صله ارحام در قرآن و سنت

يکى از سنتهاى شايسته، که در اسلام بسيار مورد توجه است و در ماه مبارک رمضان 1 و ايام نوروز رونقى خاص دارد، صله ارحام و ديد و بازديد اقوام و آشنايان است.
عزت و قدرت و پيروزى يک ملت در سايه وحدت و همدلى است. پيوند با خويشان و انس و الفت‏ با آنها منشا بيشتر همبستگى‏ هاست. ايام نوروز، با تعطيل شدن اکثر مشاغل و اداره‏ها، فرصت‏خوبى براى ديد و بازديدهاى فاميلى و گرم کردن اين کانون وحدت فراهم مى‏آيد.

صله ارحام در قرآن

خداوند ما را به صله ارحام بسيار سفارش کرده است. در قرآن‏کريم مى‏خوانيم:
- «... واتقوا الله الذى تساءلون به والارحام ان الله کان عليکم‏ رقيبا» 2 و بترسيد از خدايى که به نام او از يکديگر مى‏پرسيد.(همگى به عظمت او اعتراف مى‏کنيد و هرگاه مى‏خواهيد از يکديگرچيزى بپرسيد و بگيريد، نام مقدس او را مطرح مى‏کنيد و مى‏گوييدتو را به خدا ...) و از خويشاوندان بهراسيد. (که مبادا قطع‏رابطه کنيد) همانا خداوند رقيب (و مراقب) شماست. 3

- «والذين‏ يصلون ما امر الله به ان يوصل و يخشون ربهم و يخافون الحساب... اولئک لهم عقبى الدار» 4
(عاقلان کسانى هستند) که آنچه‏خداوند متعال امر به پيوند آن کرده (مانند صله رحم و دوستى‏ پدر و مادر و محبت اهل ايمان) اطاعت مى‏کنند و از خدا مى‏ترسند و از سختى هنگام حساب مى‏انديشند ... اينها در عاقبت جايگاهى‏نيکو دارند.

- «فهل عسيتم ان توليتم ان تفسدوا فى‏الارض و تقطعوا ارحامکم‏ اولئک الذين لعنهم الله فآصمهم و اعمى ابصارهم‏» 5 آيا شما(منافقان) اگر از فرمان خدا و اطاعت قرآن روى بگردانيد، يا درزمين فساد و قطع رحم کنيد، بازهم اميد (نجات) داريد. همين‏ منافقان هستند که خدا آنها را لعن کرده، گوش و چشمشان را کر وکور گردانيده است. 

صله ارحام در روايات

آنچه از آيات و روايات استفاده مى‏شود، اين است که‏ صله ارحام  واجب است و قطع آن از گناهان بزرگ شمرده مى‏شود.
قرآن در موارد مختلف، قاطع رحم را ملعون و از رحمت الهى دورشمرده است. امام سجاد (علیه السلام) فرمود: «... از همنشينى با کسى که‏ از خويشانش بريده است‏ بپرهيز.» چنانکه من يافتم چنين فردى درسه جاى قرآن مورد لعنت واقع شده است:
1- سوره بقره، آيه 25 ...
2- سوره رعد، آيه‏26...
3- سوره محمد، آيات 24 و 25 ... 6

امام صادق(ع) فرمود: از «خالقه‏»7 بپرهيزيد; زيرا انسان رانابود مى‏سازد.راوى پرسيد: «خالقه‏» چيست؟
امام فرمود: قطع رحم. 8
همچنین امام باقر(ع) مى‏فرمايد: رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: به حاضران و غايبان امتم و کسانى که هنوز به دنيانيامده‏اند تا روز قيامت، سفارش مى‏کنم با خويشان خود بپيوندند،هرچند ميان ايشان به اندازه يک سال راه رفتن فاصله باشد.همانا صله ارحام از امورى است که خداى متعال آن را بخشى ازدين قرار داده است. 9

