز آنچه حق آراست چون دانند جست
به آیه 14 از سوره آل عمران اشاره دارد: «زُینَ لِلناسِ حُبُّ الشَّهَوات مِنَ النِّساءِ وَ البَنینَ وَ القَناطیرَ المُقَنطرة…؛

دوستی خواستنی ها [ی گوناگون]، از زنان و پسران و اموال فراوان… برای مردم آراسته شد».
و از آیه قرآن کلمه «زین للناس» را در اول شعر آورده است.

سپس در همان مصرع به اختلافی که در تفسیر آیه است، اشاره دارد؛ چون ـ«زُین» فعل مجهول است و فاعل آن معلوم نیست ـ محتمل است که فاعل آن شیطان باشد؛ یعنی شیطان برای مردم دوستی خواستنی ها را آراسته است و محتمل است که فاعل آن خدا باشد؛ یعنی خداوند طبع و سرشت انسان را طوری قرار داده که خواستنی هایی نظیر زن، فرزند و مال را دوست بدارد.1

مولوی دومی را برگزیده و می گوید: «زین للناس» را حق؛ یعنی خداوند متعال آراسته است و در ضمن کلمه «زین» را نیز معنا کرده است و خلاصه کلام این که عشق زن و فرزند را خداوند در وجود انسان قرار داده است.

در مصرع دوم می گوید: از آنچه خداوند آراسته و در طبیعت انسان قرار داده است چگونه می توان رهایی یافت؟ این چیزی است خدایی که در طبیعت بشر قرار داده شده تا فواید زیادی بر آن مترتّب شود و بنابراین سعی در سرکوبی قوای شهوانی تلاشی بی ثمر است و از آنچه خدا قرار داده است راه گریزی وجود ندارد.

چون پی یسکُن إلیهاش آفرید         کـی تـواند آدم از حـوّا بـریـد
در مصرع اول به آیه 21 سوره روم اشاره می کند: «وَ مِن آیاتِهِ اَن خَلَقَ لَکُم مِن اَنفُسِکُم اَزواجَاً لِتَسکُنُوا اِلَیها وَ جَعَلَ بَینَکُم مَوَدَّةً وَ رَحمَةً اِنَّ فی ذلِکَ لآیاتً لِقَومً یتَفکَّرون؛
از نشانه های او این که از [نوع] خودتان همسرانی برای شما آفرید تا بدانها آرام گیرید و میانتان دوستی و رحمت نهاد آری در این نعمت برای مردمی که می اندیشند قطعاً نشانه هایی است».

معنای این بیت چنین است:
چون آرامش مرد با وجود زن تأمین می شود لذا از جنس مردان موجودی را خلق کرد که با ازدواج با آن آرامش بدست آید پس آدم چگونه می تواند از حوّا جدا شود؟

در سومین بیت، قدرت عاطفی زن بر مرد را بیان می کند و این که مرد هر چند قوی باشد نیازمند به همسر است و به همین جهت باید به حرفها و خواسته های همسر گوش دهد.
رستـم زال ار بود از حمـزه بیش        هست در فرمان اسیر زال خویش
مرد اگر همچون رستم زال قوی پنجه باشد و یا چون حمزه عموی پیامبر(ص) باشد؛ ولی به هر حال اسیر همسر خویش است. لازم به ذکر است که زال در مصرع اول نام پدر رستم و در مصرع دوم به معنای پیر زن است.2
برای این که کسی خیال نکند، محتاج به همسر بودن و ابراز نیاز به او مخالف شأن انسانیت است و برای این که مردان فکر نکنند تُند خویی و عصبیت کار خوبی است به سنّت پیامبر اکرم(ص) تمسّک می کند و می سراید: پیامبر اکرم(ص) که جهانیان مَست گفتار او بودند و هستند و سخنانش را سرلوحه زندگی خود قرار می دهند، به همسرش عایشه که به جهت سرخی وجه «حمیرا» نام گرفته بود می فرمود: «کَلّمینی یا حمیرا» «ای حمیرا! با من سخن بگو.»، بنابراین ابراز نیاز به همسر در امور عاطفی و خانوادگی نه تنها مذموم نیست، بلکه امری مطلوب و خوب است.

آن که عالم مست گفتش آمدی          کـلّمـینـی یـا حُـمیـرا مـی زدی
در ادامه با یک مثال به بررسی این مطلب می پردازد که چگونه مرد با قدرت بازوی فراوان اسیر زن و مطیع او خواهد شد.

آب غالـب شـد بـر آتــش از نهـیب        ز آتش او جوشَد چو باشد در حجاب
چـونکه دیگـی حایـل آمـد هر دو را       نـیـسـت کـرد آن آب را کـردش هـوا

اگر آب بر آتش ریخته شود بر آن غلبه می کند و آن را خاموش می کند؛ ولی اگر پرده و حجابی نظیر دیگ بین آب و آتش فاصله و حایل شود، نه تنها آتش را خاموش نمی کند؛ بلکه آتش آب را به جوش می آورد و آن را بخار می سازد و به هوا می فرستد.

بله اگر حجاب و حایل «جَعَل بینکم مودّة و رحمة» حجاب مودّت، عشق، دوستی و صمیمیت بین زن و مرد باشد، این زن است که بر مرد غالب می شود و او را به آتش عشق خود گرفتار می کند و مرد چون عاشق دل سوخته ای دور شمع وجود زن می گردد؛ ولی اگر چنین حجابی موجود نبود، هر دو همچو حیوانی هستند که کنار یکدیگر قرار گرفته اند. در این صورت مرد است که چون حیوانی وحشی، با زور و قدرت قاهره، به خواست خود می رسد.

ظـاهـراً بـر زن چـون آب ارغالبـی       بـاطـنـاً مغـلـوب و زن را طالبــی
این چنین خاصیتی در آدمی است         مهر حیوان را کم است آن از کمی است

اگر در ظاهر بر زن غالب و پیروز هستی؛ ولی در باطن چون عاشق، دوستدار و خواهان اویی، مغلوب او هستی و این را بدان که چنین ویژگی مخصوص انسان است و آن را نقطه ضعف برای وی به حساب نیاور. حیوانات نسبت به یکدیگر مهر و عاطفه ندارند و آن از ناقص بودن حیوانات سرچشمه می گیرد.

نویسنده : احمد عابدینی

• 1. ر.ک: طبرسی، مجمع البیان، ذیل آیه.
• 2. ر.ک: فرهنگ دهخدا، ج8/11057.