ناسخ و منسوخ

معنای نسخ، تبدیل و تحویل نسخ در لغت به معنای زایل کردن و از بین بردن است؛ یعنی چیزی را ابطال کردن و چیز دیگری را جای آن گذاشتن است.[۱] و در اصطلاح، به معنای برداشتن امری که در شریعت اسلامی ثابت است و این به جهت پایان یافتن زمان آن است.[۲]
 آياتي كه در قرآن كريم به عنوان ناسخ و منسوخ آمده، آيا به معني تناقض درگفتار است يا اينكه فلسفه ديگري دارد؟
مدلول آيه 106 سوره بقره «ما نَنْسَخْ مِن آيةٍ أوْ نُنْسِها نَأْتِ بخيرٍ مِنْها أوْ مثلِها اَلَمْ تَعْلَمْ اَنَّ اللّه‏َ على كلِ شيي‏ءٍ قديرٌ» كه به آيه نسخ مشهور است ميان مفسّران محل خلاف است. سبب بروز اين اختلاف و ظهور آراى گوناگون در اين زمينه در واقع معانى محتملى است كه براى سه تعبير «نسخ» ، «آيه» و «النساء» در آيه مورد بحث برشمرده‏اند.
بحث نسخ يكى از دانش هاى مهم قرآنى است. رخداد نسخ در آيات قرآن بسيارى از تفسيرگران، اصول نويسان، فقه نگاران و ... را به بحث و بررسى اين پديده واداشته و شمارى را ناگزير از نگارش كتابهايى مستقل در موضوع نسخ گردانيده است.
چكيده: روايات متعددي از ائمه(علیهم السلام) مبني بر اهميت شناخت نسخ و پرهيز از اظهار نظر درباره قرآن، فقه، قضاوت و... بدون شناخت آيات ناسخ و منسوخ نقل شده است. بنابراين هر اسلام‌ پژوه، چه مفسر باشد يا فقيه و يا در منصب قضاوت نشسته و حتي متكلم اسلامي، بي‌نياز از آگاهي از علم نسخ نيست.
نسخ در آيات قرآن، از آنجا كه در عرصه قانون‏ گذاري‏ هاي قرآن چهره مي‏ نمايد، داراي اهميت و ارزش حياتي براي دانش فقه است و چون دانش اصول فقه در مورد حجيّت ادّله ميدان ‏داري مي ‏نمايد، در آن حوزه نيز يك مسأله بسيار سرنوشت‏ ساز به شمار مي ‏آيد.
كسانی كه شرایط مقرر در تحقق نسخ را نادیده گرفته یا نسخ را به مفهوم عام آن كه نزد پیشینیان كاربرد داشته است ـ گرفته اند، آمار آیات منسوخه را تا 228 آیه رسانده اند1 به نظر می رسد كه این عدد بزرگ بوده و یك زیاده روی است و باضوابط نسخ سازگار نمی باشد. 1. ر ك: جدول ناسخ و منسوخ كه در پایان ج 2، التمهید آمده است.
4. نسخ مشروط اين گونه نسخ شايد براي برخي تازگي داشته باشد ولي با تامل در بسياري ازآياتي كه منسوخ شمرده شده اند، مي توان دريافت كه نسخ آن ها نسخ مطلق نبوده، بلكه به شرايط خاص همان دوران بستگي داشته است؛ به اين معنا كه با تغيير آن شرايط و بهبود وضع، حكم سابق منسوخ گرديده و حكمي متناسب با شرايط جديد تشريع گرديده است و اگر احيانا همان شرايط زماني و مكاني پيش آيد، آيات مربوطه از نو قوت گرفته و قابل اجرا است.
البته ميان آيات ميراث و عده و آيه تمتع، بر حسب ظاهر تنافي وجود ندارد وامكان دارد كه آيه تمتع يك امر استحبابي باشد ـ چنان چه استاد فرموده اند ـ و آيه ميراث و آيه عده اصل فريضه را بيان داشته است ولي مفسران دعوي اجماع نموده اند كه محتواي آيه تمتّع كاملا منسوخ گرديده است.
نسخ در آیات قرآنی را به چند گونه تصور كرده اند، كه برخی مورد قبول و برخی مردود است: