محتوای کلی سوره ها

در این مقاله به شکل مفصل در بارۀ چگونگی تعیین محور و هدف یک سورۀ قرآنی صحبت خواهد شد.
مقدمه؛ یكی از دلایلی كه می تواند پشتوانه این باور باشد كه «قرآن در همه اعصار پاسخگوی نیازهای بشری است و می تواند جایگاه مؤثر خود را در جامعه انسانی حفظ نماید»، تفسیرپذیری بی نهایت آن است. قرآن كتاب محكمی است كه چینش و گزینش حروف، كلمات، عبارتها، آهنگ و معانی آن به اراده خداوند حكیم و آگاه انجام پذیرفته و درجای جای آن نكته های نهفته، بسیار است. یكی از ابعاد شگفت انگیز قرآن كریم «تناسب آیات آن با یكدیگر است» هر خواننده متفكری با قراءت قرآن و دقت در آیات یك سوره ـ چه كوچك و چه بزرگ ـ به نظم و ارتباط شگفت انگیز آن پی می برد.
ج) آسيب‌شناسی اتحاد و اقتدار مسلمانان اگر مؤمنان به توصيه‌هاي قرآن عمل نمايند و با رعايت راهكارهاي قرآني، انسجام و اتحاد خود را حفظ نمايند، در همه صحنه‌هاي اعتقادي، سياسي و حتي نظامي بر دشمنان خود چيره مي‌شوند. براي نشان دادن كارايي اين اصول، آيات 130 تا 180 سوره آل عمران به كالبد شكافي يكي از شكست‌هاي مسلمانان صدر اسلام، يعني «جنگ اُحد» مي‌پردازد و با ذكر زمينه‌ها و دلايل شكست مؤمنان دراين جنگ، آسيب‌هايي كه اتحاد و اقتدار مسلمانان را تهديد مي‌كند، برمي‌شمارد و در مواردي، بر رعايت اصول فوق كه ضامن عزت و پيروزي مؤمنان است تأكيد مي‌شود.
ب) راهكارهای تقويت و گسترش همگرايی دينی در سوره آل‌عمران از آنجا كه سوره آل‌عمران درشرايط خاص سياسي و اجتماعي پس ازجنگ احد نازل شده است و در آن شرايط بقاي جامعه اسلامي در گرو تقويت انسجام ديني بود، بخش مهمي از اين سوره، يعني آيات 129-1 به بيان ساز و كارهاي تقويت و گسترش انسجام و اتحاد ديني مسلمانان اختصاص يافته است. در اين‌بخش، به راهكارهاي زير اشاره شده است:
يكي از پيامدهاي كشف اهداف و ساختار سوره‌هاي قرآن، راهيابي به گزاره‌هاي جديد علمي است. روش مطالعه ساختاري سوره‌ها، مدل جديدي از مطالعه علمي قرآن است كه تاكنون كمتر مورد توجه واقع شده است. اين نوشتار، با معرفي روش‌هاي استنباط گزاره‌هاي علمي از قرآن‌كريم، به تشريح و تبيين روش ساختاري دراين‌ خصوص پرداخته است. در ادامه، كارآيي اين روش در عمل، با مطالعه موردي اصول همگرايي ديني در ساختار سوره آل‌عمران نشان داده شده است.
اصل علم مقاصد سوره ها، و دلایل آن از قرآن و سنت اگر در کتب پیشینیان جست و جو کنیم چیزی به نام "علم مقاصد سوره های قرآنی" نمی توان یافت، ولی آنچه واضح به چشم می خورد، این است که صحابه و تابعین با استقرا و ممارست در تفسیرشان به این علم اهتمام داشتند، اگر چه این اسم بعدها، نزد متأخرین به این اسم نامگذاری شده است. به عبارت دیگر اصل این علم و تلاش برای دست یابی به مقاصد سوره ها نزد پیشینیان وجود داشت، ولی نامگذاری بدین اسم را آیندگان انجام دادند، همانند علم نحو و بلاغت و علوم حدیث و علوم قرآن، که نامگذاری آنها را آیندگان انجام دادند، ولی اصل این علوم نزد پیشینیان وجود داشت.
قرآن کریم هدفی جز نجات بشر از گمراهی و هدایتش به سوی سعادت و به مقام اصلی و جایگاه واقعیش ندارد؛ تمام سوره‌های قرآنی هر چند در بیان موضوعات مختلف می‌باشند و گاهی بحث از توحید دارند و زمانی بحث از قیامت و زمانی سخن از پیامبران گذشته و ذکر قصه‌های اقوامی که به دلیل نافرمانی هلاک گشته و یا بیان اصولی عقلی و سایر موارد، اما با وجود اختلاف در موضوعات، یک هدف را دنبال می‌کند و آن بیداری انسان از خواب غفلت می‌باشد. شاید بر همین اساس هم هست که بعضا مطلبی چندین بار در قرآن تکرار شده، و با توجه به همین مطلب، باب باب‌بندی و فصل‌بندی نشده است که این نیز از اعجاز قرآن می‌باشد. چرا که قرآن آمده تا بشر را از تاریکیها به سوی نور خارج سازد (آیه 5- سوره ابراهیم) و صرف یک کتاب علمی یا تربیتی یا اجتماعی نیست.