آداب احسان و نیکی در قرآن؛ سوره انعام ، آیه 151

احسان به پدر و مادر [سوره انعام  آیه 151]

قُلْ تَعَالَوْا أَتْلُ مَا حَرَّمَ رَبُّكُمْ عَلَيْكُمْ ۖ أَلَّا تُشْرِكُوا بِهِ شَيْئًا ۖ وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا ۖ وَلَا تَقْتُلُوا أَوْلَادَكُمْ مِنْ إِمْلَاقٍ ۖ نَحْنُ نَرْزُقُكُمْ وَإِيَّاهُمْ ۖ وَلَا تَقْرَبُوا الْفَوَاحِشَ مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَمَا بَطَنَ ۖ وَلَا تَقْتُلُوا النَّفْسَ الَّتِي حَرَّمَ اللَّهُ إِلَّا بِالْحَقِّ ۚ ذَٰلِكُمْ وَصَّاكُمْ بِهِ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ

بگو: «بياييد تا آنچه را پروردگارتان بر شما حرام كرده براى شما بخوانم: چيزى را با او شريك قرار مدهيد؛ و به پدر و مادر احسان كنيد؛ و فرزندان خود را از بيم تنگدستى مكشيد؛ ما شما و آنان را روزى مى‌رسانيم؛ و به كارهاى زشت -چه علنى آن و چه پوشيده‌[اش‌]- نزديك مشويد؛ و نَفْسى را كه خدا حرام گردانيده، جز بحق مكشيد. اينهاست كه [خدا] شما را به [انجام دادن‌] آن سفارش كرده است، باشد كه بينديشد.(فولادوند)

*****************************************************

1.اطيب البيان (ذیل آیه 151 انعام)
وَ بِالْوالِدَيْنِ إِحْساناً يعنى ترك احسان حرام است و احسان واجب چنانچه ترك شرك واجب و شرك حرام است پس اين جمله عطف بالّا تشركوا است و در حكم والدين است آباء حقيقى كه خاندان رسالت باشند چنانچه مي فرمايد
(انا و علىّ أبوا هذه الامة)
و آباء روحانى كه علماء اعلام باشند چنانچه مي فرمايد
(الآباء ثلاثة اب يولدك و اب يعلمك و اب يزوجك)
و اخبار در مثوبة برّ بوالدين و عقوبة عاق والدين بسيار است بلكه آيات شريفه هم دلالت دارد حتى در سوره اسرى آيه 17 و 18، دارد وَ قَضى‏ رَبُّكَ الى قوله تعالى كَما رَبَّيانِي صَغِيراً و در سوره احقاف آيه 16 وَ الَّذِي قالَ لِوالِدَيْهِ أُفٍّ لَكُما الاية و آيات ديگر.

2-تفسیر الصافی (ذیل آیه 151 انعام)

وَ بِالْوالِدَيْنِ إِحْساناً وضعه موضع النّهي عن الإِساءة اليهما للمبالغة و الدلالة على أنّ ترك الإِساءة في شأنهما غير كاف.

3-التبيان في تفسير القرآن‏ (ذیل آیه 151 انعام)

و قوله «وَ بِالْوالِدَيْنِ إِحْساناً» العامل فيه (أمر) أي امر بالوالدين إحسانا، و اوصى بالوالدين إحسانا. و دليله من وجهين: أحدهما- ان في (حرم كذا) معنى اوصى بتحريمه، و امر بتجنبه‏

4-الميزان في تفسير القرآن (ذیل آیه 151 انعام)

قوله تعالى: «وَ بِالْوالِدَيْنِ إِحْساناً» أي أحسنوا بالوالدين إحسانا، و في المجمع:، أي و أوصى بالوالدين إحسانا، و يدل على ذلك أن في «حرم كذا» معنى أوصى بتحريمه‏و أمر بتجنبه. انتهى.
و قد عد في مواضع من القرآن الكريم إحسان الوالدين تاليا للتوحيد و نفي الشرك فأمر به بعد الأمر بالتوحيد أو النهي عن الشرك به كقوله: «وَ قَضى‏ رَبُّكَ أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا إِيَّاهُ وَ بِالْوالِدَيْنِ إِحْساناً»: (الإسراء: 23) و قوله: «وَ إِذْ قالَ لُقْمانُ لِابْنِهِ وَ هُوَ يَعِظُهُ يا بُنَيَّ لا تُشْرِكْ بِاللَّهِ إِنَّ الشِّرْكَ لَظُلْمٌ عَظِيمٌ وَ وَصَّيْنَا الْإِنْسانَ بِوالِدَيْهِ»: (لقمان: 14) و غير ذلك من الآيات.
و يدل ذلك على أن عقوق الوالدين من أعظم الذنوب أو هو أعظمها بعد الشرك بالله العظيم، و الاعتبار يهدي إلى ذلك فإن المجتمع الإنساني الذي لا يتم للإنسان دونه حياة و لا دين هو أمر وضعي اعتباري لا يحفظه في حدوثه و بقائه إلا حب النسل الذي يتكئ على رابطة الرحمة المتكونة في البيت القائمة بالوالدين من جانب و بالأولاد من جانب آخر، و الأولاد إنما يحتاجون إلى رحمتهما و إحسانهما في زمان تتوق أنفسهما إلى نحو الأولاد بحسب الطبع، و كفى به داعيا و محرضا لهما إلى الإحسان إليهم بخلاف حاجتهم إلى رأفة الأولاد و رحمتهم فإنها بالطبع يصادف كبرهما و يوم عجزهما عن الاستقلال بالقيام بواجب حياتهما و شباب الأولاد و قوتهم على ما يعنيهم.
و جفاء الأولاد للوالدين و عقوقهم لهما يوم حاجتهما إليهم و رجائهما منهم و انتشار ذلك بين النوع يؤدي بالمقابلة إلى بطلان عاطفة التوليد و التربية، و يدعو ذلك من جهة إلى ترك التناسل و انقطاع النسل، و من جهة إلى كراهية تأسيس البيت و التكاهل في تشكيل المجتمع الصغير، و الاستنكاف عن حفظ سمة الأبوة و الأمومة، و ينجر إلى تكون طبقة من الذرية الإنسانية لا قرابة بينهم و لا أثر من رابطة الرحم فيهم، و يتلاشى عندئذ أجزاء المجتمع، و يتشتت شملهم، و يتفرق جمعهم، و يفسد أمرهم فسادا لا يصلحه قانون جار و لا سنة دائرة، و يرتحل عنهم سعادة الدنيا و الآخرة، و سنقدم إليك بحثا ضافيا في هذه الحقيقة الدينية إن شاء الله.

5- ترجمه تفسیرالميزان (ذیل آیه 151 انعام)