طلحه بن زيد از امام صادق(ع) چنين نقل‏کرده است: مردى از قبيله «خثعم‏» خدمت رسول خدا(ص) رسيد و عرض کرد: برترين چيز در اسلام چيست؟ فرمود: ايمان به خداوند. پرسيد: بعد از آن چيست؟ پاسخ داد: صله رحم. عرض کرد: بعد از آن چيست؟ فرمود: امر به معروف و نهى از منکر. پرسيد: مبغوض ترين اعمال نزد خداوند کدام است ؟ پاسخ داد: براى خدا شريک قرار دادن. عرض کرد: پس از آن کدام است؟ فرمود: گسستن از خويشاوندان. پرسيد: پس از آن چيست؟ پاسخ داد: به بديها دستور دادن و از خوبيها نهى کردن. 10

ارزش پيوند با خويشان

پيامبراکرم(ص) فرمود: کسى که با جان و مال در راه صله رحم‏ اقدام مى‏کند، خداوند متعال اجر صد شهيد در نامه اعمالش‏ مى‏نويسد. و در برابر هر قدمى که در اين راه بر مى‏دارد، چهل‏هزار حسنه برايش ثبت مى‏کند و چهل هزار گناه از او محومى‏ گرداند و او را چهل هزار درجه بالا برد; و مانند اين است که‏ صد سال با صبر و استقامت‏ خداى را بندگى کرده است. 11
پيامبراکرم(ص) فرمود: ثواب صدقه ده برابر است. و قرض هجده برابر و ارتباط با برادران دينى بيست‏ برابر و پيوند با خويشان بيست وچهار برابر. 12

على بن ابى‏حمزه که از اصحاب امام صادق(ع) و امام‏ کاظم(ع) است مى‏گويد: از امام(ع) پرسيدم: مردى از سوى پدر ومادر و اقوام حج عمره و نماز و روزه به جاى مى‏آورد و صدقه‏مى‏دهد. حکم آن چيست؟ امام(ع) فرمود: اشکالى ندارد. بلکه درقبال اين اعمالى که براى آنها انجام مى‏دهد، دو پاداش دريافت‏مى‏کند:
1- پاداش اعمالى که براى آنها انجام داده.
2- پاداش صله رحمى که به اين وسيله تحقق بخشيده است.

شناختن ارحام

پرسش اصلى در اين بحث اين است: ارحام و اقوام چه کسانى هستند;پيوند با آنها چگونه بر قرار مى‏شود; و قطع رحم با چه کارى‏تحقق مى‏يابد؟
در مرحله بعد بايد تحقيق کرد که وظيفه ما در برابر برخى ازاقوام چيست؟
در شرع مقدس اسلام معناى خاصى براى «ارحام‏» ذکرنشده و مراد از «ارحام‏» معناى «عرفى‏» 13 آن است; يعنى مطلق‏ نزديکان و بستگان. بنابراين خويشاوندان پدرى و مادرى را هرچند با چند واسطه باشد، شامل مى‏شود و فرزندان و خويشان آنها رانيز در بر مى‏گيرد. 14

برقرارى پيوند

در اسلام براى چيزهايى که سبب پيوند با خويشان مى‏گردد، حد خاصى‏تعيين نشده; بلکه به فهم عمومى بستگى دارد. در عادات و سنتهاى‏ مردم نزديک يا دور بودن بستگان تفاوت دارد. ممکن است عملى‏ نسبت‏ به يکى از نزديکان پيوند به شمار آيد، اما نسبت‏به ديگرى‏ که نزديکتر است، قطع رابطه باشد. در موارد ترديد، بايد جانب‏احتياط را مراعات کرد تا مبادا مرتکب گناه کبيره قطع رحم‏ شويم.

