نقش علوم بلاغی در پاسخ گویی به شبهات اعجاز قرآن

چكيده
علوم بلاغي (معاني، بيان و بديع) با ارائه اصول و قواعد فصاحت و بلاغت، نقشي انكار ناپذير در تبيين و تحليل اعجاز بياني قرآن و پاسخ دهي به شبهات اعجاز دارد. بيان كميت و كيفيت اين نقش آفريني، ضمن ارائه جايگاه اين علوم در موضوع اعجاز قرآن، ضرورت پرداختن به اين دانش ها را در حوزه مقدمات مباحث علوم قرآني به تصوير خواهد كشيد. اهميت دانش هاي بلاغي در بحث اعجاز قرآن تا بدانجاست كه نخستين كتاب هاي اعجاز قرآن بيشتر به طرح مباحث بلاغي پرداخته است.

به كمك دستاوردهاي علوم بلاغي مي توان علاوه بر پاسخگويي به دلائل و شبهات ديدگاه صرفه در راز اعجاز قرآن، اشكالات متعددي را در ابعاد اعجاز اين كتاب الهي كرد. ايرادهايي مزبور در سه عرصه كلي اعجاز بياني، هماهنگي و محتوايي قابل طبقه بندي است. در قلمرو اعجاز بياني مي توان به شبهات تكرار و تحدي پاسخ گفت و در حوزه اعجاز هماهنگي، شبهات مطرح در حوزه حصرها، تتشبيهات بليغ و تقديم و تأخير واژگان قرآن را بر طرف كرد. برخي از شبهات محتوايي كه به هدف خدشه وارد كردن در معارف و مضامين آيات قرآن مطرح شده نيز بر همين اساس قابل پاسخ گويي است.

مقدمه

مقصود از علوم بلاغي مجموعه قواعدي است كه به كمك بخشي از آنها، حالات هماهنگي سخن عربي با مقتضاي حال شناخته مي شود (علم معاني) و به ياري بخشي ديگر، ارائه معنايي واحد به شيوه هاي مختلف بياني با درجه وضوح متفاوت، آموخته مي شود (علم بيان) و سرانجام با توجه به بخش سوم اين دانش ها (علم بديع)، شيوه ها و امتيازاتي از سخن، روشن مي گردد كه موجب زيبايي و خرمي آن مي گردد و به آن، جامه ارزش مندي، رونق و لطافت مي پوشاند.1

در ميان مباحث علوم قرآن، موضوع اعجاز، ارتباط تنگاتنگي با علوم بلاغي دارد؛ زيرا در بين وجوه مختلف اعجاز قرآن، اعجاز بياني يا فصاحت و بلاغت، مهم ترين وجه اعجاز اين كتاب الهي محسوب مي شود و مباحث علوم بلاغي، در جهت تبيين و تحليل شگفتي هاي بياني قرآن، نقشي انكار ناپذير دارد.
از سوي ديگر، صرف نظر از سخنان هريك از دانشمندان قرآن پژوه در وجوه اعجاز، ترديدي نيست كه هرگز وجه اعجاز بلاغي قرآن مورد نزاع و جدل قرار نگرفته است و يگانه موضوع مورد نزاع در ميان فرقه هاي مختلف اسلامي در اين خصوص، آن است كه آيا بلاغت قرآن، تنها وجه اعجاز آن است يا در كنار اين وجه، وجوه اعجاز ديگري نيز وجود دارد؟

به تصريح خطابي، اعجاز بياني، وجه اعجازي است كه بيشتر دانشمندان اهل تحقيق آن را اختيار كرده اند؛2 چنان كه برحسب سير تاريخي طرح اعجاز قرآن نيز، مي توان نخستين وجه اعجازي مطرح ميان مسلمانان را همين اعجاز بياني دانست؛ چراكه عرب، با ذوق سالم فطري خويش و درك عرفي از فصاحت وبلاغت، به شگفتي اعجاز بلاغي قرآن پي مي برد و همين يكي از عوامل عمده گرايش افراد لجوج و سركش معاند براي شنيدن آيات وحي و لذت بردن از آن بوده است.3

ولي با گذشت زمان و انتشار اسلام در اقصي نقاط عالم و توسعه اين دين در ميان غير عرب ها، درك فطري اعجاز، رنگ باخت و در نتيجه، موضوع اعجاز از مرحله ذوق فطري به مرحله دريافت علمي تغيير جهت داد و درك آن براي چنان افرادي، نيازمند آگاهي يافتن از لغت و ادبيات عرب و نيز احاطه به اسلوب هاي بياني عربي گشت.4 ولي با اين همه باز هم مهم ترين وجه اعجازي قرآن، همان اعجاز بياني باقي ماند. شايد به جهت همين ارتباط وثيق ميان اعجاز بياني و علوم بلاغي، پيشينيان، دو علم معاني و بيان را علم دلائل الاعجاز مي ناميدند.5

در مقايسه با ساير وجوه اعجاز نيز اعجاز بياني، پيشينه اي به قدمت تاريخ نزول قرآن دارد. بدين جهات كه اولاً بخش قابل توجهي از آن وجوه، مانند اعجاز غيبي، تشريعي و علمي، نسبت به تمامي آيات قرآن، فراگير نيست؛ در نتيجه، بخشي از آيات قرآن از شمول موضوع اعجاز خارج مي شوند، اما اعجاز بياني يكي از وجوهي است كه همه آيات قرآن را در بر مي گيرد. ثانياً وجوه ياد شده، براي عرب زمان نزول به وضوح اعجاز بياني نبود و دست كم برخي از آنها، درباره تعدادي از وجوه مزبور، درك روشني نداشتند و با توجه به شرط تحدي، مبني بر ضرورت درك مخاطبان درباره موضوع مورد تحدي، فرض درخواست هماوردي بر پايه چنان وجوه غير روشني، معقول نيست.6
جهت گيري اولين كتاب هاي اعجاز نيز ارائه اعجاز بياني قرآن بوده است كه در سير تاريخي طرح وجوه اعجاز، بيان خواهد شد.
با اين توضيحات از سويي اهميت وجه اعجاز بياني و بلاغي قرآن در قياس با ساير وجوه اعجاز قرآن روشن مي گردد و از سوي ديگر ضرورت پرداختن به علوم بلاغي كه زمينه ساز فهم و اثبات اين وجه از اعجازند، تبيين مي يابد.
در جست وجو از پيشينه پژوهش در اين باره، علاوه بر مطالبي كه در كتاب هاي سنتي علوم قرآن و اعجاز در قالب بيان نمونه هايي از مباحث بلاغي اثرگذار در فهم اعجاز آمده است،7 تنها يك مقاله در ارتباط نسبي با موضوع اين نوشتار، با عنوان «تفاسير بلاغي و اعجاز قرآن»8 يافت شد. مقاله مزبور در دو محور سامان يافته است: يك. سير تاريخي بررسي اعجاز قرآن كه به صورت گزارشي، ديدگاه هاي دانشمندان قديمي بلاغت را در باب اعجاز قرآن، به اشاره ذكر كرده است. دو. اعجاز قرآن در پژوهش هاي معاصران. در اين بخش نمونه هايي از تحقيقات قرآن پژوهان امروزي، اعم از مسلمانان و غربيان، گزارش شده است. در اين نگاه گزارش گرانه، مستقلاً به نقش علوم بلاغي در موضوع اعجاز قرآن نگريسته نشده است.
در مقاله حاضر، حاصل بررسي ارتباط علوم بلاغي و اعجاز قرآن، در قالب سه مبحث سامان داده شده است: نخست به وجود مباحث بلاغي در كتاب هاي اوليه اعجاز قرآن اشاره شده، سپس ديدگاه صرفه، در پرتو دستاوردهاي علوم بلاغي نقد و بررسي شده و در نهايت با بيان برخي از شبهات مربوط به ابعاد اعجاز قرآن، پاسخ بلاغي آنها طرح گشته است.

جايگاه علوم بلاغي در اعجاز

نخستين كتاب هاي اعجاز قرآن، با وجود در برداشتن ديدگاه هاي كلامي، بيشتر به طرح مباحث بلاغي پرداخته است؛ مثلاً رساله هاي خطابي و باقلاني اشعري و رماني معتزلي، با اينكه از كتاب هاي اعجاز قرآن به شمار آمده اند، جايگاه ويژه اي در ميان كتب بلاغي دارند؛ چنان كه پس از پديد آمدن نگاشته هاي مستقل بلاغي، همگي آنها در خدمت اعجاز بلاغي قرآن درآمدند. عبدالقاهر جرجاني كتاب خود را در علم بلاغت مي نگارد، اما نام آن را دلائل الاعجاز مي نهد.

ابوهلال عسكري با قرار دادن رتبه علم فصاحت و بلاغت پس از علم توحيد، در مقدمه كتاب الصناعتين خويش نگاشته است: سزاوارترين دانش ها به يادگيري و نگهداري، پس از دانش خداشناسي، علم فصاحت و بلاغت است كه بدان، اعجاز كتاب الهي شناخته مي شود9 زمخشري بلاغي نيز بر اين باور است كه شناخت علم معاني و بيان براي درك معجزه پيامبر و آگاهي از لطائف آن، ضرورت دارد.10 سكاكي در مفتاح العلوم نوشته است: بلاغت به حدي مي رسد كه با اعجاز شگفت، قابل درك ولي غير قابل وصف است و درك كننده چنين اعجازي نيز ذوق است كه تنها با يادگيري دو علم معاني و بيان به دست مي آيد.11

حمزه بن يحيي علوي در كتاب الطراز كه در اسرار بلاغت نگاشته، با اختصاص فصلي، به طرح حقايق اعجاز، در مقدمه آن فصل، در بيان ارتباط مباحث بلاغي با اعجاز، نوشته است: اين مباحث، وسيله و واسطه اي براي ارائه راز و مغز سخن است و هدف نهايي انديشه ورزان، بيان لطائف اعجاز و كشف دقايق آن است.12 از همين رو وي درآمد ورود به بحث اعجاز را بحث هاي بلاغي قرار داده است.
با توضيحات و نقل ديدگاه هاي مذكور، ارتباط تنگاتنگ ميان كتب بلاغي قديم و موضوع اعجاز قرآن روشن مي شود و جايگاه دانش بلاغت در اعجاز قرآن تبيين مي گردد.