" وَ بِالْوالِدَيْنِ إِحْساناً" يعنى احسان كنيد به پدر و مادر احسان كردنى. در مجمع البيان گفته:" تقدير كلام اين است كه خداوند سفارش كرده در باره پدر و مادر احسان را" و كلام خود را چنين توجيه كرده كه: جمله" حرم اللَّه كذا- خداوند فلان چيز را حرام كرده" معنايش اين است كه" خداوند پيغمبر خود را سفارش كرده كه فلان چيز را تحريم كند و امت خود را امر به اجتناب از آن نمايد" 
به هر حال، خداى تعالى در قرآن كريمش در چند جا احسان به پدر و مادر را تالى توحيد و ترك شرك دانسته و هر جا به آن امر كرده قبلا به توحيد و ترك شرك امر كرده است، مانند آيه" وَ قَضى‏ رَبُّكَ أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا إِيَّاهُ وَ بِالْوالِدَيْنِ إِحْساناً" «سوره اسرا آيه 23» و آيه" وَ إِذْ قالَ لُقْمانُ لِابْنِهِ وَ هُوَ يَعِظُهُ يا بُنَيَّ لا تُشْرِكْ بِاللَّهِ إِنَّ الشِّرْكَ لَظُلْمٌ عَظِيمٌ وَ وَصَّيْنَا الْإِنْسانَ بِوالِدَيْهِ" «سوره لقمان آيه 14» و آياتى ديگر.
و اين خود بهترين دليل است بر اينكه عقوق والدين بعد از شرك به خداى بزرگ در شمار بزرگترين گناهان، و يا خود، بزرگترين آنها است، اعتبار عقلى هم مؤيد اين معنا است،
براى اينكه جامعه انسانى كه هرگز انسان نمى ‏تواند بدون آن زندگى و دين داشته باشد امرى است اعتبارى و قراردادى كه در حدوث و بقاى خود بستگى به محبت نسل دارد، و محبت نسل نيز سرچشمه ‏اى آن رابطه و علاقه ‏اى است كه در بين ارحام رد و بدل مى‏ شود، و معلوم است كه مركز اين رابطه خانواده است و قوام خانواده از يك طرف به پدر و مادر است و از طرفى ديگر به فرزندان، و فرزندان موقعى احتياج به رحمت و رأفت پدر و مادر دارند كه پدر و مادر طبعا مشتاق اولاد و شيفته پرورش آنانند، به خلاف پدر و مادر كه احتياجشان به فرزندان موقعى است كه پيرى عاجز و زبونشان ساخته و از اينكه مستقلا به ضروريات زندگى خود قيام كنند بازشان داشته. بر عكس، فرزندان به عنفوان جوانى رسيده و مى‏توانند حوايج پدر و مادر را برآورده كنند.
و معلوم است كه در چنين روزهايى جفاى اولاد نسبت به آنان و متعارف شدن اين جفا كارى در ميان همه فرزندان نسبت به همه پدران و مادران باعث مى‏ شود عواطف توليد و تربيت به كلى از جامعه رخت بربسته و كسى رغبت به تناسل و تربيت فرزند نكند، و افراد از تشكيل جامعه كوچك كه همان خانواده است استنكاف ورزيده، در نتيجه از نسل بشر تنها طبقه ‏اى باقى بماند كه در بينشان قرابت رحم و رابطه خويشاوندى وجود نداشته باشد. و پر واضح است كه چنين جامعه ‏اى به سرعت رو به انقراض گذاشته ديگر هيچ قانون و سنتى فساد روى آورده را جبران نمى‏ كند، و سعادت دنيا و آخرت از آنان سلب مى ‏شود. 

6-مجمع البيان في تفسير القرآن‏ (ذیل آیه 151 انعام)

«وَ بِالْوالِدَيْنِ إِحْساناً»
أي و أوصى بالوالدين إحسانا و يدل على ذلك أن في حرم كذا معنى أوصى بتحريمه و أمر بتجنبه و لما كانت نعم الوالدين تالية نعم الله سبحانه في الرتبة أمر بالإحسان إليهما بعد الأمر بعبادة الله تعالى‏

7-ترجمه تفسير مجمع البيان‏  (ذیل آیه 151 انعام)

وَ بِالْوالِدَيْنِ إِحْساناً: و شما را وصيت كرده ‏اند كه در باره پدر و مادر نيكى كنيد.
از آنجا كه نعمت وجود پدر و مادر از لحاظ اهميت، بعد از نعمتهايى الهى قرار دارد، بعد از امر بعبادت خدا، دستور احسان در باره آنها مى‏ دهيد

8-تفسير كاشف  (ذیل آیه 151 انعام)

وَ بِالْوالِدَيْنِ إِحْساناً
قرن سبحانه الوصية بالوالدين بربوبيته المتفردة إشعارا بأن الإحسان اليهما يجب أن يكون فريدا في بابه .. فكأنه قال: لا تشركوا باللّه، و لا تشركوا بالإحسان إلى الوالدين إحسانا. و تكلمنا بشبهه عن البر بالوالدين عند تفسير الآية 83 من سورة البقرة ج 1 ص 141

9.ترجمه تفسير كاشف  (ذیل آیه 151 انعام)

 وَ بِالْوالِدَيْنِ إِحْساناً. خداى سبحان سفارش درباره پدر و مادر را با سفارش درباره ربوبيّت يگانه خود توأم آورده است، تا بدين‏وسيله اعلام كند كه احسان به اين دو نيز در نوع خود بايد يگانه باشد. گويى خدا فرموده است: به خدا شرك نورزيد و بااحسان نسبت به پدر و مادر هم چيزى را شريك قرار ندهيد. ما قبلا در تفسير آيه 83 از سوره بقره، ج 1 درباره نيكى به پدر و مادر سخن گفتيم.