پيامبر گرامى اسلام(ص) مى‏فرمايد: «پيوند با خويشان را حفظکنيد، هرچند با سلام کردن باشد.» 15
کمترين چيزى که به وسيله آن‏اين پيوند بر قرار مى‏شود، رفت و آمد و سلام کردن است. اما دربعضى از موارد اکتفا به اين مقدار کافى نيست; براى مثال اگريکى از اقوام فقير باشد و ديگرى ثروتمند، صله رحم به وسيله‏کمک‏هاى مالى و دفع ضرر از آنها تحقق مى‏يابد; و اگر هيچ توجهى‏به مشکلات اقوام نداشته باشد; قطع رحم کرده است. در نتيجه تحقق‏صله رحم به اوضاع و احوال و موقعيت و زمان بستگى دارد. هديه‏دادن، دلجويى کردن، ديد و باز ديد، خود دارى از آزار، تمسخر وتحقير نکردن، عيادت هنگام بيمارى، شرکت در مجالس شادى و غم،پذيرفتن دعوت در اعياد و ميهمانيها و هر کارى که سبب مى‏شود مردم بگويند اينان ارتباط خانوادگى شايسته‏اى دارند، سبب تحقق‏ صله رحم است.
قهر کردن، جواب سلام ندادن، ترش رويى، شرکت نکردن در محافل،کمک نکردن در گرفتاريها، گله‏هاى نا به جا و امثال آن به قطع‏رحم و گسستن پيوند مى‏انجامد.

امام صادق(ع) مى‏فرمايد: پيوند باخويشان را هر چند با دادن ظرفى آب، حفظ کن. برترين چيزى که‏اين پيوند را نگه مى‏دارد، خود دارى از آزار بستگان است. صله‏رحم مرگ را به تاءخير مى‏اندازد. محبوبيت‏به وجود مى‏آورد. 16

نيکى به خويشان در مقابل بدى آنها

چنانچه بعضى از اقوام قطع رابطه کنند، باز هم جدا شدن و قطع‏ارتباط با آنها جايز نيست. اميرمومنان(ع) مى‏فرمايد: «صلوا ارحامکم و ان قطعوکم‏» 17
با ارحام ارتباط داشته باشيد،هرچند آنها از شما بريده باشند.
مردى در محضر امام صادق(ع) از بستگانش شکوه کرد. حضرت فرمود:خشم خود را فرو ببر. (و به آنها نيکى کن)
عرض کرد: آنها با من‏چنين و چنان مى‏کنند. (و رعايت‏حالم را نمى‏کنند) حضرت فرمود:آيا توهم مى‏خواهى مثل آنها قطع رحم کنى و به آنها احسان‏نکنى؟!
اگر چنين کنى، خداوند متعال (در دنيا و آخرت) نظرلطفش‏را از شما بر مى‏دارد. 18
داود رقى مى‏گويد: خدمت امام صادق(ع)نشسته بودم. ناگاه فرمود: اى داود، روز پنج‏شنبه که اعمال شما(شيعيان) بر من عرضه شد، در ميان کارهاى تو عملى مرا خوشحال‏کرد و آن اين بود که تو نسبت‏به پسرعمويت صله رحم انجام دادى. همانا اين پيوند تو، در برابر قطع ارتباط او، سبب نزديک شدن‏مرگ اوست.
داود رقى مى‏گويد: پسر عمويى داشتم که معاند و خبيث‏بود. متوجه شدم در گرفتارى و پريشانى است. پيش از آنکه به سوى‏مکه حرکت کنم، مقدارى پول برايش فرستادم تا زندگى‏اش تاءمين‏شود. چون به مدينه آمدم، امام صادق(ع) اين چنين مرا با خبرساخت. 19

آثار صله رحم

پيامبر گرامى اسلام (ص) و امامان معصوم(عليهم السلام) براى‏صله رحم آثار و فوايد بسيار ذکر کرده‏اند. بخشى از آن عبارت‏است از:
1- محبوبيت نزد خداوند.
2- بهره‏مند شدن از پشتيبانى خداوند.
3- افزايش روزى.
4- طول عمر.
5- ورود به بهشت.
6- برطرف شدن فقر و بيچارگى.
7- آباد شدن شهرها.
8- آسان شدن حساب در قيامت و پاک شدن از گناه.
9- نجات از مرگهاى ناهنجار.
10- محبوبيت در خانواده و... ;