علوم بلاغي و پاسخگويي به شبهات اعجاز

به تناسب وجوه مختلفي كه براي اعجاز قرآن گفته شده شبهاتي نيز مخالفان قرآن در باره هريك از آن وجوه و ريزموضوعات ذيل هريك از آنها، طرح كرده اند و علوم بلاغي همچنان كه در اصل تبيين اعجاز بياني قرآن نقش آفرين است، در پاسخ گويي به شبهات اعجاز نيز مي توان از دستاوردهاي اين علوم كمك گرفت؛ با اين تفاوت كه نقش علوم بلاغي در اثبات اعجاز، بيشتر ناظر به اعجاز بياني و بلاغي قرآن است، اما در پاسخ به شبهه ها، اين علوم، توان پاسخ گويي به برخي شبهات مربوط به ساير ابعاد اعجاز را نيز دارد؛ زيرا خاستگاه برخي شبهات ابعاد ديگر اعجاز قرآن بي توجهي به يكي از مباحث علوم بلاغي است كه با توجه به آن مبحث، شبهه مورد نظر نيز مرتفع خواهد گشت.

نكته جالب توجه ـ پيش از پرداختن به اصل شبهات ـ اين است كه بخشي از شبهاتي كه در طول تاريخ و امروزه از سوي مخالفان قرآن، طرح شده برگرفته از مطالبي است كه در قالب پرسش و پاسخ فرضي و به اصطلاح «إن قلتَ، قلتُ» در لابه لاي كتب قرآن پژوهان مدافع، به هدف دفاع از ساحت اين كتاب الهي در برابر حملات احتمالي، طرح و پاسخ يافته، اما بعدها مخالفان آنها را شبهات جديد وانمود كرده اند.
جالب توجه اينكه نقطه مركزي و هدف اصلي شبهات درباره قرآن، زير سؤال بردن حقانيت و از سوي خدا بودن آن است كه با نفي معجزه بودن آن تحقق مي يابد و در مقابل، با اثبات اعجاز قرآن و خدايي بودن آن، زمينه بسياري از آن شبهات ـ حتي اشكالات مربوط به ساير مباحث علوم قرآن از قبيل زبان قرآن، محكم و متشابه و... ـ خود به خود برطرف مي گردد.
در ادامه، با بهره گيري از علوم بلاغي، به برخي از شبهات اعجاز پاسخ داده مي شود:

1. شبهات اعجاز بياني

دستاوردهاي علوم بلاغي، در مقايسه با ساير وجوه اعجاز قرآن، به جهت تناسب موضوعي، بيشترين نقش را در پاسخ گويي به شبهات اعجاز بياني دارند؛ از اين رو اين دسته از شبهات در ابتداي بيان نمونه ها قرار گرفته اند كه در ذيل به برخي از آنها مي پردازيم:

1ـ1. شبهه تكرار

يكي از شبهاتي كه پيوسته مخالفان، در باره بخش هاي مختلف قرآن، طرح كرده اند، شبهه تكراري بودن برخي مطالب يا آيات ـ اعم از تكرار لفظ آيه يا معناي آن ـ و ناسازگاري تكرار، با فصاحت و بلاغت است. اين شبهات را مي توان در دو دسته كلي طبقه بندي كرد:

1. تكرار در بيان و نقل برخي حوادث تاريخي؛ مثلا قرآن كريم داستان حضرت آدم(ع) را در سوره هايي متعدد، و در ابعاد گوناگون بيان كرده است؛ شبيه چنين وضعيتي نسبت به ساير پيامبران ذكر شده در قرآن نيز با نوسان در فراواني، مشاهده مي شود.13 يكي از اشكالات پيامد اين موضوع، اختلاف در تعبير و گزارش قرآن از حوادثي معين است كه شبهه ناسازگاري بياني و ناهماهنگي در نقل را نيز به وجود آورده است.
2. مكرر آمدن بعضي از آيات خاص، مانند تكرار سي و يكباره كريمه «فَبِأَيِّ آلاءِ رَبِّكُما تُكَذِّبان»‏ در سوره الرحمن، يا بيان دهگانه كريمه «فَوَيْلٌ يَوْمَئِذٍ لِلْمُكَذِّبِينَ» در سوره مرسلات.
دانشمندان بلاغي و قرآن پژوهان، در هريك از اين موارد، توجيهاتي براي اثبات ضرورت يا دست كم، فائده داشتن تكرار، ارائه كرده اند.
اما در خصوص تكرار قصه هاي قرآني، از ديرباز، قرآن پژوهان براي يافتن توجيهي منطقي در اين باره، اهتمام داشته اند. مرحوم شيخ طوسي از مفسران قديم شيعه در مقدمه تفسير خويش، به هدف ارائه راه حل، چنين توجيه كرده است كه پيامبر(ص) سوره هاي مختلف را به قبيله هاي گوناگون مي فرستاد. پس با فرض تكرار نشدن قصه ها، قصه هريك از پيامبران تنها به گروهي خاص ارسال مي شد و ديگران، از آن بي اطلاع مي ماندند.14

اين پاسخ، با وجود اقناعي بودن، نشان از وجود دغدغه اين تكرار در ميان قدما دارد. ولي در نگاهي بلاغي، مي توان ضمن اشاره به اهداف و ويژگي هاي قصه در قرآن، مفيد بودن چنين تكرارهايي را نتيجه گرفت و ساحت قرآن را از تطويل و حشو زائد، مبرّا دانست.
به لحاظ اهداف، شايد بتوان گفت داستان هاي قرآني به جهت تنوع، گستردگي و محتواي بلند، برخوردار از همان اهداف مجموعه قرآن است؛ هدف هايي از قبيل: اثبات وحدانيت الهي، اثبات وحي و رسالت، يكپارچگي اديان توحيدي، انذار و تبشير، ارائه گستردگي قدرت الهي، بيان پيامد خير و شر، دعوت به صبر و پرهيز از جزع، تشويق به شكرگزاري و تقبيح ناسپاسي و امثال اينها.15

ولي با توجه به بازگشت مجموعه اين اهداف در نگاهي كلي به هدف هدايتي قرآن، مي توان موضوع هدايتگري را در مجموعه داستان هاي قرآني، مشاهده كرد و بر همين اساس، به توجيه تكرار در برخي فقرات داستان ها پرداخت. تعقيب اين هدف هدايتگري در قرآن كريم، باعث تأكيد بر حلقه هايي از داستان شده كه در برآورده ساختن اين مقصود، تأثير بيشتري داشته است؛ مثلا در داستان حضرت آدم، صحنه سرباز زدن شيطان از سجده بر آدم با تعابير مختلف، در هفت جاي قرآن تكرار گشته16 يا ماجراي وسوسه شيطان نسبت به آدم و حوا در خوردن از درخت ممنوعه، در پنج مورد، اشاره شده است.17

در داستان حضرت موسي(ع) نيز كه پربسامدترين داستان قرآني است، برخي حلقات داستان به طرزي شگفت، در كانون تأكيد قرار گرفته است؛ مانند استكبار فرعون و اطرافيان او در سي و هفت مورد و بيان نعمت ها و الطاف خداوند، در حق بني اسرائيل، با حدود هفده بار اشاره.18 در مقابل، وانهادن برخي حلقه هاي ديگر يا اشاره نكردن به برخي جزئيات مورد توجه داستان سرايان از قبيل نام شخصيت هاي قصه يا محل دقيق وقوع حادثه، بر همين اساس قابل توجيه است.
نكته بلاغي ديگر در تكرار قصه هاي قرآن، قابليت شگرف و اعجازي بيانات قرآني در تنوع تعبير و گونه گون آوردن عبارت است كه به گفته باقلاني، آوردن يك قصه با الفاظ گوناگون، به صورتي كه معنا و پيام قصه دگرگون نشود، كاري بس دشوار و بيانگر فصاحت و بلاغت است.19 از سوي ديگر اين، ويژگي قرآن است كه با وجود تكرار، تعابير ناروا يا ملال آور پديد نيامده است.20

و اما تكرار برخي آيات خاص نيز زير مجموعه موضوع بلاغي اطناب21 قرار مي گيرد كه با وجود نكته و فائده در تكرار، بي آنكه تطويل و حشو محسوب گردد، توجيه بلاغي مي يابد. يكي از انگيزه هاي معقول تكرار، تأكيد بر نكته اي مهم و حياتي است كه با يك بار گفتن، أثر لازم را در مخاطب برجاي نمي نهد و گاهي لازم است براي القاي بهتر مطلب به مخاطب يا تثبيت هرچه بيشتر آن در ذهن وي يا توجه دادن او به اهميت موضوع، جمله مورد نظر چند بار با يك تعبير تكرار شود. ضمن اينكه پديده تكرار در ادبيات عرب، سابقه اي ديرينه دارد. برخي از شعراي عرب، به هدف تأكيد بر جمله يا واژه اي خاص، آن را به صورت مكرر در شعر خود آورده اند كه نمونه هايي از اين دست، در برخي كتب تفسيري، لغوي و بلاغي، به منظور توجيه تكرار هاي قرآني نقل شده است.22

1ـ2. شبهات تحدي

نمونه ديگر از شبهات مربوط به اعجاز بياني قرآن شبهاتي است كه زير مجموعه تحدي قرار مي گيرد. هرچند تحدي قرآن منحصر در اعجاز بياني نيست، در ميان ابعاد اعجاز قرآن، مهم ترين بعد اعجازي، مربوط به فصاحت و بلاغت آن است. ضمن اينكه در اين نوشتار، موضوعات مختلف، از جنبه بلاغي و ارتباط آنها با علوم بلاغي، بررسي مي گردد؛ از اين رو، تنها به شبهاتي از تحدي پرداخته مي شود كه به نوعي با علوم مزبور ارتباط دارد.