10.تفسیرمنهج الصادقين  (ذیل آیه 151 انعام)

وَ بِالْوالِدَيْنِ متعلق آن محذوفست است اى احسنوا بالوالدين و معنى اينكه نيكويى كنيد با پدر و مادر خود إِحْساناً نيكويى كردنى و وضع امر در موضع نهى از اساءة ايشان جهت مبالغه است و دلالت بر آنكه ترك اساءة در شأن ايشان كافى نيست بخلاف غير ايشان و درتأويلات آورده كه توحيد و احسان والدين را در يك سلك انتظام داده بجهت آنكه ايشان سبب قربند در وجوب تربيت و دو واسطه ‏اند كه حق تعالى ايشان را مظهر آثار انوار صفت ايجاد و ربوبيت خود ساخته‏

11.تفسیر نمونه   (ذیل آیه 151 انعام)

اهميت نيكى به پدر و مادر-
ذكر نيكى به پدر و مادر، بلافاصله بعد از مبارزه با شرك، و قبل از دستورهاى مهمى همانند تحريم قتل نفس، و اجراى اصول عدالت، دليل بر اهميت فوق العاده حق پدر و مادر در دستورهاى اسلامى است.
اين موضوع وقتى روشنتر مى‏ شود كه توجه كنيم به جاى" تحريم آزار پدر و مادر" كه هماهنگ با ساير تحريم هاى اين آيه است، موضوع احسان و نيكى كردن، ذكر شده است يعنى نه تنها ايجاد ناراحتى براى آنها حرام است بلكه علاوه بر آن، احسان و نيكى در مورد آنان نيز لازم و ضرورى است.
و جالبتر اينكه كلمه" احسان" را به وسيله" ب" متعدى ساخته و فرموده است" بالوالدين احسانا"، و مى ‏دانيم احسان گاهى با" الى" و گاهى با" ب" ذكر مى‏ شود، در صورتى كه با" الى" ذكر شود، مفهوم آن نيكى كردن است هر چند بطور غير مستقيم و بالواسطه باشد، اما هنگامى كه با" ب" ذكر مى ‏شود معنى آن نيكى كردن بطور مستقيم و بدون واسطه است، بنا بر اين آيه تاكيد مى‏ كند كه موضوع نيكى به پدر و مادر را بايد آن قدر اهميت داد كه شخصا و بدون واسطه به آن اقدام نمود «تفسير المنار جلد 8 ص 185».

12.تفسیر نور  (ذیل آیه 151 انعام)

 بعد از يكتاپرستى، احسان به والدين آمده است. «بِالْوالِدَيْنِ إِحْساناً»
 دستورهاى اين آيه همه در قالب نهى است، مگر نيكى به پدر و مادر كه در قالب امر است. يعنى نه تنها نيازاريد، بلكه احسان كنيد. «وَ بِالْوالِدَيْنِ إِحْساناً»

13.تفسير مخزن العرفان  (ذیل آیه 151 انعام)

احسان بپدر و مادر كه بحرف عطف احسان بوالدين را عطف به‏(أَلَّا تُشْرِكُوا بِهِ) داده و اين اهميت حكم را مي رساند، و در چند جاى قرآن كريم احسان بپدر و مادر را تالى توحيد و ترك شرك دانسته سوره اسرى آيه 24 (وَ قَضى‏ رَبُّكَ أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا إِيَّاهُ وَ بِالْوالِدَيْنِ إِحْساناً) سوره لقمان آيه 12 (وَ إِذْ قالَ لُقْمانُ لِابْنِهِ وَ هُوَ يَعِظُهُ يا بُنَيَّ لا تُشْرِكْ بِاللَّهِ إِنَّ الشِّرْكَ لَظُلْمٌ عَظِيمٌ وَ وَصَّيْنَا الْإِنْسانَ بِوالِدَيْهِ، الى قوله تعالى: أَنِ اشْكُرْ لِي وَ لِوالِدَيْكَ إِلَيَّ الْمَصِيرُ) و آيات ديگر.