بعضى از رواياتى که در آنها به‏اين آثار اشاره شده چنين اس

1- پيامبر گرامى اسلام(ص) فرمود: هر کس براى من يک چيز راضمانت کند من براى او چهار چيز را ضمانت‏خواهم کرد. صله رحم‏انجام دهد. خداوند او را دوست دارد; روزى‏اش را توسعه مى‏دهد;عمرش را طولانى مى‏سازد و او را در بهشتى که وعده داده واردمى‏کند. 20
2 پيامبراسلام(ص) فرمود: صله رحم شهرها را آباد مى‏سازد وعمرها را طولانى مى‏کند، هر چند اهلش از نيکان نباشند. 21
3- عبدالله بن طلحه مى‏گويد: از امام صادق(ع) شنيدم که فرمود:
شخصى خدمت پيامبراکرم(ص) آمد و عرض کرد: خويشانى دارم که من‏ با آنها ارتباط دارم، ولى آنها مرا مى‏آزارند; قصد دارم ازآنها جدا شوم. حضرت فرمود: هرکس تو را محروم ساخت، تو او را محروم نکن; هرکس‏از تو بريد و جدا شد، تو با او قطع رابطه نکن و هرکس به توستم کرد، عفوش کن. اگر چنين کردى، خداوند عزوجل پشتيبانت‏خواهد بود. 22

امام‏صادق(ع) فرمود: صله رحم، خلق را نيکو، آدم را سخاوتمند و نفس‏را پاکيزه مى‏سازد. 23
آن حضرت همچنين فرمود: صله رحم، مرگ را به‏تاءخير مى‏اندازد; سبب دوستى درخانواده مى‏گردد; حساب قيامت راآسان مى‏کند و از گناهان آدمى مى‏کاهد. پس با خويشان خود پيوندبر قرار کنيد و به برادرانتان نيکى کنيد، هرچند با خوب سلام‏کردن و جواب سلام دادن باشد. 24

نویسنده: احمد محيطي اردکاني

• 1. پيامبر اکرم (ص) در جمعه آخر ماه شعبان در خطبه معروف خويش فرمود:«... و صلوا ارحامکم‏» با خويشان خود پيوند برقرار سازيد.
• 2. سوره نساء، آيه 1.
• 3. تفسير نور، محسن قرائتى، ج 2، ص 273.
• 4. سوره رعد، آيه 21 و 22.
• 5. سوره محمد، آيه 22 و 23.
• 6. گناهان کبيره، شهيد دستغيب، ج 1، ص 157، ترجمه اصول کافى، ج 4، ص 455.
• 7. خالقه از ريشه‏« خلق‏» به معناى کندن يا از ريشه برکندن است.
• 8. ترجمه اصول کافى، ج 4، ص 46.
• 9. گناهان کبيره، ج 1، ص 164، اصول کافى، ج 2، ص 120.
• 10. وسايل الشيعه، شيخ حر عاملى، ج 11، ص 396، حديث 11.
• 11. وسائل الشيعه، ج 6، ص 286، صلة الرحم و قطيعتها، سيد حسن طاهرى خرم آبادى، ص 79.
• 12. وسائل الشيعه، ج 11، ص 546.
• 13. عرفى، يعنى فهم عمومى و عرف يعنى مردم، يا عموم مردم، يا فهم عموم مردم.
• 14. جمعى از علما و فقهاى بزرگوار چون شيخ طوسى(ره) در کتاب خلاف و مبسوط و ابن ادريس در سرائر، علامه مجلسى در بحار الانوار و... اين نظريه را اختيار کرده‏اند. شهيد ثانى( زين الدين الجبعى العاملى 911 - 965 ه ق) مى‏فرمايد: اصحاب در اينکه مراد از قرابت و ارحام چه کسانى است؟ نظرهاى مختلفى دارند. چون در شناخت آن نص و روايت‏خاصى وارد نشده است، ولى اکثر اصحاب معتقدند که شناخت ارحام و اقارب بستگى به نظر عرف دارد.( صلة الرحم و قطيعتها، ص 85)
• 15. بحار الانوار، ج 74، ص 111.
• 16. صلة الرحم و قطيعتها، ص 48.
• 17. وسائل الشيعه، ج 11، ص 175.
• 18. ترجمه اصول کافى، ج 4، ص 48.
• 19. بحار الانوار، ج 74، ص 93.
• 20. همان، ص 94.
• 21. همان.
• 22. همان، ص 100.
• 23. همان، ص 114.
• 24. همان، ص 94.