1. آيا در تحدي قرآن، كه خطاب به جميع بشر است، كساني همچون امير مؤمنان و ديگر معصومان(ع) نيز داخل اند؟
2. آيا صدور خطبه هاي نهج البلاغه، با اين حد از فصاحت و بلاغت از حضرت علي(ع)، دليل اين نيست كه برخي انسان ها مي توانند فوق كلام نوع انسان ها سخن بگويند؟ اگر چنين است شايد پيامبر هم فوق سخن علي(ع) سخن گفته است و قرآن معجزه الهي نيست.
3. آيا نهج البلاغه، دست كم در برخي موارد، مانند: أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّ الدُّنْيَا أَدْبَرَتْ وَ آذَنَتْ بِوَدَاعٍ وَ إِنَّ الْآخِرَه قَدْ أَقْبَلَتْ وَ أَشْرَفَتْ بِاطِّلَاعٍ،23 از قرآن بليغ تر نيست؟

سه سؤال پيش گفته به گونه اي به قلمرو مخاطبان تحدي قرآن مربوط مي شود و با توجه به فراگيري و عموميت موجود در آيات تحدي، مي توان اين خطاب را شامل تمامي انسان ها و جنيان دانست؛ آياتي از قبيل«قُلْ لَئِنِ اجْتَمَعَتِ الْإِنْسُ وَ الْجِنُّ عَلي‏ أَنْ يَأْتُوا بِمِثْلِ هذَا الْقُرْآنِ لا يَأْتُونَ بِمِثْلِهِ وَ لَوْ كانَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ ظَهيراً؛ بگو: اگر انس و جن گرد آيند تا نظير اين قرآن را بياورند، مانند آن را نخواهند آورد، هرچند برخي از آنها پشتيبان همديگر باشند»(اسراء88).
در اين آيه همه آدميان و جنيان از هماوردي قرآن عاجز دانسته شده اند؛ چراكه الف و لام «الانس» و «الجن»، همه انسان ها و جنيان در تمامي زمان ها و مكان ها را شامل مي شود و مقصود از اين دو واژه، خصوص انسان ها و جنيان زمان نزول نيست.

گستردگي در بيان، اين آيه، حتي پيامبر و امامان معصوم(ع) را شامل مي شود و آنها نيز با قدرت بشري، توان هماوردي با قرآن را ندارند. هرچند ممكن است اولياي الهي به جهت قدرت خدادادي، بتوانند سخني فوق توان بشري بگويند، با اين فرض نيز آسيبي به عموميت تحدي قرآني و فوق بشري بودن و اعجاز آيات قرآن، نخواهد رسيد و چنين قدرتي از قبيل كرامات صادر شده از آنان است كه منافاتي با ناتواني بشر در برابر معجزات انبيا ندارد؛ زيرا آن كرامات، همراه با ادعاي نبوت نبوده و ادعايي در برابر دعوت پيامبران محسوب نمي شود. از اين رو به فرض فوق كلام المخلوق دانستن سخنان پيامبر و اميرمؤمنان عليهما و آلهما السلام آن سخنان هماورد قرآن به شمار نمي رود؛ زيرا به انگيزه هماوردي صادر نشده است.

البته تفاوت شگرف ميان قرآن و سخنان معصومان بر دانايان به ادبيات عرب و سخن شناسان و نقادان ادبي پوشيده نيست. پس در عين وجود مرتبه والايي از فصاحت و بلاغت در سخنان معصومان، آن گفته ها به مرتبه بلند آيات قرآن نمي رسد. چنان كه تبيين فاصله و تفاوت شگرف ميان كلام خداوند متعال و سخنان بليغان عالَم (معصومان و غير معصومان)، رسالت علم بلاغت محسوب مي شود و از همين رو برخي بزرگان ادبيات به اين فاصله عميق پرداخته اند.

باقلاني، دانشمند بلاغي قرن چهارم، بر اين باور است كه اگر خواننده در صناعت ادبيات و علم عربيت، در حد متوسط نيز باشد با نگاه به نظم قرآن اولاً و به سخنان پيامبر ثانياً، به فاصله ميان دو ساختار و تفاوت ميان دو كلام پي خواهد برد.24 وي سپس براي ارائه نمونه، به هفت فقره از خطبه ها و دو نامه از نامه هاي پيامبر(ص) و نيزعهد نامه حديبيه مي پردازد تا در نهايت به خواننده بگويد: اگر از صناعت ادبيات بهره اي و در اين مقصد احساسي – هرچند اندك- داشته باشي... بي گمان تفاوت عميق ميان برتري قرآن و سخنان و نامه هاي پيامبر بر تو پوشيده نخواهد ماند... و ميان دو سخن، فاصله اي بس طولاني خواهي يافت. از همين رو باقلاني، ضمن نقل گزيده هايي از سخنان برخي صحابه، به نقل بخش هايي از كلام اميرالمؤمنين كه در نهج البلاغه نيز با اندكي تفاوت نقل شده25 پرداخته است تا در نهايت به اين نتيجه برسد كه فاصله ميان سخن خداوند متعال و سخنان بشري بسيار است و تفاوت ميان سخنان بشر كه ميان دو خطيب يا دو شاعر مشاهده مي شود در يكسو و ساختار شگفت قرآن در سوي ديگر قرار دارد.26
جالب توجه اينكه باقلاني، در ضمن نقل گوشه هايي از خطبه ها و سخنان امير بيان، حضرت علي(ع) به جمله أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّ الدُّنْيَا أَدْبَرَتْ وَ آذَنَتْ بِوَدَاعٍ وَ إِنَّ الْآخِرَه قَدْ أَقْبَلَتْ وَ أَشْرَفَتْ بِاطِّلَاعٍ27 اشاره مي كند كه در شبهه فوق، مورد استناد قرار گرفته بود.

يكي از زمينه هاي درك برتري قرآن بر سخنان معصومان(ع)، دقت در مواردي است كه آن بزرگواران، ضمن سخنان خويش، به آيه يا آياتي از قرآن استناد كرده اند كه تفاوت روشني ميان فقره قرآني و قبل و بعد آن، احساس مي شود؛ يعني عظمت آيات قرآن در قياس با ساير سخنان، هنگامي بيشتر قابل درك است كه آيه اي در ضمن سخنان ديگر آمده باشد. پس موضوع يكتايي و سرآمدي قرآن، تنها با سخنان بشر عادي و معمولي سنجيده نمي شود، بلكه در مقايسه قرآن با احاديث نقل شده از پيامبر(ص) و اميرالمؤمنين(ع) نيز برتري و بي مانندي آيات الهي آشكار مي شود؛ زيرا از آن دو بزرگوار، سخنان بسياري به صورت خطبه، دعا و كلمات قصار باقي مانده كه در ستيغ فصاحت و بلاغت است، اما به هيچ وجه رنگ و بوي قرآن را ندارد.28
استاد شهيد مطهري، بر اين مطلب، شاهد نيز ذكر مي كنند: «اگر كسي آيه اي از قرآن در ميان كلمات نهج البلاغه بگذارد مي بيند كه آيه قرآن، چونان خورشيد در ميان جملات ديگر مي درخشد و تفاوت سبك و اسلوب را مي فهماند. از اين رو مي توان گفت سبك قرآن در زبان عربي، نه سابقه دارد و نه لاحقه».29
خاطره اي جالب از زبان ايشان در همين زمينه، شنيدني است:
به ياد دارم كه در اواخر ايام طلبگي خويش كه هم با قرآن، آشنا شده بودم و هم با نهج البلاغه، در يك لحظه، به طور ناگهاني اين نكته برايم كشف شد. نهج البلاغه را مطالعه كردم، يكي از خطبه هاي آن است كه بسيار تشبيه و تمثيل در آن به كار رفته و جداً از آن نوع فصاحت و بلاغت هايي كه بشر به كار مي برد بسيار فصيح [تر] و بليغ[تر] است. اين خطبه، سراسر موعظه و يادآوري مرگ و عالم آخرت است و واقعاً خطبه تكان دهنده اي است، مي فرمايد:... دارٌ بِالْبَلاءِ مَحْفوفَه وَ بِالْغَدْرِ مَعْروفَه، لاتَدومُ احْوالُها وَ لاتَسْلَمُ نُزّالُها، احْوالٌ مُخْتَلِفَه، وَ تاراتٌ مُتَصَرِّفَه، الْعَيْشُ فيها مَذْمومٌ وَ الْامانُ مِنْها مَعْدومٌ وَ انَّما اهْلُها فيها اغْراضٌ مُسْتَهْدَفَه تَرْميهِمْ بِسِهامِها30...
تا آنجا كه يكمرتبه يك آيه قرآن مي‏خواند كه:
هُنالِكَ تَبْلوا كُلُّ نَفْسٍ ما اسْلَفَتْ وَ رُدّوا الَي اللَّهِ مَوْليهُمُ الْحَقِّ وَ ضَلَّ عَنْهُمْ ما كانوا يَفْتَرونَ... .31
با وجود آنكه سخن علي(ع) آن همه اوج و موج دارد، وقتي اين آيه قرآن در وسط مي آيد، گويي ستاره اي در فضا رخ نموده است.32

اين حقيقت در ضمن اشعار عربي كه به آيات قرآن به صورت تضمين، اشاره كرده اند، روشن تر است. يكي از بزرگان بلاغي در اين باره مي نويسد: «اگر به كراهت تضمين قرآن در شعر باور نداشتم اشعاري كه آيات قرآن در ضمن آنها آمده نقل مي كردم تا طراوت و زيبايي و امتياز آيات را در قياس با ساير كلمات بيابي، به گونه اي كه حتي براي ناآگاه از آيات قرآن نيز، با اندكي تأمل، نامتجانس بودن آيات، نسبت به آن سخن، روشن مي شود».33

4. با توجه به اينكه در ميان قريش، جز هفت نفر خواندن و نوشتن نمي دانستند، شعر و شاعري، بيشتر در ميان آنها رواج داشت. حال با توجه به اينكه قرآن در مقام تحدي بلاغي بوده است، چرا به صورت شعر نازل نگرديد و به صورت نثر آمد كه ادباي عرب با آن چندان انسي نداشتند؟
در پاسخ اين شبهه، چند نكته مي توان گفت:
اولاً در عصر نزول قرآن، نثر ادبي نيز مانند شعر رواج داشته است. متون ادبي از قبيل سجع، خطابه و مثَل هاي عربي كه در برخي كتب تاريخ عرب و تاريخ ادبيات عرب ياد شده، بيانگر وجود فرهنگ نثرگويي در ميان عرب جاهلي است.34 به ادعاي برخي از پژوهشگران در تاريخ ادبيات عرب، أثر عمده منثوري از دوران كهن باقي نمانده است،35 ولي نقل تعدادي از مثَل ها و خطابه هاي عرب و نگارش كتاب هايي در اين زمينه، ادعاي مذكور را به اثبات مي رساند. مثلاً در خصوص امثال عرب، كتاب هاي متعددي از قبيل الأمثال ابوعبيد قاسم بن سلام و جمهره الامثال ابوهلال عسكري و مجمع الامثال ميداني به نگارش درآمده است.36 جاحظ در البيان و التبيين، در بابي مستقل، اسامي برخي از خطيبان معروف جاهلي را بيان كرده است.37
ثانيا مقايسه ادبي ميان نثر و شعر در برخي كتب بلاغي، بيانگر ترجيح نثر بر شعر است. وجود ضرورت ها و محدوديت هاي شعري با محصور ساختن شاعر در وزن و قافيه، وي را در مواردي به كاربرد الفاظ زايد يا متروك و غير فصيح و نيز تقديم و تأخير بيجا و ساير تنگناهاي بياني مي كشاند، به گونه اي كه به جاي پيروي لفظ از معنا، معنا، تابعي از لفظ مي گردد. اين در حالي است كه آزادي عمل در نثر، باعث به خدمت درآمدن الفاظ براي ارائه دلخواه معاني مي شود؛ از همين رو در انتقال معنا از نثر به قالب شعري، رتبه و جايگاه ادبي سخن تنزل مي كند.38 البته اين سخن با اين فرض است كه نثر، از معيارهاي فصاحت و بلاغت و زيبايي هاي ادبي برخوردار باشد و در چنين شرايط متساوي، نثر بر شعر برتري مي يابد. باقلاني نيز در اين مقايسه، به سخن برخي از اهل ادب اشاره مي كندكه محدوديت هاي شعري را موجب فرودست بودن شعر در مقابل نثر دانسته اند.39

ثالثا به فرض برتري شعر بر نثر در شرايط مشابه، مي توان براي اثبات برتري خصوص نثر قرآن بر شعر ميان اين دو، به صورت ميداني، به تحقيق پرداخت؛ چنان كه باقلاني در اعجاز القرآن، ضمن بيان شاهكارهايي شعري از معروف ترين شاعران عرب آنها را با آيات نوراني قرآن مقايسه مي كند؛ هرچند اساساً وزن كشي ميان قرآن و شعر را با استناد به اين روايت نبوي(ص) ناروا مي شمارد كه فرمود: «فضل كلام الله علي سائر الكلام كفضل الله علي خلقه؛40 برتري سخن خداي بر ساير سخنان، چون برتري خداوند بر آفريدگانش است». به هرحال وي با اختصاص بيش از پنجاه صفحه از كتاب خويش به اين موضوع،41 پس از طرح برخي اشكالات ادبي و محتوايي اشعار معروف شاعران بلندپايه عرب، شگفتي ها و زيبايي هاي اعجازي برخي آيات قرآن را نمود داده است. وي در نقل اشعار عرب، سخن خويش را به گزارشي از اولين قصيده امرؤالقيس از معلقات سبع و بيان ايرادهاي وارد بر آن آغاز كرده است.42 امرؤالقيس، در رأس شاعران معلقات سبع بوده كه در كلام امير المؤمنين(ع) نيز با عنوان سرآمد شعراء عرب و با وصف الملك الضليل(پادشاه گمراه)43 ياد شده است.

5. اگر كسي بگويد اسلوب ادبي و بلاغي عرب در زمان حاضر با زمان پيامبر گرامي اسلام(ص) فرق دارد، آيا ممكن نيست با اسلوب جديد كلامي بليغ تر از قرآن را عرضه كرد؟
پاسخ به اين شبهه، با توجه به دو نكته به دست مي آيد:
اولا دوران عصر نزول از جهت سبك ادبي و فصاحت و بلاغت، دوره طلايي ادبيات عرب به شمار مي رود، به گونه اي كه برخي از بلاغت پژوهان قرآني، به هدف اثبات ناتواني نسل هاي پس از آن دوره در برابر هماوردي قرآن گفته اند با توجه به اظهار عجز معاصران نزول قرآن از پاسخ گويي به تحدي قرآن، ناتواني انسان ها در دوره هاي بعد يقيني تر خواهد بود؛ زيرا بلاغت در اعصار بعدي بر بلاغت عرب در دوره نزول پيشي نگرفت.44 ضمن اينكه عوامل منفي و اخلالگر در فصاحت و بلاغت مانند ورود افراد غير عرب به مناطق عربي و پيدايي و رواج لحن، موجب كاسته شدن از شكوه و اعتبار اوليه و خلوص و پيراستگي عربي اصيل گرديد تا بدانجا كه نقل شده است بني مروان، فرزندان خود را در باديه نگه مي داشتند تا با يادگيري زبان اصيل و خالص عربي، از لحن بركنار بمانند.45

ثانيا اظهار عجز سخن پردازان و سخن سرايان در برابر قرآن، به عرب زمان نزول اختصاص ندارد. بلكه امروزه نيز ادباي غير مسلمان عرب، در برابر دعوت تحدي قرآن اعتراف به ناتواني دارند. پس اينكه بتوان با اسلوب جديد، كلامي بليغ تر از قرآن را عرضه كرد، احتمالي تحقق نايافته است و اكنون نيز كسي توان تحقق بخشيدن به آن را ندارد. وانگهي همانند مقايسه اشعار عربي قديم با آيات قرآن ـ كه به آن اشاره شد ـ مي توان با مقايسه متون برگزيده ادبي معاصر با آيات وحياني، به برتري قطعي قرآن بر اين متون دست يافت.

2. شبهات در هماهنگي و عدم اختلاف

يكي از ابعاد اعجاز قرآن، وجود هماهنگي و فقدان اختلاف و تناقض و تفاوت در آيات قرآن است كه بيانگر نزول قرآن از سوي خداوند عليم و حكيمي است كه با قدرت بي انتهاي خود، سخناني پيراسته از هرگونه تهافت و ناسازگاري فرموده است؛ به گونه اي كه آيات قرآن با تصديق و تأييد يكديگر، گواهِ هم قرار مي گيرند. اگر قرآن از سوي بشر مي بود، با توجه به ويژگي هاي قرآن و خصوصيات انسان ها، قطعاً اختلاف بسياري به آن، راه مي يافت؛ چراكه انسان ها پيوسته در حال تكامل و تغييرند و آثار بعدي آنها نسبت به پيشين، تفاوت هاي عمده اي پيدا مي كند.46
ضمن اينكه انسان ها در معرض تحولات روحي و اثرپذيري از محيط و جامعه اند و اين خصوصيات نيز موجب پديد آمدن تغيير و گاه بروز آثار متضاد و ناهماهنگي در آنها مي گردد. از اين رو اگر قرآن كاري بشري مي بود مي بايست در آن تغييرات و تحولات عمده اي مشاهده شود، اما با وجود نزول تدريجي و بيست و سه ساله و بروز حوادث متنوع در دوران نزول، تمام آيات قرآن در حد اعجاز است و هيچ گونه ناهماهنگي و ناسازگاري محتوايي و لفظي در آن پديد نيامده است. با اين همه در اين جنبه از اعجاز قرآن نيز مانند ساير ابعاد اعجاز، شبهات و اشكالاتي مطرح شده است كه برخي از آنها به كمك دست آوردهاي علوم بلاغي پاسخ مي يابد. البته گفتني است كه بحث هماهنگي، فراتر از خصوص هماهنگي در محتواست و رابطه موضوع هماهنگي آيات با موضوع مقايسه محتوايي ميان آنها عموم و خصوص من وجه است؛ بدين بيان كه در مواردي، هماهنگي آيات مربوط به بررسي محتوايي ميان آنهاست، اما هماهنگي، انحصاري در محتوا ندارد، زيرا از جهات لفظي و ساختاري نيز هماهنگي ميان آيات برقرار است. از سوي ديگر مقايسه محتواي آيات به بررسي هماهنگي ميان آنها اختصاص ندارد. همين نسبت ميان دو مبحث، مي تواند دليل طرح مستقل دو عنوان پيش گفته در اين مقاله به شمار رود.

2ـ1. تحليل هماهنگ حصر در قرآن

حصر يا قصر، يكي از موضوعات مطرح در علم معاني است كه بي توجهي به تعريف، اقسام و شرايط و اهداف آن، زمينه پيدايي برخي كج فهمي ها در تفسير و نيز موجب ايجاد توهم ناسازگاري بياني در آيات قرآن مي گردد. در ذيل، پس از طرح نمونه اي از شبهات پديد آمده در اين زمينه، پاسخ آن را با استفاده از دستاوردهاي علوم بلاغي بيان مي كنيم.
قرآن كريم در بيان عاملي كه مردم را از ايمان آوردن بازداشته، دو تبيين ارائه كرده كه هردو با تعبيري انحصاري آمده است:
يك. در سوره كهف آيه 55 فرموده است: «وَ ما مَنَعَ النَّاسَ أَنْ يُؤْمِنُوا إِذْ جاءَهُمُ الْهُدي‏ وَ يَسْتَغْفِرُوا رَبَّهُمْ إِلاَّ أَنْ تَأْتِيَهُمْ سُنَّه الْأَوَّلينَ أَوْ يَأْتِيَهُمُ الْعَذابُ قُبُلاً؛ و چيزي مردم را بازنداشت از اينكه وقتي هدايت به سويشان آمد ايمان بياورند، و از پروردگارشان آمرزش بخواهند، جز اينكه تا سنت پيشينيان در باره آنان [نيز] بيايد، يا عذاب رويارويشان بيايد».
دو. اما در سوره اسراء آيه 94 چنين آمده است: «وَ ما مَنَعَ النَّاسَ أَنْ يُؤْمِنُوا إِذْ جاءَهُمُ الْهُدي‏ إِلاَّ أَنْ قالُوا أَبَعَثَ اللَّهُ بَشَراً رَسُولا؛ و چيزي مردم را، آنگاه كه هدايت به سويشان آمد، از ايمان آوردن باز نداشت مگر اينكه گفتند: آيا خدا بشري را به پيامبري برانگيخته است؟»
در آيه اول، عامل انحصاري بازدارنده از ايمان مردم، اجراي سنت پيشينيان در مورد آنان يا آمدن عذاب به سراغ آنها معرفي شده است؛ اين در حالي است كه در آيه دوم، عامل انحصاري مزبور، استبعاد كفار نسبت به پيامبر شدن بشر شمرده شده است.
با توجه به بيان انحصاري در هر دو آيه، اين شبهه پديد آمده كه سرانجام عامل اصلي بازداشتن مردم از ايمان چه بوده است؟
شايد بتوان در پاسخ به اين شبهه چنين گفت كه هرچند در هر دو آيه از تعبير قصري استفاده شده، خاستگاه دو مانع، متفاوت است؛ زيرا در آيه اول، مانع، به عاملي الهي و ماورائي مربوط است، اما در آيه دوم، مانع بشري مطرح شده است. از اين رو دو تعبير حصري مزبور بدين صورت توجيه مي شود كه مطابق آيه اول، تنها عامل ماورايي بازدارنده ايمان، اجراي سنت پيشينيان يا نزول عذاب روياروي است اما بر حسب آيه دوم، تنها بازدارنده بشري در ايمان مردم، استبعاد برانگيخته شدن بشر است. با اين توجيه، حصر در دو آيه، حصر اضافي خواهد بود نه حصر حقيقي.
تفاوت دو نوع مانع به لحاظ خاستگاه، با سخن شيخ طوسي تأييد مي شود كه لفظ «مَنَعَ» در آيه دوم را مبالغه در «صَرَفَ» دانسته است؛ يعني منع نه به معناي بازداشتن واقعي، بلكه به معناي منصرف ساختني است كه امكان تحقق آن موضوع را به كلي منتفي نمي سازد.47
تذكر اين نكته بايسته است كه بنابر ماورايي يا حقيقي دانستن مانع ايمان در آيه اول، اين موضوع با اصل اختيار و امكان انتخاب در انسان ها منافاتي ندارد؛ زيرا تحقق چنان موانعي پيامد سوء اختيار خود انسان هاست كه زمينه محقق شدن ايمان در آنها را منتفي مي سازد.

2ـ2. توجيه تشبيهات بليغ قرآني

در آيات متعددي از قرآن، تشبيهِ به كار رفته، از نوع تشبيه بليغ است. اگر در تشبيهي علاوه بر حذف ادات تشبيه، وجه شبه نيز حذف گردد، تشبيه مؤكد مجمل يا تشبيه بليغ نام دارد كه تأكيد بيشتري خواهد داشت؛48 زيرا با حذف وجه شبه و شكسته شدن انحصار در يك وجه شبه، تشابه همه جانبه و در تمام صفات ميان مشبه و مشبه به، وانمود مي گردد.49 با توجه به پندار وجود ناهماهنگي در برخي از تشبيهات قرآني، مي توان آيات مشتمل بر آنها را توجيه صحيح بلاغي نمود.

يكي از اين موارد، آيه 21 سوره حديد است كه در تشبيه وسعت بهشت به گستره آسمان و زمين، مي فرمايد: سَابِقُوا إِلَي مَغْفِرَه مِّن رَّبِّكُمْ وَجَنَّه عَرْضُهَا كَعَرْضِ السَّمَاء وَالْأَرْضِ أُعِدَّتْ لِلَّذِينَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَرُسُلِهِ ذَلِكَ فَضْلُ اللَّهِ يُؤْتِيهِ مَن يَشَاء وَاللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِيمِ؛ [براي رسيدن‏] به آمرزشي از پروردگارتان و بهشتي بر يكديگر سبقت جوييد كه پهنايش چون پهناي آسمان و زمين است [و] براي كساني آماده شده كه به خدا و پيامبرانش ايمان آورده‏اند. اين فضل خداست كه به هر كس بخواهد آن را مي‏دهد، و خداوند داراي بخشش بزرگ است».
اما در آيه 133 آل عمران با وجود تشابه مضموني با آيه سوره حديد، ابزار تشبيه (كاف)، حذف شده است:
«وَسَارِعُواْ إِلَي مَغْفِرَه مِّن رَّبِّكُمْ وَجَنَّه عَرْضُهَا السَّمَاوَاتُ وَالأَرْضُ أُعِدَّتْ لِلْمُتَّقِينَ؛ و بشتابيد به سوي آمرزشي از پروردگارتان و بهشتي كه فراخناي آن آسمان ها و زمين است كه از بهر پرهيزگاران آماده شده است‏».
تفاوت در تعبير دو آيه مذكور، اين سؤال را پديدآورده كه سرانجام وسعت بهشت، شبيه وسعت آسمان و زمين است يا در تعبيري حقيقي، اندازه بهشت به وسعت آسمان ها و زمين گسترده است؟ ضمن اينكه آسمان در آيه اول به صورت مفرد و در آيه دوم در قالب جمع به كار رفته و شبهه را تقويت كرده است.
نكته اي كه در اين شبهه، مورد غفلت قرار گرفته اين است كه حذف حرف كاف در آيه دوم، به تشبيهي بودن تعبير آن خدشه وارد نمي كند؛ زيرا در هر دو آيه، وسعت بهشت به گستره آسمان ها و زمين تشبيه شده است.50 با اين تفاوت كه در آيه اول، تشبيه مرسل مجمل51 به كار رفته، ولي در آيه دوم، از تشبيه مؤكد مجمل (تشبيه بليغ) استفاده شده است.

2ـ3. تقديم و تأخير واژگان

اصل موضوع تقديم و تأخير، از مباحث مهم در علم معاني است كه به مناسبت هاي مختلفي از قبيل تقديم مسنداليه و مسند و متعلقات فعل مطرح مي شود و سبب يا اسباب پيشي گرفتن يا تأخر آنها واكاوي مي گردد.52
در اينجا تنها از منظر پاسخگويي به شبهه، به نمونه اي از آيات، كه پندار ناهماهنگي در آن پديد آمده است پرداخته مي شود تا نقش علوم بلاغي در تبيين و توجيه تعابير قرآني و برطرف ساختن شبهات تفسيري در مورد آن، روشن گردد.
در آيه چهارم سوره اعراف گويا ترتيب ميان نزول عذاب و تحقق نابودي اقوام، رعايت نشده است:
وَ كَمْ مِنْ قَرْيَه أَهْلَكْناها فَجاءَها بَأْسُنا بَياتاً أَوْ هُمْ قائِلُون؛ و بسا [مردم‏] شهرها و آبادي ها را كه هلاك و نابود كرديم، و عذاب ما شبانگاه يا هنگامي كه در خواب نيمروز بودند به آنها رسيد».
حال با توجه به تقدم نزول عذاب بر نابودي آنان، چينش منطقي تعبير مذكور چنين است: «جائها بأسنا فاهلكناها»، اما در تعبير آيه مزبور نابودي آنها بر تحقق عذاب پيشي گرفته است.

در توجيه چينش اين آيه، مفسران ديدگاه هاي مختلفي طرح كرده اند كه بخشي از آنها توجيهاتي بلاغي محسوب مي شود. در جمع بندي آن نظريات مي توان آنها را در چهار دسته كلي جاي داد:

يك. عقيده به مجازگويي در فعل اهلكناها: با توجيه «اردنا اهلاكها»53يا «حكمنا باهلاكها».54
دو. تصرف در متعلق فعل اهلكناها، بدين صورت كه مقصود آيه چنين توجيه گردد: «أهلكناها بخذلاننا لها عن الطاعه فجاءها بأسنا عقوبه علي المعصيه».55 يا بر طبق توجيه نقل شده از ابن عصفور، تقدير آيه چنين باشد: «أهلكناها هلاكاً من غير استئصال فجاءها هلاك الاستئصال».56
سه. باور به مجاز در كاربرد فاء در «فَجاءَها» كه به معناي واو باشد.57 يا آنكه فقط ترتيب در گفتار را نشان دهد؛ زيرا دو فعل مزبور (آمدن عذاب و نابودي) متلازم بوده اند.58 يا آنكه فاء را فاء تفسيري بدانيم؛ بدين معنا كه فاء در «فَجاءَها» براي تفسير اهلاك آمده، زيرا هلاك ساختن گاهي با مردن معمولي و گاهي با نزول عذاب است. تعبير مزبور مي فهماند كه نابودي مطرح شده در آيه، به صورت نزول عذاب بوده است.59
چهار. در تعبير آيه، قلب بلاغي و تقديم و تأخير صورت گرفته و ساختار أصلي آيه چنين بوده است: «أهلكناها بَياتاً أَوْ هُمْ قائِلُونَ فجاءها بأسنا»؛ در نتيجه، هلاك ساختن آنها كه با جمله «أهلكناها بَياتاً أَوْ هُمْ قائِلُونَ» بيان شده در دنيا بوده، ولي عذاب آنان كه با فقره «فجاءها بأسنا» اشاره شده، در آخرت بر آنها فرود آمده است. پس در آيه مزبور، اشاره به عذاب دنيا و آخرت، به ترتيب منطقي آمده است، ولي براي استفاده از فنّ قلب بلاغي به اين صورت آمده است.60

اما سه توجيه بلاغي ديگر كه در تفاسير موجود، يافت نگرديد قابل ذكر است؛ با اين توضيح كه توجيهات مذكور، با رويكردي ادبي، فقط مجوّز نحوي يا بلاغي ترتيب مزبور را مشخص مي كرد، بي آنكه حكمت و فايده آن را روشن سازد، اما سه توجيه ذيل، ضمن تحليل ادبي، به تبيين چرايي آن چينش نيز مي پردازد.
يك. يكي از نكات بلاغي در قصه پردازي هاي قرآن، اهتمام به صحنه اصلي و برجسته ساختن حلقه اي خاص از داستان است كه با هدف هدايتي قرآن تناسب بيشتري دارد. از اين رو گاهي پس از بيان نهايت و عاقبت قصه، به شرح تفصيلي آن از ابتدا مي پردازد؛ مثلاً نقل داستان حضرت موسي(ع) برحسب گزارش سوره قصص چنين شروع مي شود:
«نَتْلُوا عَلَيْكَ مِنْ نَبَإِ مُوسي‏ وَ فِرْعَوْنَ بِالْحَقِّ لِقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ. إِنَّ فِرْعَوْنَ عَلا فِي الْأَرْضِ وَ جَعَلَ أَهْلَها شِيَعاً يَسْتَضْعِفُ طائِفَه مِنْهُمْ يُذَبِّحُ أَبْناءَهُمْ وَ يَسْتَحْيي‏ نِساءَهُمْ إِنَّهُ كانَ مِنَ الْمُفْسِدينَ. وَ نُريدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَي الَّذينَ اسْتُضْعِفُوا فِي الْأَرْضِ وَ نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّه وَ نَجْعَلَهُمُ الْوارِثينَ. وَ نُمَكِّنَ لَهُمْ فِي الْأَرْضِ وَ نُرِيَ فِرْعَوْنَ وَ هامانَ وَ جُنُودَهُما مِنْهُمْ ما كانُوا يَحْذَرُونَ»61(قصص6-3).
در اين بيان ابتدا به يكي از اصلي ترين حلقه هاي داستان و به تعبيري نقطه برجسته قصه اشاره كرده است، با آنكه در توالي حلقات ماجرا، از آخرين صحنه ها محسوب مي شود. پس از اين موضوع، داستان تفصيلي حضرت موسي(ع) را شامل تولد، شيرخوارگي، بزرگسالي و كشتن قبطي، خروج از مصر و... به تصوير كشيده است.
همچنين در مواردي، خلاصه داستان را به مانند تابلويي در ابتداي شرح آن، بيان مي كند، سپس به تفصيل آن مي پردازد. اين گزينش چكيده داستان در ابتدا، باعث شوق خواننده به پي جويي تفصيل قصه مي گردد. اين هنر نمايه سازي و تابلوپردازي را آرايه «براعت استهلال» مي نامند. كيفيت ارائه داستان اصحاب كهف، مصداقي از اين هنرنمايي قرآني است:
أَمْ حَسِبْتَ أَنَّ أَصْحابَ الْكَهْفِ وَ الرَّقيمِ كانُوا مِنْ آياتِنا عَجَباً. إِذْ أَوَي الْفِتْيَه إِلَي الْكَهْفِ فَقالُوا رَبَّنا آتِنا مِنْ لَدُنْكَ رَحْمَه وَ هَيِّئْ لَنا مِنْ أَمْرِنا رَشَداً. فَضَرَبْنا عَلَي آذانِهِمْ فِي الْكَهْفِ سِنينَ عَدَداً. ثُمَّ بَعَثْناهُمْ لِنَعْلَمَ أَيُّ الْحِزْبَيْنِ أَحْصي‏ لِما لَبِثُوا أَمَداً62(كهف12-9)
پس از بيان اين خلاصه و تابلوي مهم، به تفصيل، در قالب چهارده آيه، به مشورت درون گروهي آنها براي خروج از شهر و ورود آنها به غار و حوادث پس از آن مي پردازد.63

درخصوص آيه مورد بحث (اعراف4) نيز در صدر آيه، به صحنه مهم و عبرت انگيز نابودي اقوام طغيانگر اشاره مي كند و سپس به نزول عذاب شبانگاه يا به هنگام خواب نيمروز مي پردازد؛ زيرا كيفيت فرود آمدن عذاب و زمان آن در قياس با موضوع محوري نابودي آنان، در درجه بعدي از اولويت قرار دارد. اما كاربرد فاء و معناي آن با يكي از توجيهاتي كه گذشت، از قبيل به معناي واو دانستن آن يا تفسيري دانستن آن يا آنكه تنها ترتيب در گفتار را نشان دهد، قابل توجيه است.
دو. توجيه بلاغي ديگر براي اين تقدم و تأخر به كار رفته در آيه، اندراج بيان آيه تحت يكي از محسّنات معنوي بديع با عنوان صنعت اغراق است. اغراق آن است كه گوينده، صفتي را در شدت يا ضعف، بيش از حد متعارَف، نمود دهد؛ با اين توضيح كه صفت مزبور، هرچند امكان عقلي دارد؛ از امكان عادي بي بهره است.64
مقدم شدن موضوع نابودي آن اقوام، بر پديده نازل شدن عذاب بر آنان، شايد به جهت اشاره به اين نكته اغراق آميز باشد كه هلاك شدن آنان به قدري سريع و ناگهاني صورت گرفت كه گويا پيش از فرود آمدن عذاب به نابودي رسيدند. چنان كه در دو آيه ديگر قرآن، موضوع انتقام الهي از فرعونيان بر ماجراي غرق شدن آنان پيشي گرفته است؛65 با آنكه انتقام، به گفته اهل لغت، به معناي عذاب كردن است66 و از اين جهت تقدم وقوعي بر غرق كردن آنها ندارد، بلكه به دنبال غرق ساختن، انتقام و عذاب تحقق كامل مي يابد.

ظاهراً همين مشكل تفسيري عده اي از مفسران را واداشته است كه انتقام در دو آيه مورد اشاره را به معناي اراده انتقام بدانند؛67 خصوصاً كه برخي از آنان تصريح كرده اند غرق فرعونيان عين انتقام از آنان بوده است و به دنبال اين گفته در صدد توجيه درآمدن حرف فاء بر واژه «فَأَغْرَقْناهُمْ» برآمده اند. اينان به دنبال اين اشكال، توجيهات مختلفي از جمله معنا كردن انتقام به اراده انتقام يا تفسيري دانستن فاء مطرح ساخته اند،68 ولي بر پايه توجيه بلاغي پيش گفته مبني بر اغراق آميز دانستن چنين تعابيري، شايد بتوان گفت: دست انتقام الهي آن قدر سريع و قاطع بر سر فرعونيان فرود آمد كه گويا پيش از تحقق غرق در دريا، انتقام محقق گشت و آنها به عذاب دچار شدند.

سه. توجيه سوم ناظر به نكته اي لفظي و ظاهري است كه البته تأييد قرآني نيز به همراه دارد. در آيه مورد بحث (وَ كَمْ مِنْ قَرْيَه أَهْلَكْناها فَجاءَها بَأْسُنا بَياتاً أَوْ هُمْ قائِلُون) بر حسب تقدم واژه «اهلكناها» بر «فجاءها»، صنعت بلاغي رعايت فاصله در آيه برقرار مي شود؛ زيرا فاصله به كار رفته در آيات قبل و بعد اين آيه بر حرف نون استوار شده و با فرض پيشي گرفتن واژه «فجاءنا» بر«اهلكناها» اين فاصله آسيب مي بيند؛ چون واژه «بياتاً» و جمله «أو هم قائلون» هر دو نقش نحوي حال دارند و مربوط به همان كلمه «فجاءها» هستند69 و با فرض مزبور ترتيب آيه چنين مي شود: «و كم من قريه جاءها بأسنا بياتاً أو هم قائلون فأهلكناها».
يكي از مؤيدات قرآني نكته مورد اشاره، تقدم واژه هارون بر موسي در آيه «فَأُلْقِيَ السَّحَرَه سُجَّداً قالُوا آمَنَّا بِرَبِّ هارُونَ وَ مُوسي»(طه 70) است، با آنكه در حدود هشت آيه ديگر كلمه موسي بر هارون پيشي گرفته است.70 اين تقديم، ظاهراً براي رعايت فاصله است.

3. شبهات محتوايي

مقصود از شبهات محتوايي شبهاتي است كه با هدف قرار دادن اعجاز محتوايي قرآن و به قصد انكارِ از سوي خدا بودن آن، در معارف بلند و مضامين عالي معرفتي اين كتاب رباني خدشه وارد كرده است. بخشي از اين شبهات، پيامد طبيعي وجود متشابهات در اين كتاب الهي است كه به گمان برخي شبهه افكنان، هدايت گري آن را به چالش مي كشد، بلكه به پندار آنان، با بستن راه هدايت، مردم را گمراه مي سازد.71
متشابهات قرآني از منظرهاي گوناگوني تقسيم بندي شده است. از قبيل تشابه نشئت گرفته از پنهاني لفظي يا معنوي يا هردو؛ متشابه در معنا نيز شامل متشابهاتي مانند اوصاف الهي يا اوصاف قيامت مي شود.72 در ميان اقسام مزبور، يكي از مصاديق تحليل پذير با كمك نكات مطرح شده در علوم بلاغي، تشابه موجود در اسماء و صفات الهي است كه به لحاظ اهميت و فراواني آن در قرآن، مورد توجه خاص و بحث استقلالي قرآن پژوهان قرار گرفته73 و حتي ابن لَبّان كتابي مستقل در اين باره با عنوان ردّ المتشابهات إلي الآيات المحكمات نگاشته است.74 مشكل عمده در آيات مورد اشاره، باور به ثبوت احكام جسم يا جسماني بر خداوند متعال با فرض پذيرش ظاهر آن آيات است. اين معضل به واسطه تحليل هاي بلاغي، پاسخ مي يابد و از آن آيات، شبهه ابهام گويي و ناسازگاري با آياتي از قبيل «لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْ‏ءٌ» (شوري11) رفع مي شود.
آيه شصت و چهارم سوره مائده از آياتي است كه بدون توجه به نكات بلاغي، در موضوع صفات الهي سؤال برانگيز خواهد بود:
«وَ قالَتِ الْيَهُودُ يَدُ اللَّهِ مَغْلُولَه غُلَّتْ أَيْدِيهِمْ وَ لُعِنُوا بِما قالُوا بَلْ يَداهُ مَبْسُوطَتانِ يُنْفِقُ كَيْفَ يَشاءُ...؛ و جهودان گفتند: دست خدا بسته است. دست هاشان بسته باد و به سزاي آنچه گفتند لعنت بر آنان باد، بلكه دو دست او گشوده است، آن گونه كه بخواهد مي‏بخشد».
ظاهر اين آيه با اصل مسلّم نفي جسم و جسمانيت در مورد خداوند سازگار نمي نمايد، اما حل اين شبهه در سايه توجه به اين نكته بياني است كه بسته و باز بودن دست در اين آيه كنايه از بخل و بخشش است.75 زمخشري پس از اشاره به اين موضوع بلاغي، آيه اي ديگر را نيز شاهد بر كاربرد مجازي يد بيان مي كند: «وَ لا تَجْعَلْ يَدَكَ مَغْلُولَه إِلي‏ عُنُقِكَ وَ لا تَبْسُطْها كُلَّ الْبَسْطِ؛ و دست خويش به گردنت مبند و آن را يكسره مگشاي. در اين آيه نيز بسته و باز بودن دست، تعبيري مجازي از خساست و بخشندگي است»(اسراء:29).76
زمخشري در نتيجه گيري نهايي مي نويسد: «و من لم ينظر في علم البيان عمي عن تبصر محجه الصواب في تأويل أمثال هذه الآيه، و لم يتخلص من يد الطاعن إذا عبثت به77؛ كسي كه به علم بيان بي توجهي كند، از ديدن راه درست در تفسيرِ مانند اين آيه باز مي ماند و در برابر طعنه زننده اي كه آيه قرآن را بازيچه قرار داده راه چاره نخواهد داشت».
پس از اين تحليل بلاغي، سؤالي اساسي كه در باب متشابهات رخ مي نمايد، حكمت كاربرد تعابير متشابه در بيان صفات الهي در قرآن است. اين پرسش از نگاهي فراگيرتر در تمام آيات متشابه، اعم از آيات مربوط به صفات خداوند يا غير آنها مطرح شده و هريك از دانشمندان علوم قرآن، به حكمت هايي در اين باره اشاره كرده اند.78
اما در ميان همه توجيهات مطرح شده، وجهي كه با داشتن جنبه زبان شناختي و از سويي مرتبط با علوم بلاغي، مي تواند تحليل درستي از راهيابي تشابه به آيات مربوط به صفات الهي در قرآن ارائه كند، نكته اي است كه در ابتداي توجيهات ده گانه زرقاني در مناهل العرفان، آمده است. زرقاني در حكمت اولِ كاربرد متشابهات در قرآن مي نويسد: نخستين حكمت، رحمت الهي بر بنده ناتوان خويش است كه قدرت شناخت همه امور را ندارد. زيرا در جريان تجلي خداوند، كوه با آن عظمت متلاشي و حضرت موسي(ع) مدهوش گشت؛ پس اگر خداوند با ذات و حقايق صفات خويش بر انسان تجلي كند چه خواهد شد؟79
چنين سخني هرچند در باب تجلي حقيقت اسماء الهي مطرح است، نه درباره الفاظ دلالت گر بر آن حقايق، به هرحال در اصل ناتواني بشر از درك اسماء و صفات الهي ترديدي نيست و به جهت همين ناتواني از سويي و ناكارآمدي الفاظ عرفي بشر براي ارائه حقايق اسماء و صفات خداوند از سوي ديگر، زبان مجازي، استعاري و كنايي، براي نزديك ساختن برخي مفاهيم از آن حقايق به ذهن عموم مردم، كارساز است. چنان كه عرفا در زبان خاص خود، جهت بيان حقائق عارفانه، ناچار از كاربرد تعابير مجازي و كنايي بوده اند، ولي آن تعابير متشابه، با به اشتباه انداختن عده اي از ظاهر بينان، پندار حقيقت گويي را پديد آورده است.

نتيجه گيري

1. در ميان شبهات اعجاز بياني، شبهه تكرار به كمك دستاوردهاي علوم بلاغي پاسخ مي يابد. هدفمندي تكرارها و اثرگذاري آنها در ابعاد تربيتي و هدايتي قرآن از سويي و ارائه قابليت اعجازي بيانات قرآن در گونه گون آوردن عبارات از سوي ديگر، از فوايد بلاغي تكرار در قرآن محسوب مي شود.

2. از ديگر شبهات اعجاز بياني شبهات تحدي است كه با شمول قلمرو تحدي قرآن نسبت به فصحا و بليغاني مانند اميرالمؤمنين، به مقايسه قرآن و سخنان آنها پرداخته اند. اما مقايسه هاي بلاغي ميان آن سخنان و قرآن، برتري مطلق سخن الهي و وحياني را بر آن گفته ها نمود مي دهد.

3. شبهات اعجاز هماهنگي قرآن از قبيل تحليل هماهنگ حصر در قرآن، ناسازگاري بَدْوي برخي تشبيهات در قرآن و تقديم و تأخير واژگان آيات، با توجه به نكات بلاغي قابل رفع است. دستاوردهاي بلاغي، وجود هماهنگي كامل ميان چنين مواردي را آفتابي مي كند.

4. شبهه وجود متشابهات در قرآن كه شبهه اي محتوايي محسوب مي شود نيز در پرتو يافته هاي بلاغت عربي پاسخ مي يابد. در ميان اقسام متعدد متشابهات قرآني، تشابه موجود در اسماء و صفات الهي با اين تحليل بلاغي رفع مي شود كه بخشي از اين تشابه، بر أثر مجازي يا كنايي بودن تعابير مربوط به اين اسماء و صفات خداوندي است. حكمت كاربرد متشابهات در قرآن نيز با لحاظ اين نكته بلاغي تبيين مي يابد كه با توجه به ناتواني و ناكارآمدي الفاظ عرفي بشر براي ارائه اسماء و صفات خداوند، راهكار كاربرد زبان مجازي، كنايي و استعاري مسير را براي نزديك ساختن برخي از حقايق آن آيات به ذهن بشر، آماده مي كند.

نویسنده: محمد نقيب زاده

پی نوشت:

• 1. ر.ک: سعد الدين تفتازاني، شرح المطول، ص 33و 300؛ شرح المختصر، ج1ص34و ج2ص2و135؛ سيد احمد هاشمي، جواهر البلاغه، ص44، 197و 295.
• 2. خطّابي، ثلاث رسائل في اعجاز القرآن، ص 24.
• 3. در اين باره داستان استراق سمع ابوسفيان و ابوجهل و اخنس بن شريق در کنار خانه پيامبر براي گوش فرادادن به نواي ملکوتي قرآن خواندني است. ر.ک: ابن هشام، السيره النبويه، ج2، ص 156.
• 4. ر.ک: محمود السيد شيخون، الاعجاز في نظم القرآن، ص15-14.
• 5. ر.ک: ابن عاشور، التحرير و التنوير، ج‏1، ص 17.
• 6. ر.ک: عبدالعزيزعبدالمعطي عرفه، قضيه الاعجاز القرآني، ص 71.
• 7. ر.ک: عبدالرحمن سيوطي، معترک الاقران في اعجاز القرآن، ج1 ص 42-31 و 142-128 و 351-202 و نيز ر.ک: الاتقان في علوم القرآن، ج 3 ص330ـ120 انواع 58ـ52.
• 8. عيسي جي. بولاتو، ترجمه حسين فروزانفر، پژوهش هاي قرآني، بهار و تابستان 1378، ش 17و 18 ص346.
• 9. ابوهلال عسکري، کتاب الصناعتين، ص7.
• 10. محمود زمخشري، کشاف، ج 1 ص 3.
• 11. سکاکي، مفتاح العلوم، ص 416.
• 12. حمزه بن يحيي علوي، الطراز، ج3 ص 368.
• 13. ر.ک: محمد محمديان، الفهرست الموضوعي لآيات القرآن، ج 2 ص465-223.
• 14. ر.ک: التبيان في تفسير القرآن، ج‏1، ص 14.
• 15. ر.ک: سيد قطب، التصوير الفني في القرآن، ص 144.
• 16. ر.ک: بقره 34؛ اعراف12-11؛ حجر33-29؛ اسراء61؛ کهف50؛ طه 117-116؛ ص 76-72.
• 17. بقره 36؛ اعراف22-20و 27؛ طه 115و 121-120.
• 18. ر.ک: الفهرست الموضوعي لآيات القرآن، ج2 ص 314-312 و 324-322.
• 19. ر.ک: ابوبکر باقلاني، اعجاز القرآن، ص51.
• 20. ر.ک: الاتقان في علوم القرآن، ج3ص231.
• 21. اطناب در اصطلاح علم معاني اين است که گوينده، مقصود خويش را با الفاظي فزونتر از حد معمول ولي با فائده بيان کند. ر.ک: شرح المطول، ص284؛ شرح المختصر، ج 1، ص 269.
• 22. ر.ک: التبيان في تفسير القرآن، ج‏1، ص 15؛ سيدمرتضي، أمالي، ج 1 ص 98-83؛ تأويل مشكل القرآن، ص150؛ الجامع لأحكام القرآن، ج‏18، ص 160؛ تفسير روح البيان، ج‏9، ص 293؛ احمد بن فارس، ترتيب مقاييس اللغه، ص 956؛ محمد بن طيب باقلاني، الانتصار للقرآن، ج2ص 800..
• 23. نهج البلاغه، صبحي صالح، خ 28.
• 24. اعجاز القرآن، ص 95-94.
• 25. خطبه 28، نامه 22 و کلمات قصار شماره 370.
• 26. باقلاني، اعجاز القرآن، ص163و164و170.
• 27. نهج البلاغه، خ28.
• 28. ر.ك مرتضي مطهري، مجموعه آثار، ج 2، ص 215.
• 29. ر.ك: همان، ج 4، ص 552 ـ 551.
• 30. نهج البلاغه، خطبه226 «دنيا خانه اى است فرا گرفته بلا، شناخته به بى وفائى و دغا. نه به يك حال پايدار است، و نه مردم آن از سلامت برخوردار. دگرگونى پذيرد، رنگى دهد و رنگ ديگر گيرد. زندگى در آن ناباب است و ايمنى در آن ناياب، و مردم دنيا نشانه هايند، كه آماجشان سازد. تيرهاى خود به آنان افكند و به كام مرگشان دراندازد». (ترجمه از دكتر سيد جعفر شهيدى).
• 31. «در آنجا هر كس عملى را كه قبلا انجام داده است، مى آزمايد. و همگى به سوى الله، مولا و سرپرست حقيقى خود، بازگردانده مى شوند، و چيزهايى را كه به دروغ، همتاى خدا قرار داده بودند، گم و نابود مى شوند»(يونس:30).
• 32. ر.ك. مرتضي مطهري، مجموعه‏آثار، ج‏26، ص 209(با تلخيص وتصرف).
• 33. اعجاز القرآن، ص135.
• 34. ر.ک: جواد علي، المفصل في تاريخ العرب قبل الاسلام، ج 8ص 795-739. ؛ کارل بروکلمان، تاريخ الادب العربي، مترجم به عربي: عبدالحليم نجار، ج2-1ص 130-129.
• 35. ر.ک: رژي بلاشر، تاريخ ادبيات عرب، ترجمه آذر نوش، ج. اول ص 265.
• 36. ر.ک: شوقي ضيف، العصر الجاهلي، ص404.
• 37. ر.ک: عمرو بن بحر جاحظ، البيان و التبيين، ص 162.
• 38. ر.ک: أحمد بن علي القلقشندي، صبح الأعشى في صناعه الإنشا، ج1 ص 89.
• 39. اعجاز القرآن، ص 104.
• 40. ر.ک: محمد قرطبي، الجامع لأحكام القرآن، ج‏1، ص 4.
• 41. ر.ک: اعجاز القرآن، ص 159-106.
• 42. قصيده مزبور با اين بيت آغاز مي شود: قفا نبک من ذکري حبيب و منزل بسقط اللوي بين الدخول فحومل.
• 43. نهج البلاغه، کلمات قصار، کلمه 455.
• 44. ر.ک: اعجاز القرآن، ص 160.
• 45. ر.ک: مصطفي صادق رافعي، تاريخ آداب العرب، ج1ص240.
• 46. ر.ک: الميزان في تفسير القرآن، ج‏5، ص 20.
• 47. ر.ک: التبيان في تفسير القرآن، ج‏6، ص 521؛ مجمع البيان في تفسير القرآن، ج‏6، ص680.
• 48. ر.ک: شرح مختصر، ص 57-56؛ جواهر البلاغه، ص219.
• 49. ر.ک: سيدجعفر حسيني، اساليب البيان في القرآن، ص258-257.
• 50. ر.ک: مفاتيح الغيب، ج‏9، ص 365.
• 51. تشبيه مرسل مجمل تشبيهي است که در آن، ادات تشبيه مذکور، اما وجه شبه حذف شده باشد. ر.ک: جواهر البلاغه، ص218؛ اساليب البيان في القرآن، ص 253.
• 52. شرح المطول، ص 106و184و198؛ شرح المختصر، ج1ص 94و159و174و177.
• 53. ر.ک: الكشاف عن حقائق غوامض التنزيل،ج‏2، ص87 ؛ تفسير روح البيان، ج‏3، ص134؛ مفاتيح الغيب، ج‏14، ص 199.
• 54. التبيان في تفسير القرآن، ج‏4، ص 345؛ مفاتيح الغيب، ج‏14، ص 199.
• 55. التبيان في تفسير القرآن، ج‏4، ص 345؛ البحر المحيط في التفسير، ج‏5، ص 11.
• 56. روح المعاني في تفسير القرآن العظيم، ج‏4، ص 320.
• 57. ر.ک: يحيي بن زکريا فرّاء، معاني القرآن، ج‏1، ص 372.
• 58. ر.ک: معاني القرآن، ج‏1، ص 371.
• 59. مفاتيح الغيب، ج‏14، ص 199؛ روح المعاني في تفسير القرآن العظيم، ج‏4، ص 320.
• 60. روح المعاني في تفسير القرآن العظيم، ج‏4، ص 320.
• 61. بر تو از داستان موسى و فرعون براى مردمى كه باور مى‏دارند به راستى و درستى مى‏خوانيم. همانا فرعون در آن سرزمين [مصر] برترى جست و مردمش را گروه گروه ساخت. گروهى از آنان [بنى اسرائيل] را زبون و ناتوان مى‏گرفت، پسرانشان را سر مى‏بريد و زنانشان را [براى خدمت‏] زنده مى‏گذاشت. همانا او از تباهكاران بود. و مى‏خواستيم بر كسانى كه در آن سرزمين ناتوان شمرده مى‏شدند [= فرزندان اسرائيل] منت نهيم و آنان را پيشوايان كنيم و آنان را وارثان سازيم. و آنان را در آن سرزمين جاى و توان دهيم و به فرعون و هامان [وزير او] و سپاهيانشان از سوى آنان [بنى اسرائيل] آنچه را از آن مى‏ترسيدند بنماييم.
• 62. مگر پنداشته‏اى كه ياران آن غار [كَهف] و آن سنگ نبشته [رقيم] از نشانه‏هاى شگفت‏انگيز ما بوده‏اند؟ [يعنى داستان ايشان نسبت به آيات قدرت ما چندان شگفت نيست.] آنگاه كه آن جوانمردان به غار پناه بردند و گفتند: پروردگارا، به ما از نزد خويش بخشايشى ارزانى دار و براى ما در كارمان رهيابى [به صلاح و كمال‏] را فراهم ساز. پس در آن غار سال هايى چند بر گوش هاشان [پرده‏] زديم [= به خوابشان فروبرديم.] سپس آنان را برانگيختيم [=بيدارشان كرديم] تا معلوم كنيم كه كدام يك از آن دو گروه مدتى را كه درنگ كردند درست‏تر شمار كرده است.
• 63. ر.ک: التصوير الفني في القرآن، ص182-181.
• 64. ر.ک: شرح المطول، ص435-434؛ شرح المختصر، ج2، ص166.
• 65. اعراف136: فَانْتَقَمْنا مِنْهُمْ فَأَغْرَقْناهُمْ فِي الْيَمِّ بِأَنَّهُمْ كَذَّبُوا بِآياتِنا وَ كانُوا عَنْها غافِلينَ و زخرف 55 : فَلَمَّا آسَفُونا انْتَقَمْنا مِنْهُمْ فَأَغْرَقْناهُمْ أَجْمَعينَ.
• 66. ر.ک: كتاب العين، ج‏5، ص 181؛ المفردات في غريب القرآن، ص 822؛ لسان العرب، ج‏12، ص 590.
• 67. ر.ک: تفسير جوامع الجامع، ج‏1، ص 465؛ الكشاف عن حقائق غوامض التنزيل، ج‏2، ص 148؛ تفسير الصافي، ج‏2، ص 230؛ تفسير كنز الدقائق و بحر الغرائب، ج‏5، ص 161؛ التحرير و التنوير، ج‏8، ص 259؛ أنوار التنزيل و أسرار التأويل، ج‏3، ص 31.
• 68. ر.ک: البحر المحيط في التفسير، ج‏5، ص 154؛ روح المعاني في تفسير القرآن العظيم، ج‏5، ص 36؛ تفسير روح البيان، ج‏3، ص 223.
• 69. ر.ک: محيى الدين‏ درويش، إعراب القرآن و بيانه، ج‏3، ص 297؛ دعاس- حميدان- قاسم‏، إعراب القرآن الكريم، ج‏1، ص 350؛ محمود بن عبد الرحيم‏ صافى، الجدول في إعراب القرآن، ج‏8، ص 357.
• 70. ر.ک: انعام 84؛ اعراف122؛ يونس75؛ انبياء 48؛ مؤمنون45؛ شعراء 48؛ صافات 114و 120.
• 71. ر.ک: مفاتيح الغيب، ج‏7، ص 141.
• 72. ر.ک: المفردات في غريب القرآن، ص 443
• 73. ر.ک: البرهان في علوم القرآن، ج2ص99-89؛ الاتقان في علوم القرآن، ج3ص24-14.
• 74. ر.ک: الاتقان في علوم القرآن، ج3ص14؛ مناهل العرفان، ج2ص286.
• 75. البته يهود به پندار باطل خويش براي خداوند دست ظاهري باور داشت. همچنين تصور مي کرد خداوند داراي سر و محاسني سفيد است و بر صندلي نشسته است. ر.ک: البحر المحيط في التفسير، ج‏4، ص 313.
• 76. ر.ک: الكشاف عن حقائق غوامض التنزيل، ج‏1، ص 654.
• 77. همان، ج‏1، ص 655.
• 78. ر.ک: البرهان في علوم القرآن، ج 2، ص87ـ86.
• 79. محمد عبدالعظيم زرقاني، مناهل العرفان، ج2، ص282